1. BÖLÜM
6.3. Ailenin Gelir Elde Etme Yolları
Bu bölümde araştırmaya katılan ailelerin, geçimlerini hangi yollardan sağladığına değinilmekte-dir. Geçimini sağlamak için şehir dışına çıkma durumlarından, evde satmak için bir ürün üretip üretmediklerine kadar çeşitli yönlerden ailelerin ekonomik profili ortaya konulmaktadır
Yapılan mülakatlarda kadınların ekonomik getiri elde etmek için bazı yöntemler uyguladıkları dile getirilmiştir. Bir katılımcının şu ifadeleri bu gerçeğe dikkat çekmektedir:
“Cumartesi günü Erzurum caddesinde bayanlarımız tandır olur, pasta olur, geleneksel üre-tim yaparak bunları sergiliyorlar. Köydeki bayanlar bile, merkezdeki marketlerle anlaşarak, evlerinde ürettikleri tandır ekmeklerini satıyorlar. Artık kadınlarımız para kazanma yön-temlerini öğreniyorlar. Tabi eksiklerimiz çok.”146
Elbette bu bütün illerde ve her yerde yaygın olarak gerçekleşen bir durum değildir. Fakat yaygın-laştırılırsa etkili olma potansiyeli barındırdığı söylenebilir.
145 R. E. Kars Belediyesi Kadın Çalışmaları Birimi, Mülakat: Adem Çaylak v.d., 07 Ağustos 2017
146 M. E. Ağrı Esnaf ve Sanatkar Odalar Birliği, Mülakat: Adem Çaylak ve Mehmet Dikkaya, 21 Temmuz 2017.
Araştırmaya katılanların aile geçimini nasıl sağladıklarına baktığımızda maaşlı işten geçimini sağ-layanların oranı yüzde 45 ile ilk sırada gelmektedir. Türkiye’de toplam nüfus artmasına rağmen tarımsal istihdam oranı azalmaktadır. Bunun bir göstergesi de TRA2 bölgesindeki illerde karşımıza çıkmaktadır. Zira araştırmaya katılanlardan 3,8 oranında tarımdan, 8,2 oranında ise hayvancılıktan geçimini sağlayan aile bulunmaktadır. Dikkat çekici bir diğer veri ise serbest meslekten geçimini sağlayanların yüzde 22,9 ile ikinci sırayı alıyor olmasıdır (Tablo 6.10).
Tablo 6.10: Aileniz geçimini nasıl sağlıyor?
Sayı Yüzde
Maaşlı işten 1441 45,0
Serbest meslekten 734 22,9
Ticaretten 462 14,4
Hayvancılıktan 262 8,2
Tarımdan 122 3,8
Diğer 179 5,6
Toplam 3200 100
Bu verileri TÜİK’in istihdam verileriyle birlikte ele aldığımızda karşımıza şöyle bir tablo çıkıyor:
TÜİK’in 2017 Mayıs ayı raporuna göre, tarım sektöründe çalışan sayısı 37 bin, tarım dışı sektörlerde çalışan sayısı ise 584 bin kişi artmıştır. İstihdam edilenlerin yüzde 19,6’sı tarım, yüzde 18,9’u sanayi, yüzde 7,5’i inşaat, yüzde 54’ü ise hizmetler sektöründe yer almıştır.147 Türkiye genelinde tarımda istihdam bu kadar yüksekken TRA2 bölgesinde neden düşüktür? Bunun bir nedeni maaşlı işte çalışanların içinde tarım ve hayvancılıkla ilgili bir sektörde ücretle çalışanların olabileceği gibi bir diğer neden olarak da TRA2 bölgesindeki tarım arazilerinin durumu gösterilebilir. Bir de araştırma örneklemi içinde daha çok şehir merkezlerindeki kadınlar yer almıştır. Tarımsal faaliyet genel olarak köylerde yürütülmektedir. Araştırma örneklemi içinde köylerde yaşayan kadınlar sınırlı sayıda yer aldığı için tarımla geçinen aileler tam olarak araştırmaya yansımamış olabilir.
147 TÜİK, “İşgücü İstatistikleri Mayıs 2017”, Haber Bülteni 24630, http:// www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.
do?id=24630, Erişim Tarihi: (01.09.2017).
Tablo 6.11: Tarım Alanları Verisi, 2016148 Toplam
alan Tahıllar ve diğer bitkisel
ürünlerin alanı Sebze
bahçeleri alanı Meyveler, içecek ve baharat bitkileri alanı
Ardahan 281 824 240 991 40 224 81 528
Görüldüğü üzere toplam tarımsal alana oranla ekilen alan karşılaştırması yapıldığında Ağrı ilk sı-rada gelmektedir. Sadece Ağrıda nadasa bırakılan alan, bütün illerde nadasa bırakılan alanların tamamından daha geniştir. Ayrıca Iğdır’da bulunan sebze bahçeleri alanı diğer illerin sebze bah-çelerinin toplamından neredeyse 9 kat daha büyüktür.
Bu tablodan çıkan sonuca göre, bölgede ekilebilir topraklar üzerinden tarıma dayalı bir istihdam seferberliği yapılacak olursa bunun bütün bölgelere eşit düzeyde yapılmasının hatalı olacağıdır.
Çünkü toprakları tarıma pek de müsait olmayan Ardahan ile toprakları tarımda önemli bir potan-siyele sahip Iğdır’a aynı oranda destek vermek gerekli potansiyeli ortaya çıkaramayabilecektir.
Diğer taraftan geçimini kazanma biçiminin iller arasında anlamlı bir farklılık gösterdiği araştır-manın bir diğer sonucunu oluşturmaktadı r (P=,000). Kadınların, illerin kendilerine özgü koşulları içinde istihdam seferberliğine katılmalarının önü açılmalıdır. Bu bağlamda Iğdır’da tarıma yönelik bilgilendirici toplantılar ve kursların yaygınlaştırılması ve yine tarıma yönelik desteğin artırılması kadınların iş olanaklarını geliştirme açısından önem taşımaktadır.
Ailenin geçimini sağlama biçiminin eğitim düzeyleri arasındaki dağılımına bakılacak olursa (Tablo 6.12), maaşlı bir işte çalışmayla eğitim düzeyi doğru orantılı bir şekilde artmaktadır. Okumayıp bir maaşlı işte çalışanların oranı yüzde 32 iken, üniversite mezunu olup maaşlı bir işte çalıştığını söy-leyenlerin oranı yüzde 62’den biraz fazladır.
Burada bir noktaya daha dikkat çekmek gerekiyor: Hangi eğitim düzeyinde olursa olsun ailelerin geçimini kazanma biçimi bir maaşlı iş aracılığıyla gerçekleşmektedir. Bu, bölgede her eğitim dü-zeyinin çalışma olanağı bulduğu anlamına gelmektedir. Ayrıca okumadığını belirtenlerin yüzde 5,3’ü tarım, yüzde 11,3’ü hayvancılık, yüzde 27,6’sı serbest meslekle geçimini sağladığını belirt-miştir ki, bu oranlar diğer eğitim düzeylerinden yüksektir.
148 TÜİK, Tarım Alanları 2016, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.d o?alt_id=1001, Erişim Tarihi: (14.09.2017).
Tablo 6.12: Aileniz geçimini nasıl sağlıyor? Eğitim ve yaşla ilişkisi
EĞİTİM Maaş Ticaret Tarım Hayvancılık Serbest Meslek Diğer
Okumadı 32,4 11,3 5,3 11,3 27,6 12,1
İlk ve orta 42,0 15,2 3,9 8,5 24,9 5,5
Lise 52,4 14,4 2,4 6,6 21,5 2,7
Üniversite 62,2 16,5 3,8 5,0 11,6 ,9
YAŞ
Genç 44,9 15,2 3,6 9,1 25,5 1,7
Orta 43,9 17,0 3,6 6,9 23,8 4,8
Olgun 45,2 12,8 4,1 8,6 21,9 7,5
Yaşlı 48,6 8,6 4,5 5,8 11,5 21,0
Ayrıca Tablo 6.12’den anlaşıldığı üzere TRA2 bölgesinde en fazla oranda, eğitim düzeyi düşük ka-dınların aileleri tarım ve hayvancılıkla ilgilenmektedir.
Ailenin geçimini kazanma biçiminin yaş düzeylerindeki dağılımına bakıldığında, bir maaşlı işle geçimini sağlama ile bulunulan yaş arasında belirgin bir farklılık olmadığı görülmektedir. Fakat fark yüzde 4 düzeyinde olmasına rağmen yaşlıların gençlere oranla daha fazla bir maaşlı işle ge-çimini sağlaması dikkat çekilmesi gereken bir detaydır. Fakat bu fark, ticaretle gege-çimini sağlama durumunda gençlerin lehine dönmektedir. Gençlerin yüzde 15’inden fazlası ticaretle uğraşırken, bu oran orta yaş düzeyinde yüzde 17, olgun yaş düzeyinde yüzde 12,8, yaşlılardaysa yüzde 8’in üzerindedir. Bir diğer ayrıntı ise serbest meslekle uğraştığını söyleyen gençlerin oranının, bütün yaş düzeylerinden fazla olmasıdır. Bu oran yaşlılarda yüzde 11,5 iken, gençlerde yüzde 25,5’tir.
Her eğitim düzeyinde insanların iş bulmasının nedenlerinden birisi de illerde açılan istihdam sağ-layıcı kurum ve kuruluşlardır. Yapılan mülakatlardan da anlaşıldığı üzere eğitim düzeyi düşük olsa da iş bulma imkânının mümkün olduğu söylenebilir. Örneğin İŞKUR Ağrı il müdürü, kendilerine yapılan başvurularda genel olarak ilköğretim düzeyinde kişilerin katılım sağladığı, Toplum Yararı-na Program (TYP) kapsamında vatandaşların üç, altı ve dokuz aylık dönemler halinde çalışabildik-lerini söylemiştir.149
Ailenin geçimini kazanma biçiminin iller arasındaki dağılımına baktığımızda tablo 6.13’te göste-rildiği gibi, bütün illerde maaşlı bir işten geçimini kazanmanın, en yüksek düzeyde olduğu görül-mektedir. Maaşlı bir işten geçimini kazananların oranı yüzde 54 ile en yüksek Ardahan’da gerçek-leşirken, bu oran en düşük seviye (%38,6) ile Ağrı’da gerçekleşmiştir.
149 G. G., İŞKUR Ağrı İl müdürü, Mülakat: Ömer Çaha-Havva Çaha, 12 Temmuz 2016.
Tablo 6.13: Aileniz geçimini nasıl sağlıyor? İller arası karşılaştırma
Ağrı Ardahan Iğdır Kars
Maaşlı işten 38,6 54,0 43,5 48,1
Serbest meslekten 30,9 12,4 24,3 19,4
Ticaretten 15,0 14,7 13,8 14,1
Hayvancılıktan 8,6 8,9 5,2 9,5
Tarımdan 4,0 2,9 4,5 3,7
Diğer 2,9 7,2 8,7 5,3
Toplam 100 100 100 100
TRA2 bölgesinde kadınlara geçimlerini sağlamak için istihdam yaratacak önemli adımlar atılabilir.
Fakat istihdam olanakları bölge özelinde gerçekleştirilmelidir. Örneğin Tuzluca’da yapılan odak grup toplantısında dikkat çekilen noktalar şunlardır: Tuzluca’da mera hayvancılığıyla seracılığın desteklenmesi ve tuz terapi merkezlerinin oluşturulması büyük öneme sahiptir.150
Ayrıca bölgede dikkat çekilen konulardan birisi hayvancılık ve tarıma dayalı gelir elde etmenin gerilediğidir. Bu çalışmada da ortaya konulduğu üzere bu tespit bir gerçekliği yansıtmaktadır. Bu doğrultuda yapılan mülakatta da bu konuya dikkat çekilmiştir: “Tarım ve hayvancılıkta gerileme vardır. Pazar sorunu yaşanıyor. Üretici ürününü satamıyor, girdi masrafları karşılanamıyor.”151 Araştırmaya katılanların gelir elde etme yollarını öğrenmek için eşlerinin gurbete gidip gitmedik-leri de sorulmuştur. Bu oranlara bakmadan önce Ağrı’da yapılan bir mülakattan hareketle Ağrı’da ki göç olgusuna değinmek yerinde olacaktır:
“Gerek siyasi, gerekse başka nedenlerle görev sürelerinin bu kadar kısa olması Ağrı’nın sorunlarını çözümsüz bir hale getirmektedir. Son iki sene içerisinde Ağrı’dan 30 bin insan göç etmiştir. Eğer ilçeleri de bu sayıya dâhil edersek 37 bin kişi gibi bir rakamla karşılaş-maktayız. Mülki amirlerinin bile sağlık, eğitim ve sosyal hayat gibi sorunları bahane ede-rek kendi ailelerini getirmediği Ağrı’dan bu göçün olması gayet doğaldır.”152
Fakat başka bir mülakatta ise Ardahan özelinde göçün artık eskisi gibi ve eski düzeyde gerçekleş-mediğine değinilmiştir:
“Bana göre göç konusu bitti. Göç tarifine uyan bir göç Ardahan’da yok. Göç nasıl oluyor? Ailece karar alınır, eşyasını satar, yükler, yer ayarlar. Özellikle 80’li yıllarda oldu. Terörden dolayı kaçtı. Terk ettiler. Ama 80-2000 arasında azalan bir gerçek göç var. Yansımaları bugüne kadar devam ediyor.
150 Tuzluca Odak Grup Toplantısı, Mülakat: Adem Çaylak, 10 Ağustos 2017.
151 O. A., Iğdır Esnaf Sanatkarlar Odası Sicil Memuru, Mülakat: Adem Çaylak, 9 Ağustos 2017
152 S. A., Ağrı Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı, Mülakat: Havva Çaha, Ömer Çaha ve Mehmet Dikkaya, 20 Temmuz 2016.
Ailenin merkezi büyükşehirde oluşmuş. Gençler okuyup o tarafa doğru meylediyor. Gidince iş bu-luyor, evleniyor. Anne baba burada yaşıyor. Yaşlanınca da çocuğunun yanına gidiyor.”153
Bir diğer mülakatta ise göçün doğrudan işsizlikle bağlantısına değinilmiş, “İşsizlik büyük sorun.
İş yüzünden göç ediyorlar buradan” diye belirtilmiştir.154 Iğdır’daki göç olgusuna bakacak olursak orada da yapılan mülakatlarda ”Göçün sebebi maddi duruma bağlı” ifadesi kullanılmıştır.155 Tablo 6.14: Eşiniz çalışmak için gurbete gidiyor mu?
Sayı Yüzde
Evet, gider 406 17,7
Hayır, gitmez 1866 81,4
Diğer 21 ,9
Toplam 2293 100
Araştırmaya katılan evli kadınlara yöneltilen, “Eşiniz çalışmak için gurbete gidiyor mu” sorusuna gelen cevaplara baktığımızda “evet, gider” diyenlerin oranı yüzde 17,7 iken “hayır” diyenlerin oranı yüzde 81’den fazladır (Tablo 6.14).
Eşinin çalışmak için başka bir yere gittiğini belirtenlerin yaş ve eğitim düzeylerine baktığımızda, okuma düzeyiyle “evet” yanıtı arasında ters bir orantı olduğu görülmektedir. Okumayanlar ile ilk ve ortaokul mezunları arasında bu oran yüzde 19’lardayken, Üniversite mezunlarında yüzde 11,6’dır.
Yaş ile ilişkisine baktığımızda ise, genç ve orta yaş gruplarında eşlerin gurbete gitme oranı daha yüksek iken, yaşlılarda daha düşüktür. Ayrıntılar Tablo 6.15’te verilmiştir. Üniversite eğitimi alanla-rın gurbete gitme oranlaalanla-rının düşüklüğü, iş olanakları açısından daha az sıkıntı yaşadıklaalanla-rını gös-termektedir.
153 F. K., Ardahan Belediye Başkanı, Mülakat: Adem Çaylak, Mukadder Yardımcıel, 11 Ağustos 2017.
154 K. S., Tuhafiye dükkânı çalışanı, Mülakat: Havva Çaha, Gözde Özer, 8 Ağustos 2017.
155 A.T., Iğdır Belediyesi Başkan Yardımcısı, Mülakat: Adem Çaylak, 9 Ağustos 2017.
Tablo 6.15: Eşiniz çalışmak için gurbete gidiyor mu? Eğitim ve yaş ile ilişkisi
Eşlerin çalışmak için gurbete gitmesinin iller arasındaki dağılımına baktığımızda, eşin gurbete gitme oranı Ardahan’da 8,5 düzeyiyle en düşük seviyedeyken 25,5 ile Ağrı’da en üst seviyededir (Tablo 6.16).
Eşlerin gurbete hangi tür işleri yapmak üzere gittiği araştırmada sorulmamıştır. Ancak bilindiği kadarıyla bölgeden Türkiye’nin Batı bölgelerine geçici olarak çalışmak üzere gidenler genelde ni-telik gerektirmeyen inşaat, bağ ve bahçe gibi gündelikli işler için gitmektedirler. Dolayısıyla bölge-den başka bölgelere daha çok niteliksiz işlerde çalışmak üzere insan gücü gittiği söylenebilir. Öte yandan bir ilden başka bölgelere çalışmak üzere gitmenin temelinde yatan ana faktör o ildeki iş ve istihdam imkânının yetersizliğidir. Araştırmada elde edilen bulguları esas aldığımızda Ağrı’nın diğer bölge illerine göre bu konuda daha dezavantajlı konumda bulunduğu anlaşılmaktadır. Bir zamanlar tarım ve hayvancılık ve bağlı sektörlerle ilgili üretim merkezi olan bölge giderek tüketici konumuna düşmüş bulunmaktadır. Bu da doğal olarak işsizliğe yol açmaktadır.
Bu arada yapılan varyans analizine göre eşlerin çalışmak üzere gurbete gitmesi bakımından iller arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık bulunmuştur (P=,000).
Tablo 6.16: Eşiniz çalışmak için gurbete gidiyor mu? İller arası karşılaştırma
Ağrı Ardahan Iğdır Kars
Evet, gider 25,5 8,5 15,6 18,3
Hayır, gitmez 73,3 90,7 84,0 80,7
Diğer 1,3 ,9 ,4 1,0
Toplam 100 100 100 100
Eşinin çalışmak üzere gurbete gittiğini belirten katılımcılara ayrıca eşlerinin ne kadar süreyle gur-bete gittiği sorulmuştur. Gelen cevaplardan anlaşıldığı kadarıyla en fazla gurgur-bete gidiş süresi 1 ila 7 ay arasında değişmektedir. Bu iki süre limiti içinde gurbete gidenlerin oranı yaklaşık yüzde 67
düzeyindedir. Araştırma bulgularına göre bir aydan daha az süreyle gurbete gidip çalışanlar da bulunmaktadır. Bu durumda olan katılımcı eşlerinin oranı yüzde 12 düzeyindedir. Yine 8 ila 12 ay arasında gurbete gidenlerin oranı da azımsanmayacak kadar yüksek olduğu söylenebilir (%14).
Gurbete daha çok emek gerektiren işlerde çalışanların gittiğini göz önünde bulundurduğumuz-da gurbete gitmenin bulundurduğumuz-daha çok gençler arasınbulundurduğumuz-da yoğun olduğunu söyleyebiliriz. Bu bulundurduğumuz-da bölgedeki illerde görülen önemli sosyolojik sorunlardan birine işaret etmektedir. Zira çok sayıda yeni evlen-miş veya küçük yaşta çocuğu olan baba, ailesinin geçimini sağlamak için eşini ve çocuklarını terk ederek gurbete gitmek zorunda kalmaktadır.
Tablo 6.17: Senenin ortalama kaç ayını gurbette geçirir? (Eşi gurbete çıkanlar)
Sayı Yüzde
Bir aydan az 50 12,3
1-3 ay arası 135 33,3
4-7 arası 135 33,3
8-12 ay arası 57 14,1
Diğer 28 6,9
Toplam 405 100
Gurbette geçirilen süre bakımından eğitim düzeyi anlamlı bir farklılık yaratmakta mıdır? Bu soru-nun cevabını Tablo 6.18’deki çapraz analizlerde bulabiliriz. Tablodaki verilerden anlaşıldığı kada-rıyla eğitim düzeyi yüksek olan kadınların eşleri daha az süreyle gurbete gitmektedir. Eşi bir aydan daha az süreyle gurbete gidenlerin oranı okumayanlarda yüzde 6 iken, üniversite mezunlarında yaklaşık yüzde 29 düzeyindedir. En büyük fark üniversite mezunlarıyla diğerleri arasında görül-mektedir.
Konuya yaş üzerinden bakıldığında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılığın var olduğu görülmek-tedir (P=,001). İlgili tabloda görüldüğü gibi yaşlı kadınların eşleri diğerlerine göre daha az süreyle gurbette kalmaktadır. Buna karşın genç ve olgun yaştaki kadınların eşleri daha fazla gurbette va-kit geçirmektedirler.
Tablo 6.18: Senenin ortalama kaç ayını gurbette geçirir? Eğitim ve yaş ile ilişkisi EĞİTİM Bir aydan Az 1-3 ay 4-7 ay 8-12 ay Diğer Toplam
Okumadı 6,1 39,8 35,7 14,3 4,1 100
İlk ve orta 12,7 32,1 32,5 16,0 6,8 100
Lise 14,3 33,3 33,3 7,1 11,9 100
Üniversite 28,6 21,4 32,1 7,1 10,7 100
YAŞ
Genç 10,0 32,3 43,1 8,5 6,2 100
Orta 18,3 32,9 29,3 14,6 4,9 100
Olgun 7,1 37,8 27,6 21,4 6,1 100
Yaşlı 15,4 30,8 7,7 46,2 100
Eşinin gurbete çalışmaya gittiğini belirten kadınların, eşlerinden ayrı kalma sürelerine iller bazında bakıldığında Tablo 6.19’da belirtildiği gibi en yüksek oran Ağrı’da karşımıza çıkmaktadır. Ağrı’daki kadınların eşlerinin sadece yüzde 9.4’ü bir aydan daha az süreyle gurbete gitmektedir. Geriye ka-lanlar daha uzun sürelerde gurbete gitmektedirler. Oysa eşleri bir aydan daha az süreyle gurbete giden kadınların oranı Ardahan’da yüzde 21.6, Iğdır’da yüzde 17.3 ve Kars’ta yüzde 10.9 düzeyin-dedir. Hatırlanacağı gibi eşinin gurbete gitme oranı en düşük il Ardahan’dı. Ardahan yüzde 21,6 oranı ile eşlerin bir aydan az ayrı kaldığı illerin başında yer almaktadır. Kısaca, Ağrı’daki kadınların eşleri diğer illerdeki kadınlara göre daha fazla oranda ve sürede gurbette kalmaktadır.
Tablo 6.19: Senenin ortalama kaç ayını gurbette geçirir? İller arası karşılaştırma
Ağrı Ardahan Iğdır Kars
Bir aydan az 9,4 21,6 17,3 10,9
1-3 ay arası 33,9 29,7 33,3 33,7
4-7 arası 37,5 21,6 30,7 31,7
8-12 ay arası 10,9 10,8 16,0 19,8
Diğer 8,3 16,2 2,7 4,0
Toplam 100 100 100 100
Eşlerin gurbette geçirdiği süre konusuna varyans analizi üzerinden bakıldığında iller arasında ista-tistiksel olarak anlamlı bir farklılığın bulunduğu görülür (P=,000). Bu da eşlerin gurbete gidişinde olduğu gibi gidiş süreleri bakımından da farklı performanslara sahip oldukları anlamına gelir.