Acentelik, süreklilik unsuruna bağlı olarak, meslek edinilmiş de olmalıdır

Arızi olarak aracılık faaliyeti acentelik olmaz; devamlı olarak o iş ile uğra-şılıyor olması gerekir. Acentenin, aynı zamanda başka bir faaliyette bulun-masını önleyen bir hükme TTK’da rastlanmamaktadır.

Acenteliğin Benzer Sözleşmelerden Ayırdedilmesi

Acenteliğin, simsarlık, komisyon, tek satıcılık, franchising sözleşmeleri ile ben-zerlikleri yanında farkları da vardır.

Simsarlık

Simsar- tacir ilişkisi sürekli değildir ve simsarın birden çok tacirle ilişkisi vardır.

Acentelikte ise tacir ile ilişki sürekli nitelik arzetmektedir.

Ayrıca simsar, aracılık ettiği sözleşmenin akdedilmesi konusunda çoğunluk fikrine göre, bir yükümlülük altında değildir. Oysa acente, aracılık yapmak konu-sunda bir yükümlülük altına girmiştir.

Komisyonculuk

Komisyonculuk da simsarlık gibi, tacir ile sürekli olmayan, geçici bir ilişki yaratır.

Tek Satıcılık

1. Tek satıcı satacağı malları tacirden alır; müşterilerine kendi ad ve hesabına satar. Onun kârı alış ve satış fiyatı arasındaki farktır. Oysa acente kendi adı ve hesabına işlem yapmaz; ya aracılık yapar veya tacir adına sözleşme yapar.

2. Tekel hakkı tek satıcılık sözleşmesinin zorunlu bir unsurudur. Oysa acen-telikte tekel hakkı zorunlu bir unsur olmayıp istenirse kaldırılabilir (TTK m.104).

3. Acente yaptığı iş karşılığında belli bir ücret alır ve ücret yaptığı işe göre he-saplanır. Bu ücreti doğrudan doğruya tacirden alır. Tek satıcı tacirden ücret almaz. Tacirden aldığı malı satar; alış ve satış fiyatı arasındaki fark kârıdır.

4. Acentenin hareket kabiliyeti, bağımsızlığı tek satıcıya oranla biraz daha kısıt-lıdır. Tacirin, sınırlı da olsa belli konularda acenteye talimat verme yetkisi var-dır. Tek satıcı kendi adına mal alıp sattığı için daha bağımsız niteliğe sahiptir.

Franchising

Franchisinde, bir tacir başka bir tacir ile yaptığı sözleşme çerçevesinde o kişiye kendi mal ve hizmetlerinin pazarlanması ve dağıtımı konusunda bir imtiyaz, bir yetki verir. Ayrıca, franchise alan tarafın personelinin eğitimi ile onların denetlen-mesi de söz konusudur. Daha da önemlisi, kendi işletme adını, markasını, tanıtma işaretlerini, üretim usul ve sırları ile teknik ve ticari bilgi birikimini (know-how) kullanma hakkını da franchise alan tarafa tanır.

Son yıllarda ülkemizde de çok uygulanan bir sözleşmedir. Örneğin, Mc.Donalds, Coca Cola, Pizza-Hut, Kentucky Fried Chicken gibi birçok ürün ve işletmede bu sözleşmeye başvurulmakta, hatta bazı yerli ürünlerin ve markaların da bu yolla yurt dışına pazarlandığı görülmektedir.

Franchising, atipik bir sözleşme niteliğindedir. Farklı sözleşmelerin unsurları-nı içeren karma bir sözleşmedir. Mal alıp satılması unsuru bakımından satış ve tek satıcılık sözleşmesine benzemektedir, vekâlet ve lisans sözleşmesine ait unsurlar da bulunmaktadır. Acentelikten başlıca farkları şu şekilde belirlenebilir:

1. Franchise alan kendi adına ve hesabına hareket eder. Onun geliri tek satıcı-lıkta olduğu gibi alış ile satış fiyatı arasındaki farktır.

2. Franchise alan, verene bir ücret öder. Çünkü o, verenin markasını, işletme adını, sair tanıtma işaretlerini ve özellikle teknik ve ticari bilgi birikimini kullanmaktadır.

3. Tek satıcılıkta olduğu gibi franchisingte de tekel hakkı tanınması, sözleş-mede mutlak zorunlu bir unsurdur. Oysa acentelik sözleşmesinde tekel hakkı kaldırılabilir (TTK m.104).

4. Acente, tacirin teknik ve ticari bilgi birikiminden (know-how) yararlana-maz. Oysa franchise alan bundan mutlaka yararlanır.

Acentenin Borçları

Kanun, acentenin borç ve hakları konusunda düzenlemeler içermektedir.

1. Acente iş görmeli ve tacirin çıkarlarını gözetmelidir (TTK m.109). Acente özellikle, tacir hesabına saklamakta olduğu mallara gelecek hasarlardan so-rumludur. Bu sorumluluktan kurtulabilmesi için kusursuz olduğunu ispat-laması gerekir.

2. Tacire bilgi verme yükümü vardır (TTK m.110). Piyasa durumu, müşterile-rin mali durumu, aldığı beyanlar ve oluşan değişiklikleri tacire zamanında bildirmelidir.

3. Verilen talimatlara uymakla yükümlüdür. Aksi halde bunun sonucuna katla-nacaktır. Açık talimat bulunmayan hâllerde acente işi geciktirebilir. Fakat iş acil olup da talimat almaya zaman yetersiz ise veya en yararlı şartlar çerçeve-sinde hareket etme konusunda yetkilendirilmiş ise, basiretle hareket etmeli-dir (TTK m.110/2).

4. Önleyici tedbirler almakla yükümlüdür. Acente, tacir hesabına teslim aldığı eşyanın taşınma sırasında bir hasara uğradığına dair belirtiler görürse, taci-rin dava haklarını güvenceye bağlamak için hasarı tespit ettirmek ve gerekli önlemleri almak, eşyayı korumak, tamamen telef olma tehlikesi varsa TBK m.108 uyarınca mahkeme izniyle sattırmak ve durumu tacire gecikmeksi-zin bildirmek zorundadır (TTK m.111/1).

5. Müvekkiline ait olan paraları zamanında göndermesi gerekir. Aradaki söz-leşmeye göre parayı hangi süre içinde vermesi gerekiyorsa o süre içinde vermelidir aksi halde temerrüt faizi, hatta tazminat ödemesi gerekebilir (TTK m.112).

6. Acentenin belli bir yer ve bölgede kural olarak tekel hakkı vardır. Tekel hakkının karşılığını rekabet etmeme borcu oluşturur. Acente, aynı yer veya bölgede, aksi kararlaştırılmış olmadıkça, aralarında rekabet ilişkisi bulunan birden çok işletmenin acenteliğini yapamaz (TTK m.104).

Acentenin Hakları Ücret İsteme

En önemli hakkıdır. Aracılık etmesi veya tacir adına sözleşme yapması yanında, acente tekel bölgesi içerisinde, tacir tarafından doğrudan yapılan işlemlerden do-layı da ücret isteme hakkını kazanır (TTK m113/1, 2). Bu hak, acentenin yaptığı işlemlerden, tacirin çıkar sağladığı anda ve oranda doğar (TTK m.114).

Miktarı sözleşmede kararlaştırılabilir. Kararlaştırılmamışsa ticari teamüle, o da yoksa halin gereğine göre o yerdeki ticaret mahkemesince tespit edilir (TTK m.115). Acentelik ücretinin taraflarca kararlaştırılabilmesi kuralının istisnasına, sigorta acenteliği sözleşmesinde rastlanmakta olup, sigortacılıkta acentenin ücreti serbestçe kararlaştırılmaz; sigortacılık mevzuatı gereğince bu tür acentelerin üc-reti, belirli tarifelerle saptanır.

Ücret ne zaman ödenir? Acentenin hak kazandığı ücretin, doğumu tarihinden itibaren en geç üç ay içinde ve her halde acentelik sözleşmesinin sona erdiği tarih-te ödenmesi gerekir. Ücret istarih-temi, muacceliyeti ve hesaplanması açısından önem taşıyan bütün konular hakkında acente bilgi isterse tacir bilgi vermek zorundadır.

Ayrıca acente, ücrete bağlı işlemlerin defter kayıt suretlerini isteyebilir. Tacir ver-mekten kaçındığı ya da defter kayıtlarından kuşkuyu gerektirecek haklı nedenler bulunduğu takdirde, acente, defter ve belgelerin ilgili kısımlarını bizzat inceleme veya uzmanın inceletme; tacir buna izin vermez ise, mahkemeye başvurma yet-kisine sahiptir. Bu hükümlere aykırı anlaşmalar, acente aleyhine olduğu ölçüde geçersizdir (TTK m.116).

Olağanüstü Masraflarını İsteme

Yapılan işin niteliğine, değerine, işletmenin türüne göre devamlı şekilde yapılage-len masraflar olağan, devamlı yapılmayanlar olağanüstüdür. Acente, ancak olağa-nüstü masraflarını isteyebilir (TTK m.117).

Muacceliyet: Borçlunun edimini yerine getirmekle yükümlü olduğu an demektir.

Faiz Talep Etme

Acente, hak kazandığı ücret, olağanüstü gider ve avanslar nedeniyle TTK m.20’ye göre faiz talep edebilir (m.120/1,e).

Hapis Hakkı

Acente, tacirden olan alacaklarının tamamı ödeninceye kadar, acentelikten dolayı zilyet olduğu taşınır mal ve kıymetli evrak üzerinde hapis hakkına sahiptir (TTK m.119).

Acentenin Temsil Yetkisi ve Kapsamı Yetkili ise Tacir Adına Sözleşme Yapma

Acente eğer sözleşme yapmaya yetkiliyse tacir adına sözleşme yapabilir. Bu yetki-nin yazılı şekilde verilmesi geçerlilik şartıdır. Bunun yanında ticaret siciline tescil ve ilan ettirilmesi de zorunludur (TTK m.107).

TTK m.108’e göre acente, yetkisi olmaksızın veya yetki sınırlarını aşarak mü-vekkili adına bir sözleşme yaparsa mümü-vekkili bunu haber alır almaz, işleme icazet verebilir; vermediği takdirde acente sözleşmeden dolayı bizzat sorumlu olur.

Müvekkili Adına Beyanlarda Bulunma ve Kabul Etme

Acentenin müvekkili adına bazı beyanlarda bulunma ve tacire yöneltilecek bazı beyanları onu temsilen kabul etme yetkisi vardır (TTK m.105/1).

Bedeli ve Malları Teslim Alma

Acente, bizzat teslim ettiği mal bedellerini ve bedelini ödediği malları teslim ala-bilir (TTK m.106).

Müvekkili Mahkemede Temsil

Bir acente, aracılık yaptığı veya bizzat yaptığı sözleşmeden dolayı tacire karşı açı-lacak davalarda taciri temsil edebilir veya tacir adına dava açabilir. Yabancı tacir-ler adına acentelik yapanlar hakkındaki sözleşmetacir-lerde yer alan, bu hükme aykırı şartlar geçersizdir (TTK m.105/2). Hükmün aksinden, yerli tacirler adına acente-lik yapanlar yönünden bu hükme aykırı sözleşme yapılabileceği anlamı çıkmak-tadır ki bu durumda da davacı/üçüncü kişilere karşı hükmün etkisi ve aleniyeti sorunu doğmaktadır.

Uygulama açısından büyük öneme sahip bu hüküm, müşteri çevresinin çıkar-larını korumak amacıyla konulmuştur.

Acente, mahkemede taciri temsil ettiği için, alınan mahkeme kararı acenteye karşı uygulanamaz; sorumluluk tacire aittir (TTK m.105/3).

Acenteliğin Sona Ermesi, Sonuçları ve Zamanaşımı Sona Erme Nedenleri

1. Belirsiz süreli acentelik sözleşmesi, taraflardan birisince, üç ay önceden ih-barda bulunularak feshedilebilir (TTK m.121/1),

2. Belirli süre için yapılmış acentelik sözleşmesi, sürenin bitiminde taraflar-dan birisince sona erdirilebilir. Süre dolmasına rağmen tarafların sözleş-menin uygulanmasına devam etmesi hâlinde, sözleşme, belirsiz süreli hale dönüşür (TTK m.121/2),

3. Taraflardan birinin ölümü, iflâsı veya kısıtlanması halinde TBK m.513