Üretkenlik Karşıtı Davranışların Belirleyicileri

Üretkenlik karşıtı davranışların belirleyicileriyle ilgili alanyazın incelendiğinde genel olarak iki belirleyici grup bulunduğu görülmektedir Bunlardan birisi durumsal faktörler diğeri ise bireysel faktörlerdir. Üretkenlik karşıtı davranışların belirleyicileri, bu davranışları sergilemenin nedenlerini ortaya koyması ve bunları önlemek için yol göstermesi bakımından önem arz etmektedir.

Üretkenlik karşıtı davranışa neden olan bireysel ve durumsal faktörler üzerine bir çok çalışmadan yola çıkılarak Martinko ve diğerlerinin (2002) oluşturdukları, ÜKD nedensel akıl yürütme modeli şekil 2.2 de sunulmaktadır.

Şekil 2.2: Üretkenlik Karşıtı Davranışların Nedensel Akıl Yürütme Modeli ÜKD Kaynak: Martinko vd., 2002:43.

Martinko ve diğerleri (2002)’ne göre durumsal ve bireysel değişkenler neticesinde bireylerin bilişsel bir sürece maruz kalması ve bu süreçte işgörenlerde oluşan dengesizlik algısı ve atıf yönüne göre iki farklı duygu durumu ortaya çıkmaktadır. Suçluluk/utanç duygusu ağır basan bireylerin uyuşturucu, alkol kullanımı, depresyon gibi kendine zarar verici ÜKD sergilediği görülmektedir. Bu davranışlar bireyi zedelemeye yönelik davranışlar gibi görünse de örgüte de zarar vermektedir.

Bilişşsel işlemler Dengesizlik algıları Atfetme İçsel/sürekli Dışsal/sürekli Durumsal değişkenler Katı politikalar Rekabetçi çevre Liderlik tarzı Kural ve prosedürler Ekonomik durum Ödül sistemleri Kötü çalışma koşulları Görev zorluğu Özel hayat Örgüt kültürü Önceki deneyimler Bireysel değişkenler Olumsuz etkiler Duygusal denge Dürüstlük Cinsiyet Atıf tarzı Öz değerlendireler Kontrol odağı Öz saygı Genellenmiş özyeterlilik Nevrotik olmama Suçluluk/utanç duygusu Kızgınlık/ düş kırıklığı Kendine zarar veren davranışlar Uyuşturucu kullanımı Alkol kullanımı Devamsızlık Depresyon Pasiflik Tatminsizlik Düşük performans Misilleme davranışları Saldırganlık Şiddet Sabotaj Terörizm Hırsızlık Dolandırıcılık Barbarlık Taciz

Diğer yandan kızgınlık/düş kırıklığına kapılan bireyler misilleme davranışı niteliğinde olan şiddet, taciz, hırsızlık ve sabotaj gibi ÜKD sergileyerek örgüte yönelik zarar verici eylemlerde bulunmaktadırlar.

Üretkenlik karşıtı davranışların belirleyicilerine ait sınıflandırmalardan bir diğeri ise Lau ve diğerlerinin (2003) çalışmasında gösterilmektedir. Lau ve diğerleri (2003), ÜKD’lerin sebeplerini dört ayrı kategoriye ayırarak şematize ettiği liste tablo 2.3’te yer almaktadır.

Tablo 2.3: Üretkenlik Karşıtı Davranış Belirleyicileri ve Kriterleri Listesi

BELİRLEYİCİLER KRİTERLER (ÜKD) A. Kişisel Faktörler Hırsızlık

 Demografik değişkenler Üretimden sapma (yaş,cinsiyet, medeni durum, ırk)

 Ailesel sorumluluklar İlaç kullanımı  Kişisel özellikler

(benlik saygısı, öz yeterlik) İşe gecikme  İş tatmini

 İş tatminiyle ilgili semptomlar Devamsızlık yapma ( stres, tükenmişlik, iş yükü)

 Tutumsal belirleyiciler Alkol kullanımı (alkola karşı tutum, şiddet, madde bağlılığı)

 İşe yönelik algılar (sıkıcı işler, eşitsizlik) Sabotaj  Zaman kontrolü

 Motivasyon zamanlaması Madde bağımlılığı  Zamanında işte olma baskısı

 Diğer ÜKD ( devamsızlık, gecikme) İşten erken ayrılma

B. Örgütsel Faktörler

Uzun molalar kullanma  Örgütün fiziksel koşulları

 Örgütsel iklim Diğer ÜKD ( teknolojinin hazır olması, insan kaynakları

önceliği, iletişim ağı)  İstihdam koşulları

C. İş Faktörleri

 İşin özellikleri( örneğin, politikayla ilgili)  Denetleme ( destek, önem, iş kolaylaştırmak, (takım çalışması, iletişim)

 İş arkadaşları ( destek, önem, iş kolaylaştırmak, ( takım çalışması)

D. Bağlamsal Faktörler

 İklim  Nufüs

Lau ve diğerleri (2003), çalışmasında ÜKD sebeplerini dört ayrı başlık altında değerlendirmektedirler. İlk olarak işgörenlerin kendisinden kaynaklanan faktörleri ele almış, üretkenlik karşıtı davranışın oluşmasında işgörenin, yaşının, cinsiyetinin, medeni durumunun etkili olduğunu, ailevi sorumluluklarını, işten aldığı doyumu, işe yönelik algılarını ve işgörenlerin tutumlarını (alkol, madde bağımlılığı eğilimi) kişisel faktörler kapsamında değerlendirmişlerdir. İkinci olarak işgörenin kendisinden değil de örgüt kaynaklı üretkenlik karşıtı davranışlara sebep olan istihdam koşullarının yeterli olup olmaması, örgüt iklimi ve örgütün fiziksel koşullarına yer vermişlerdir. Diğer bir belirleyici olarak ise işin niteliğinin önemi üzerinde durmuş, yapılan işin ne olduğu, iş arkadaşları ile anlaşabilme durumuna yer vermiş, son olarak ise bağlamsal faktörler olarak iklim ve nüfus yapısını ele almışlardır.

Marcus ve Shuler (2004), üretkenlik karşıtı davranışların belirleyicilerini iki boyut altında değerlendirmektedirler. Marcus ve Shuler (2004), çalışmasından yola çıkılarak şematize edilen üretkenlik karşıtı davranışlarının belirleyicileri şekil 2.3 te gösterilmektedir.

Şekil 2.3: Üretkenlik Karşıtı Davranışların Belirleyicileri

DURUMSAL

Fırsatlar Tetikleyiciler

İşgörenlerin üretkenlik karşıtı İşgörenin dışında meydana gelen ve davranış sergileme tepki niteliği olarak gerçekleşen ÜKD; çabasını bir nedene bağlayarak olası düşük ücret, adaletsiz uygulamalar, olumsuz sonuçları katlanılır hale iş tatmini, stres

getirme algısı

KONTROL MOTİVASYON

İç Kontrol Eğilim

İşgörenlerin ÜKD meydana getirmesi- İşgörenlerin sansasyonel bir arayış ya da

ne engel olan kişilik özellikleri; öz heyecan niteliğindeki davranışlar sonucu denetim, dürüstlük, vicdan, kendine ÜKD sergilemeye iten bireysel özellik- güven, duygusal istikrar lerden kaynaklanır.

BİREYSEL

Kaynak: Marcus ve Schuler, 2004: 650-651’den yararlanılarak şekil oluşturulmuştur.

Marcus ve Shuler (2004), ÜKD belirleyicilerini; İlk boyutta davranışın kişisel faktörlerden mi yoksa durumsal faktörlerden mi kaynaklandığını belirten bireysel- durumsal boyuttur. Diğer boyut ise, kontrol- motivasyon boyutudur. Marcus ve Shuler (2004), çalışmasında fırsatlar (durumsal-kontrol), bireylerin üretkenlik karşıtı davranış sergileme çabasını, arzu edilen sonuca ulaşmak için olumsuz sonuçları kolaylaştırması durumu olarak ele almaktadır. İç kontrol( bireysel- kontrol), üretkenlik karşıtı davranışın meydana gelmesine engel olan bir takım kişisel özelliklerin varlığıdır. Tetikleyiciler ise, (durumsal-motivasyon), bireyleri, dışsal olayların bir tepki niteliği olarak üretkenlik karşıtı davranış gerçekleştirmesi olarak ifade edilmektedir. Eğilim (bireysel-motivasyon) ise, kişilik özelliklerinden kaynaklanan, bireylerin heyecan arayışına girerek üretkenlik karşıtı davranış sergilemeye itilmesi durumu olarak ifade edilmektedir

2.2. ÖRGÜTLERDE ORTAYA ÇIKAN ÜRETKENLİK KARŞITI DAVRANIŞ