Üretkenlik Karşıtı Davranış Kavramının Boyutları ve Sınıflandırmaları

tutumlar olarak tanımlanan üretkenlik karşıtı davranışlar, doğrudan örgütü ve örgüt mülkiyetini hedef alabildiği gibi örgüt üyelerini de hedef alarak işgörenlerin performanslarını ve üretkenliklerini azaltmaya yönelik kasıtlı davranış şekillerinde ortaya çıkmaktadır. Üretkenlik karşıtı davranışları inceleyen birçok araştırmacı bu davranışın iki boyutu olduğunu ortaya koymaktadır. Birinci boyut, örgüte yönelik olumsuz davranışlardan oluşan örgütsel boyut, ikinci boyut ise örgüt içerisindeki işgörenleri hedef alan negatif davranışlardan oluşan bireysel boyut olmaktadır (Doğan ve Kılıç, 2014:116).

Alanyazında yer alan çalışmalar incelendiğinde örgütsel ve bireysel boyutta ortaya çıkan üretkenlik karşıtı davranış biçimleri tablo 2 1. de listelenmiştir

Tablo 2.1: Üretkenlik Karşıtı Davranış Biçimleri

Örgütsel Boyut Bireysel Boyut

Bilgiyi kötüye kullanma Sözlü ve fiziksel saldırılar

İtaatsizlik Sosyal baskı ve mobbing

Zarar verme Dedikodu

Ürünlere zarar verme Misilleme

Ekipmanlara zarar verme Çatışma

Savurganlık Asılsız iddialar yayma

İşi yavaşlatma Yabancılaşma

Hırsızlık Irksal davranma

Sabotaj Ayrımcılık

Devamsızlık yada geç gelme Duygusal istismar

Kaynak: Fettahlıoğlu, 2015:135

Örgütlerde meydana gelen üretkenlik karşıtı davranış biçimleri farklı şekillerde ortaya çıkmaktadır. Örgütü hedef alarak yapılan ÜKD’ler işgörenler tarafından bilginin kötüye kullanılması, emre itaatsizlik, ürünlere ve ekipmanlara zarar verilmesi, işin yavaşlatılması, hırsızlık ve sabotaj şekillerinde ortaya çıkmaktadır. Bireysel boyutta ise,

sözlü ve fiziksel saldırı, sosyal baskı ve mobbing, misilleme, iş ortamında aslı olmayan bir söylenti başlatma ve yayma, ırkçı davranma, ayrımcılık yapma, devamsızlık yapma yada geç gelmeyi alışkanlık haline getirme, duygusal istismarda bulunma şekillerde olabilmektedir.

Üretkenlik karşıtı davranış kavramı hakkında ilk kapsamlı çalışmaları bulunan ,Hollinger ve Clark (1983), bu kavramı iki boyutta incelemiştir. Bu boyutlar, mülkiyete karşı sapkın davranışlar ve üretime karşı sapkın davranışlardır. Mülkiyete karşı sapkın davranışlar (property deviance) olarak, işletmenin varlıklarını kötüye kullanmak, hırsızlık yapmak, mülke zarar verici hareketlerde bulunmak ve indirim ayrıcalıklarını kötü amaçlar için kullanmak gibi davranışlar sayılabilmektedir. İkinci boyut olan üretime karşı sapkın davranışlar ( production deviance) kapsamında ise, kural ihlali, işe zamanında gelmeme veya hiç gelmeme, uzun molalar, uyuşturucu ve alkol kullanımı gibi üretimi kötü yönde etkileyen davranışlar yer almaktadır (Akt. Kırbaşlar, 2013: 60).

Robbinson ve Bennet (1995), Hollinger ve Clark (1983)’ ın, çalışmalarından yola çıkarak üretkenlik karşıtı davranış kavramının boyutlarını daha kapsamlı bir şekilde ele almışlardır. Üretkenlik karşıtı davranış terimi yerine örgütsel sapkınlık kavramını tercih eden Robbinon ve Bennet (1995) üretkenlik karşıtı davranış kavramının ilk boyutunu örgütsel-bireysel ikinci boyutunu ise önem derecesi, önemsiz ve ciddi olarak belirlemişlerdir. Boyutlara ilişkin davranış türleri olarak ise; üretimi saptırma, mülkiyeti saptırma, politik saptırma ve bireysel saldırı davranışları yer almaktadır.

Robbinson ve Bennet (1995), örgüt içerisinde yer alan üretkenlik karşıtı davranışlar tipolojisi şekil 2.2 de yer almaktadır.

Şekil 2.1: Örgüt İçerisinde Yer Alan ÜKD’ler Tipolojisi

ÖRGÜTE YÖNELİK

Üretimi Saptırma Mülkiyeti Saptırma

Mesai saati dolmadan işi bırakmak Ekipmanları sabote etmek Aşırı mola vermek Rüşvet kabul etmek

Kasıtlı olarak yavaş çalışmak İş saatleri konusunda yanıltıcı bilgiler vermek Kaynakları israf etmek Örgütten birtakım eşyalar çalmak

ÖNEMSİZ CİDDİ Politik Saptırma Bireysel Saldırı

Torpil yapmak Cinsel tacizde bulunmak Meslektaşları hakkında dedikodu yapmak Sözlü olarak rahatsız etmek

Meslektaşlarını suçlamak Meslektaşlarından birşeyler çalmak Haksız rekabette bulunmak Meslektaşlarını tehlikeye atmak

BİREYE YÖNELİK

Kaynak: Robinson ve Bennet, 1995: 565

Bireysel Boyutta Üretkenlik Karşıtı Davanışlar: Bu tür davranışlar işgörenlerin bireyler-arası ilişkilerine bağlı olarak, çalıştıkları örgütün örgütsel değer ve inançlarına ters düşerek, kendi menfaatlerini, örgüt menfaatlerinden üstün tutmaları sonucu ortaya çıkmaktadır (Demirel, 2009:123). Bireysel boyutta ÜKD’ler; torpil yapmak, cinsel tacizde bulunmak, meslektaşları hakkında dedikodu yapmak, sözlü olarak rahatsız etmek, meslektaşlarını suçlamak, meslektaşlarından bir şeyler çalmak, haksız rekabette bulunmak, meslektaşlarımnı tehlikeye atmak gibi davranışlar olarak ortaya çıkmaktadır.

Örgütsel Boyutta Üretkenlik Karşıtı Davranışlar: Bu tür davranışlar; terfi ve ödül sisteminin adil olmadığı, kayırmacı izlenim uyandıran uygulamalara fazlaca yer verildiği, örgütsel güven ve örgütsel adalet algısındaki azalma sonucunda ortaya çıkmaktadır. (İyigün ve Çetin,2012:17) Örgütsel boyutta ÜKD’ler: mesai saati

dolmadan işi bırakmak, ekipmanları sabote etmek, aşırı mola vermek, rüşvet kabul etmek, kasıtlı olarak yavaş çalışmak, iş saatleri konusunda yanıltıcı bilgiler vermek, kaynakları israf etmek, örgütten birtakım eşyalar çalmak gibi davranışlar olarak ortaya çıkmaktadır.

Gruys ve sacket (2003), ise üretkenlik karşıtı davranış yaklaşımını iki boyutta ele almaktadırlar. İlk boyutu Robinson ve Bennet’in (1995), geliştirdikleri boyutla paralellik gösteren örgütsel-bireysel boyuttur. İkinci boyutu ise Robinson ve Bennet (1995)’inkinden farklı olarak, görev-davranış ilişkisine dayanan, davranışların iş süreçlerindeki görevlerle ilişkisine yöneliktir (Bülbül, 2013:16).

Üretkenlik karşıtı davranışlar, birçok farklı davranışı içermektedir. Gruys, alanyazında mevcut olan 87 ayrı üretkenlik karşıtı davranış biçimi tespit etmiş ve bunları istatistiksel teknikler aracılığıyla 11 sınıfa indirgemiştir. Üretkenlik karşıtı davranışlara genel bir bakış açısı sunan ve ayrıntılı olarak incelenen davranışlar tablo 2.2 de sunulmaktadır.

Tablo 2.2: ÜKD Kategorisi ve Davranışlara Yönelik Örnekler

Kaynak: Sackett, 2002:5-6

Spector ve diğerleri (2006), yapmış oldukları çalışmalar neticesinde üretkenlik karşıtı davranışları 5 boyut olarak değerlendirmektedirler. Bu boyutlar, kötüye kullanma, üretimden sapma, sabotaj, hırsızlık ve geri çekilme olarak sınıflandırılmaktadır. Kötüye kullanma (abuse) boyutu; mesai arkadaşlarına zarar vermeye yönelik davranışlarda bulunmak, tehdit etmek, aşağılayıcı yorumlar yapmak, korkutmak gibi davranışları kapsamaktadır. Üretimden sapma (production deviance) boyutunda, işgörenlerin görev tanımları gereği yapmaları gereken ödev ve sorumlukları yapmaması ya da kasıtlı olarak yanlış yapması, bilinçli olarak düşük performans sergilemesi, işi yavaşlatma ve prosedürlere uymaması gibi davranışları yer almaktadır. Sabotaj (sabotage) boyutu; işgörenlerin öfke ve düşmanca duygulara kapılarak örgüte ait kaynaklara ve örgüt mülkiyetine zarar vermeye yönelik davranışlarından ÜKD kategorisi Örnekler

Çalma(hırsızlık)

davranışlarında bulunmak. Nakit para yada mal çalmak, ürün ve hizmetleri karşılık almadan vermek, çalışanlar için verilen indirimleri kötü niyetli kullanmak.

Mülkiyete zarar vermek. Mülkiyete tahrip etmek, zarar vermek veya yok etmek, üretimi sabote etmek.

Bilgileri kötüye kullanmak. Gizli bilgileri açığa çıkarmak, kayıtları tahrip etmek.

Zaman ve kaynakları kötüye kullanmak.

Boşa zaman harcamak, giriş kartlarını bozmak, çalışma saatleri esnasında kişisel işlerine zaman ayırmak.

Güvensiz davranışlarda bulunmak.

Güvenlik prosedürlerine uymamak, güvenlik prosedürlerini öğrenmeyi reddetmek.

Düşük devam ( işe

devamsızlık yapmak ) Gerekçe belirtmeden izin kullanmak veya işe geç kalmak, hasta izinlerini kötüye kullanmak.

Düşük iş kalitesi. Kasıtlı olarak işi yavaş ve özensiz yapmak.

Alkol kullanmak. Alkol etkisindeyken işe gelmek, işyerinde alkol kullanmak.

Uyuşturucu kullanmak. İşyerinde uyuşturucu bulundurmak, bunları kullanmak veya satmak.

Uygunsuz sözlü eylemlerde bulunmak.

Müşterilerle tartışmak, iş arkadaşlarına sözlü tacizde bulunmak.

Uygunsuz fiziksel eylemlerde bulunmak.

oluşmaktadır. Hırsızlık (theft) boyutu; işgörenlerin, örgütlerde, ekonomik ihtiyaç, iş tatminsizliği ya da adaletsizlik olgularına dayanarak, örgütün yada örgüt üyelerinin mal yada eşyalarını çalma eylemleridir. Geri çekilme (withdrawal) boyutu; mola saatlerini verilenden uzun kullanma, işe gelmeme, geç gelme yada erken ayrılma gibi davranışları kapsamaktadır.

Vardi ve Weiner (1996), üretkenlik karşıtı davranış sınıflandırmasında örgüt içerisinde üç tür istenmeyen (kötü) davranış olduğunu belirtmektedir.

 Kendine fayda sağlamayı amaçlayan, istenmeyen davranışlar: Bu tip davranışlar, örgüt içerisinde meydana gelen örgütü ve üyelerini mağdur eden davranışlardır. Bu davranışlar üç kitleyi hedef almaktadır. a) işin kendisi ( örn. verilerin çarptırılması). b) örgütün varlıkları, kaynakları, sembol ve düzenlemeleri (örn. üretim sırlarını açığa çıkarmak ve satmak). c) diğer üyeler (iş arkadaşlarını rahatsız etmek)

 Örgüte fayda sağlamayı amaçlayan, istenmeyen davranışlar: Bu tip davranışlar aslında işgörenlerin örgüt yararına kendince bir şeyler yapma isteğinden meydana gelmektedir. Örgütün sözleşme yapması için bir takım belgeleri gerçeğe aykırı şekilde beyan etmesi işgörenin örgüt yararına yaptığı ama örgüt içerisinde istenilmeyen bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır.  Zarar verme amaçlı istenmeyen davranışlar: Bu tip davranışlar örgütsel ya da

bireysel çıkarlara yönelik değil doğrudan üçüncü kişilere ve örgüte zarar verme amaçlı davranışlardır ( örneğin; Şirkete ait ekipmanların sabote edilmesi).