Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları

Kelimelerin telaffuzu sırasında aynı hece ve kelimede bulunan ünsüzlerin birbirini etkilemesi sonucu oluşan ses olaylarıdır. Bahsedilen sebeplerden dolayı ünsüz benzeşmesi, ünsüz aykırılaşması, ünsüz düşmesi veya türemesi olabilir; zaman zaman aynı kelimedeki yakın veya uzak ünsüzler yer değiştirebilir.

II.1.2.7.1. Ünsüz Düşmesi

Kelime başı, ortası ve sonunda bir ünsüzün düşmesi hadisesidir. Kelime içinde genellikle iki ünlü arasında kalan kararsız ünsüzlerin eriyerek düşmesi sonucu gerçekleşir (Korkmaz, 2007: 231). Ünsüz düşmesi olayı, Kazak Türkçesinde genellikle alıntı kelimelerde olur, bu hadise Eski Türkçeye ait birtakım kelimeler için de geçerlidir (Doğan, 2015: 295-296).

73 II.1.2.7.1.1. Kelime Başında Ünsüz Düşmesi

Kelime başında görülen ünsüz düşmelerinin çoğu alıntı kelimelerde gerçekleşir. Benzer ses hadiselerinin yaşandığı Türkçe kökenli kelimeler de vardır.

äl (107; 3720) ˂ hâl [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 363) “oluş, durum” apta (132; 4698) ˂ hefte [Far.] (Devellioğlu, 2010: 406) “hafta”

aqiqat (127; 4507) ˂ hakikat [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 360) “gerçek, doğru”

aybat (264; 9813) ˂ heybet [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 414) “korku ile saygı duygularını birden uyandıran hal veya gösteriş”

ayla (138; 4937) < hȋle [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 425) “çare” eş (160; 5798) ˂ eş (KS; 435) “hiç”

obal (251; 9335) < vebal [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 1331) “şiddet, ağırlık” otan (126; 4444) ˂ vatan [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 1328) “yurt”

ökil (169; 6125) ˂ vekil [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 1334) “temsilci”

II.1.2.7.1.2. Kelime Ortasında Ünsüz Düşmesi

Telaffuz zorluğu, ünsüzlerin eriyip kendisinden önceki ünlüyü uzatarak kaybolması yanında iki kelimenin birleşmesi ve kısılması sırasında gerçekleşen ses hadisesidir.

pelşir (224; 8272) ˂ fel’dşer [Alm. Felscher] (KS; 1358) “sağlık memuru” qumğan (203; 7462) ˂ quman (KS; 842) “ibrik”

Söz içinde, akıcı ünsüz l’nin gerileyici benzeşme neticesinde düşmesi neticesinde oluşan olayıdır. –l- ˃ Ø olayının ilerlemiş bir devamı olarak değerlendirilebilecek bir durumdur. Daima l akıcısıyla biten al- fiiline –(ı)p zarf-fiil ekinin ilave edildiği durumlarda meydana gelir. l sesi, önündeki ünlüyü de düşürür. (Doğan, Koç, 2013:127)

bop (274; 10218) ˂ bolıp (Mamanov, 2014: 574) “olmak” kep (136; 4836) ˂ kelip (Mamanov, 2014: 574) “gelmek” öytti (71; 2291) ˂ olay etti (Mamanov, 2014: 37) “öyle yaptı” qap (192; 7039)˂ qalıp (Mamanov, 2014: 574) “kalıp”

74

qurıyat (125; 4405) ˂ quriyat (Oŋdasınov, 2010: 81) [<hürriyet [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 449)] “azatlık”

sap (169; 6154)˂ salıp (Mamanov, 2014: 574) “koymak”

söytken (83; 2779) ˂ solay etken (Mamanov, 2014: 37) “öyle yapan”

Bir kelime grubu iken kaynaşan iki kelimenin birisinde ünsüz düşmesi de olabilir. Bu durum sık rastlanan bir ses olayıdır. Ancak çalışılan eserde örnek çok fazla değildir.

orınbasar (174; 6314) ˂ ornın basar “yardımcı”

II.1.2.7.1.3. Kelime Sonunda Ünsüz Düşmesi

Kelime sonunda ünsüz düşmesi genellikle alıntı kelimelerde iki ünsüzden ikincisinin düşmesi veya kelimenin sonundaki ünsüzün Türkçede olmadığı için telaffuz edilmediğinden söyleyişin yazı diline geçmesi şeklinde gerçekleşir.

Alla (151; 5423) ˂ Allah [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 33) “Tanrı” baq (257; 9540) ˂ baht [Far.] (Devellioğlu, 2010: 76) “kısmet, talih” dos (184; 6714) ˂ dost [Far.] (Devellioğlu, 2010: 215) “sevilen kimse” neke (47; 1327) ˂ nikâh [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 978) “nikâh” sır (272; 10158) ˂ sırr [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 1109) “gizli tutulan” sıya ˂ siya (KS; 1152) ˂ siyah (247; 9160) “mürekkep”

taq (165; 5984) ˂ taht [Far.] (Devellioğlu, 2010: 1193) “hükümdarlık makamı” Täşken ˂ Taşkent (299; 11177) özel isim

Bazı durumlarda kelimelerin birleşmesi sırasında da önceki kelimenin ünsüzü düşerek kelime kaynaşır.

biyıl (45; 1250) ˂ bul jıl (Kuderinova; 2005: 17) “bu sene” bügin (48; 1388) ˂ bul kün (Kuderinova; 2005: 17) “bugün” II.1.2.7.1.4. Hece Düşmesi

Hece düşmesi, konuşma dilinin yanısıra Kazak edebi dilinde sıklıkla karşılaşılabilen bir ses olayıdır. Kazak Türkçesinin Türkiye Türkçesine nazaran henüz oturmamış imlası, konuşma dili hususiyetlerinin yazı dilinde de kullanılmasına fazlasıyla imkân vermektedir.

75

Kazak Türkçesinin herhangi bir ağızına has olmayıp, Kazakistan’ın bütün bölgelerinde günlük konuşma dilinde takip edilebilmektedir (Doğan, 2015: 415-416).

Kazak Türkçesinde e- ek-fiiline eklenen geçmiş zaman ekindeki (-dı, -di) d diş ünsüzünün düşmesidir. e- fiilinin geçmiş zaman ekiyle 1. ve 2. Teklik ile 1.çokluk kişide çekimleri neticesinde ortaya çıkan edim, ediŋ, edik yapıları ses olayları ardından em, eŋ, ek şekillerini almaktadır. Kazak Türkçesinin herhangi bir ağızına has olamayıp bütün bölgelerinde günlük konuşma dilinde sıklıkla karşılaşılabilen bir ses olayıdır (Doğan, Koç; 2004: 178).

avdarılıp kete jazdavşı eŋ (204; 7505)˂ ediŋ “düşecek idin” aytpappa em (84; 2823) ˂ aytpappa edim “söylememiş midim” baruşı ek (229; 8477) ˂ baruşı edik “gider idik”

es jıya almay jüretin ek (102; 3528) ˂ edik “kendimize gelemezdik” käytüşi ek (156; 5623) ˂ käytüşi edik “ne yapsak idik”

kele jatır em (23; 409) ˂ edim “geliyordum” körip em (51; 1516) ˂ edim “görmüştüm”

qızığıp pa eŋ (23; 388) ˂ qızığıp pa ediŋ “ilgilenmek” uyğarğan ek (305; 11446)˂ uyğarğan edik “karar almak”

Ayrıca başka durumlarda da iki ünlü arasında kalarak ya da söz sonunda kısalmayı sağlamak amacıyla ve yanındaki ünlüyü de beraberinde götürmek suretiyle hece düşebilmektedir.

äkep (163; 5905) ˂ äkelip “getirmek” alğam (229; 8468) ˂ alğanım “almıştım”

alıp ketem (287; 10719) ˂ alıp ketemin “götüreceğim” än sap (14; 34) ˂ än salıp “şarkı söyleyip”

än sap berem (304; 11377)˂ än salıp beremin “şarkı söyleyeceğim” aytam (278; 10366) ˂ aytamın “söyleyeceğim”

bilem (81; 2705) ˂ bilemin “biliyorum”

76 etem (76; 2514) ˂ etemin “edeceğim”

jığıladı ekem (277; 10320) ˂ ekenmin “düşecek mişim”

jılap jiberem be (78; 2566) ˂ jılap jiberemin be “ağlayacak mıyım” joq bolar ekem (237; 8759) ˂ ekenmin “yok olacak mışım”

käytem (67;2149) ˂ qaytemin “ne yapacağım”

kele jatkamız (43; 1193) ˂ kele jatkanbız “geliyorduk” kele jatqam (23; 401) ˂ kele jatqanmın “geliyordum” kirem (278; 10366) ˂ kiremin “gireceğim”

körer me ekem (152; 5478) ˂ ekenmin “görecek miymişim” öler me ekem (152; 5484) ˂ ekenmin “ölecek mi imişim” öltirem (286; 10697) ˂ öltiremin “öldireceğim”

sezgem joq (76; 2485)˂ sezgenim joq “hissetmedim”

söyleskem joq (287; 10753) ˂ söyleskenim joq “konuşmadım”

Hece düşmesi olayında -l- ünsüzünün bulunduğ hecenin düşmesi de sık rastlanan bir durumdur.

äkel (120; 4231) ˂ alıp kel (Mamanov, 2014: 37) “getir”

äketet (30; 672) ˂ alıp ketedi (Mamanov, 2014: 37) “götürmek” apar (128; 4549) ˂ alıp bar (Mamanov, 2014: 37) “götür” äper (201; 7404) ˂ alıp ber “alıp ver-”

II.1.2.7.2. Ünsüz Türemesi

Ünsüz türemesi, ön, iç ve sonuna, kelimenin aslında olmayan bir ünsüzün ortya çıkması hadisesidir (Vural-Böler, 2012: 92). Bu türemenin sebebi kelime telaffuzunun zorluğudur.

II.1.2.7.2.1. Kelime Başında Ünsüz Türemesi

Kelime başında ünsüz türemesi, kalıcı nitelikte olup yazı diline yansımış örnekleri azdır. Bunda şühesiz kelimenin kullanım sıklığı önemli rol oynamaktadır. Daha sık kullanılan kelimelerde gelişme daha çabuk olmakta ve yazı diline geçmesi de o derecede yaygınlık

77

kazanmaktadır. Bu bakımdan bazı kelimelerdeki bu gelişmenin çok eskiden vuku bulduğu görülmektedir (Vural-Böler, 2012: 92).

jıla- (28; 606) jıla- (KS; 540) “ağla-” jılı (128; 4548) jılı (KS; 544) “ılık” jıraq (25; 469) jıraq (KS; 547) “ırak” jibek (15; 79) jibek (KS; 549) “ipek” jip (219; 8077) jip (KS; 552) “ip”

II.1.2.7.2.2. Kelime Ortasında Ünsüz Türemesi

Kelime ortasında ünsüz türemesi yazı dilinde, konuşma dilinde ve ağızlarda karşılaşan bir ses olayıdır. Özellikle alıntı kelimelerde aynı kelime içinde yanyana gelen ünlüler telaffuz edilemediği için bunlardan birisi düşer veya ikisi arasında ünsüz türemesi olur

payda (44; 1225) ˂ fȃide [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 285) “fayda, kazanç”

pıyğıl (20; 262) ˂ piğıl (Oŋdasınov, 2010: 81) [˂ fi’l [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 306)] “niyet”

rıyza (16; 106) ˂ riza (KS; 1081) [˂ rıza [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 1042)] “hoşnutluk, memnunluk”

suvret (45; 1271) suvret (KS; 1172) “resim” II.1.2.7.2.3. Kelime Sonunda Ünsüz Türemesi

Kelimede olmayan bir son sesin ortaya çıkması hadisesidir. Kelime sonundaki ünsüz türemesinin temel sebebi ünlü ile biten kelimelerdeki ünlünün kelime sonundaki telaffuz zorluğudur. Sebepsiz olarak analoji yoluyla oluşan türemeler de vardır.

kedey (270; 10043) < gedâ [Far.] (Devellioğlu, 2010: 327) “fakir, yoksul” müldem (134; 4764) ˂ mülde (KS; 954) “asla”

78 II.1.2.7.3. Ünsüz Değişmesi

Ünsüz değişmesi, yan yana gelen iki ünsüzün boğumlanma nitelikleri bakımından bir uyum içine girmesidir. Bu değişme ya tonluluk-tonsuzluk bakımından ya da çıkış yerleri bakımından ünsüzlerin birbirlerine uyması şeklinde olur (Vural-Böler, 2012: 124).

II.1.2.7.3.1. Kelime Başında Ünsüz Değişmesi

Kelime başındaki ünsüz değişmesi kelime içinde bulunan diğer ünsüzlerin durumu, hecesindeki ünlünün durumu, bazı ünsüzlerin Türkçede kelime başında kullanılmaması, kendisinden önceki kelimenin son sesinin durumu gibi hususlar çerçevesinde oluşan bir ses hadisesidir. Bazıları kalıcı olduğu halde geçici olanlar da vardır. Ağızlardaki değişmeleri geçici kabul etmek gerekir. Kazak alfabesinde bazı ünsüzlerin kalın ve ince (ön ve art damak) ünsüzlerinin olması, hecedeki ünlünün karakteri kalınlıktan inceliğe geçişte önemli bir sebeptir.

Türkçede olmayan, özellikle Arapça ve Farsçadaki, f ünsüzü Kazakçada p ünsüzüne dönüşür. Rusçadan Kazakçaya geçen kelimelerdeki k- sesleri hecesirdeki ünlü kalınsa q- sesine, ince ise k- olarak yazılmış ve telaffuz edilmiştir.

bätşağar (23;370) ˂ pätşağar ˂ patşağar (KS; 1055) [< beçe (85)+ger [Far.] (Devellioğlu, 2010: 328)] “terbiyesiz, ahlaksız”

känekiy (255; 9473) qanekiy (KS; 751) “haydi”

käriya (268; 9933) qariya (KS; 767) “ihtiyar”

käytesiŋ (60; 1863) ˂ qaytesiŋ (KS; 734) “ne yapacaksın”

käytti (50; 1449) ˂ qaytti (KS; 734) “ne yaptı”

käzir (183; 6697) ˂ qazir (KS; 730) [˂ hâzır [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 403)] “şimdi” pelşir (224; 8272) ˂ fel’dşer [Alm. Felscher] (KS, 2013: 1358) “sağlık memuru”

pıyğıl (20; 262) ˂ piğıl (Oŋdasınov, 2010: 81) [˂ fi’l [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 306)] “niyet”

qalhoz (30; 11272) ˂ kolhoz (KS; 650) “kolhoz”

79

qurıyat (125; 4405) ˂ quriyat (Oŋdasınov, 2010: 81) [<hürriyet [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 449)] “azatlık”

şüyinşi (60; 1862) ˂ süyinşi (KS; 1181) “müjde”

II.1.2.7.3.2. Kelime Ortasında Ünsüz Değişmesi

Kazakçadaki kelime ortasında gerçekleşen ünsüz değişmelerinde örneklerin çoğu alıntı kelimelerdir. Bunda da değişmenin temel sebebi alıntı kelimenin söyleyiş zorluğu ve kelimelerin Kazak hançeresine uygun olmamasıdır. Türkçede olmayan seslerin, Türkçedeki benzer seslere dönüşmesi bu değişmede en sok rastlanan hadisedir.

Bu değişmedeki bir diğer göze çarpan husus ise Kazakça sözlükteki yazılışın dışında yazarın kendi imlasıdır ki, bu da romandaki olayan yaşandığı bölgenin ağız özelliklerinin esere yansıtılmasıdır. Kazakça sözlükteki kelimelerin farklı şekilde yazımının bir diğer sebebi de yazarın kendi tasarrufudur diyebiliriz. Dil hakkında resmi uygulamanın dışında farklı fikirlere sahip olan yazar, bu görüş ve düşüncelerinin eserinde uygulamıştır.

ȁpeser (169; 6126) ˂ oficer [Rus] (KS, 2013: 160) “subay”

Bälşebek (165, 5990) < Bol’şevik [Rus] (KS, 2013: 23) “Bolşevik”

iltipät (34; 848) ˂ iltipat (KS; 1462) [˂ iltifat [Ar.] (Devellioğlu; 2010: 495)] “gönül alma”

kämpeske (269; 10037) ˂ konfiskaciya [Rus] (KS, 2013: 609) “Sovyet iktidarına göre zengin, servetli diye tanınan grup temsilcilerinin özel mülklerine zorla el koymak”

Kiräpşiŋke (149; 5345) ˂ Kravçenko (özel isim) Pişpek (299; 11181) Bişkek (özel isim)

raxat (216; 7979) < raqat (KS; 1082) [˂ râhat [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 1021)] “üzüntüsüz, gönlü rahat”

raxmet (171; 6212) < raqmet (KS; 1082) [˂ rahmet [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 1022)] “teşekkür”

säbet (296; 11075) ˂ sovet (KS; 1154) “Sovyet” şegara (104; 3613) ˂ şekara (KS; 1402) “sınır” tıyış (14; 44) < tınış (KS; 1306) “sakin”

80 II.1.2.7.3.3. Kelime Sonunda Ünsüz Değişmesi

v, f, x sesleri Kazakçaya yabancı dildeki kelimelerle gelmiştir. Bu ünsüzlerin telaffuzu ile onların alfabedeki işaretlerinin birbirine daima tam denk gelmediği de bir gerçektir. Türk dilinin kuralları, kelime sonunda kullanılmayan ünsüzler bu değişmedeki esas sebepler olarak görülebilir.

aruvaq (235; 8679) ˂ ervâh [Ar.] (Devellioğlu, 2010: 262) “canlar” ȁtiret (169, 6153) < otriyad [Rus] (KS; 164) “ekip”

Köpzip (141; 5056) ˂ Kopzev (Rusça özel isim)