İlk Örgütlenme Modeli: 1923 Nizamnamesi

23 Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisi açıldıktan sonra Meclis’te farklı görüşlere sahip milletvekilleri arasında gruplaşmalar ortaya çıkmıştır. Mustafa Kemal ve arkadaşları bu süreçte Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin bir devamı olarak Büyük Millet Meclisi’nde Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu kurmuşlardır. 28 Haziran 1923’te gerçekleştirilen milletvekili seçimlerinde Müdafaa-i Hukuk Grubu büyük bir başarı elde ederek Meclis’e tamamen hakim olmuştur. Elde edilen bu başarı sonrası Müdafaa-i Hukuk Grubu 9 Eylül 1923’te partileşerek “Halk Fırkası” adını almıştır. 23 Ekim 1923’de İçişleri Bakanlığı’na sunulan dilekçe ile Halk Fırkası (HF)’nın Mustafa Kemal’in genel başkanlığında, Recep Peker’in genel sekreterliğinde kurulduğu belirtilmiş (CHP, 1963: 7; Uyar, 2012b: 21), sunulan dilekçede yer alan fırka nizamnamesi (parti tüzüğü) ile Halk Fırkası’nın ilk örgütlenme modeli ortaya konulmuştur.

1923 Halk Fırkası Nizamnamesi Cumhuriyet Halk Partisi’nin modern, merkezde ve yerelde ilk örgütlenme yapısının oluşturulması bakımından oldukça önemlidir. 1923 Nizamnamesi’nde fırkaya “her Türk ve hariçten gelip Türk tabiyet ve kültürünü kabul eden her ferdin üye olabileceği (HF Nizamnamesi [HFN], 1923: md. 3)” belirtilerek fırkanın toplumsal tabanı açıkça ortaya konulmuştur. Halk Fırkası yeni kurulan ulus devlet sınırları içerisinde Türk kimliğini benimsemiş tüm toplumsal kesimleri içine alan kapsayıcı bir kitle partisi görüntüsü vermiştir.

1923 Nizamnamesi’ne göre fırkanın ilk merkez organları “Büyük Kongre”, “Umumi Riyaset”, “Fırka Divanı” ve “Umumi İdare Heyeti” olarak belirlenmiştir (HFN, 1923: md. 8- 41).

Fırkanın en üst karar organı olan Büyük Kongre’nin her yıl 23 Nisan tarihinde toplanacağı (HFN, 1923: md. 8); Umumi Reis başkanlığında toplanan Büyük Kongre’ye mebuslar (milletvekilleri) ve mutemetler (il başkanları) ile birlikte her vilayetten seçilen 2 delegenin katılacağı belirtilmiştir (HFN, 1923: md. 9). Bu tabloda, Halk Fırkası’nın henüz Doğu’daki çoğu ilde örgütlenmemiş olduğu varsayıldığında, Büyük Kongre’de merkez yönetiminin yerel örgütler karşısında sayısal olarak üstün olduğunu söylemek mümkündür. Büyük Kongre’de kongre süresince görev yapmak üzere ikinci reis ve 3 katip ile birlikte fırkada aktif görevi bulunmayan birer reis ve 6’şar üyeden oluşan Program, Aydınlatma ve Neşriyat, Nizamname, Denetleme, Raporları İnceleme ve Hesapları İnceleme Encümenlerinin kurulacağı belirtilmiştir (HFN, 1923: md. 11). Encümenlerin hazırlamış oldukları raporlar Büyük Kongre tarafından madde madde oylanmakta, mutlak çoğunluğun oyuyla kabul ya da reddedilmektedir (HFN, 1923: md. 14).

Fırka yönetiminin en üstündeki kişi olan Umumi Reis, fırkayı temsil etme ve fırka adına söz söyleme yetkisine sahiptir. Umumi Reis aynı zamanda Büyük Kongre, Fırka Divanı, TBMM’deki Fırka Grubu ve Umumi İdare Heyeti’nin doğal reisidir (HFN, 1923: md. 18). Umumi Reisin Büyük Kongre tarafından fırkanın mebusları (milletvekilleri) arasından seçilmesi kararlaştırılmıştır (HFN, 1923: md. 5).

Fırkanın en üst karar organı olarak Büyük Kongre kabul edilmiş olmakla birlikte, yine merkezde karar organı olarak güçlü bir Fırka Divanı oluşturulmuştur. Milletvekilleri, Umumi İdare Heyeti ve Fırka Grubu İdare Heyeti üyelerinden oluşan Fırka Divanı (HFN, 1923: md. 20), fırkanın dahili ve harici siyaset ve idaresinden sorumlu tutulmuştur (HFN, 1923: md. 21). Fırka Divanı Büyük Kongre’nin toplanmadığı zamanlarda fırka nizamnamesini yorumlama yetkisine de sahiptir (HFN, 1923: md. 22). Fırka Divanı’nın aldığı kararlara karşı muhalefet eden fırka üyelerinin ihtar ve ihraç gibi ağır yaptırımlara maruz kalacağı belirtmiştir (HFN, 1923: md. 24).

Ayda en az bir kere Umumi Reisin daveti ile toplanan Fırka Divanı memleketin dahili ve harici durumu ve fırka içi meselelerle ilgili konuları ele almaktadır. Ayrıca, TBMM seçimlerinin idaresi ve milletvekili adaylarının belirlenmesi konusunda yetki Fırka Divanı’na aittir. Fırka Divanı’nın toplantı yeter sayısı üyelerinin 2/3’ü, karar yeter sayısı da mevcut üyelerin mutlak çoğunluğu olarak kabul edilmiştir (HFN, 1923: md. 26).

Umumi Reisin başkanlığında dokuz üyeden oluşan ve sürekli toplantı halinde olduğu kabul edilen Umumi İdare Heyeti üyeleri Büyük Kongre tarafından belirlenmektedir (HFN, 1923: md. 31,33,34). Umumi Reis heyet üyelerinden birini “Umumi Katip (Genel Sekreter)” olarak seçmektedir (HFN, 1923: md. 33). Umumi İdare Heyeti’nin en önemli görevlerinden biri fırkanın merkez yönetimi ile yerel örgütler arasındaki haberleşmeyi sağlamaktır. Yani, Fırka Divanı tarafından alınan kararların vilayet örgütlerine iletilerek halkın aydınlatılması ve bilgilendirilmesi Umumi İdare Heyeti tarafından gerçekleştirilmektedir (HFN, 1923: md. 35). Umumi İdare Heyeti Büyük Kongre’ye ait nizamname ve program tasarıları ile Büyük Kongre’de okunacak genel raporları hazırlayarak Fırka Divanı’na sunmaktadır. Fırka çalışmalarına ve fırka ile ilgili gelişmelere ilişkin en az iki ayda bir Fırka Divanı’na rapor sunan Umumi İdare Heyeti (HFN, 1923: md. 36), vilayet örgütünün en üst yöneticisi olan “vilayet mutemetleri”ni de seçerek Fırka Divanı’nın onayına sunmaktır (HFN, 1923: md.37).

1923 Nizamnamesine göre fırkanın yerel örgütlenmesi vilayet, kaza, nahiye, köy ve mahalle örgütlerinden (HFN, 1923: md. 42-81) oluşmuştur.

Vilayet teşkilatı “vilayet kongresi”, “vilayet idare heyeti” ve “vilayet mutemedi” organlarından oluşur. Vilayet kongresi her yıl 23 Ocak’ta vilayete bağlı kazalardan gönderilen

3’er temsilcinin katılımıyla toplanır. Umumi İdare Heyeti tarafından atanan vilayet mutemedi vilayet kongresinin doğal üyesidir. Vilayet kongresinin en önemli görevlerinden biri Büyük Kongre’ye gönderilmek üzere teklif tasarıları hazırlayıp, Büyük Kongre’ye gidecek delegeleri ve vilayet mutemedinin başkanlık edeceği beş kişilik vilayet idare heyetini seçmektir. Fırkanın vilayetteki temsilcisi olan vilayet mutemedinin görev alanı sadece fırka işleri ile sınırlı olup hükümet işleri ile ilgili herhangi bir işe müdahale etmesi yasaklanmıştır. Vilayet idare heyeti milletvekili, belediye ve nahiye seçimlerinde adayların belirlenmesi ile ilgili kaza idare heyetleri ile haberleşip, vilayet mutemedi aracılığıyla Umumi İdare Heyeti’ne tekliflerde bulunabilmektedir (HFN, 1923: md. 42-56).

Kaza teşkilatı “kaza kongresi”, “kaza idare heyeti” ve “kaza mutemedi”nden oluşur. Kaza kongresi her yıl 23 Aralık’ta kazaya bağlı nahiyelerden gönderilen 3’er delegenin katılımıyla toplanır. Vilayet mutemedi tarafından atanan kaza mutemedi kaza kongresinin doğal üyesidir. Kaza kongresi vilayet kongresine gidecek delegeler ile kaza mutemetinin başkanlık edeceği 5 kişilik kaza idare heyeti üyelerini seçer. Fırkanın kazadaki temsilcisi olan kaza mutemeti ocak heyetlerine rehberlik eder, vilayet mutemeti ile haberleşir. Fırkanın kazadaki seçim teşkilatının merkezi olarak vilayet idare heyeti ve nahiye ocakları ile haberleşen kaza idare heyeti, milletvekili, belediye ve nahiye seçimlerinde adaylarının belirlenmesi için çalışır (HFN, 1923: md. 57-68).

Nahiye teşkilatı “nahiye kongresi”, “nahiye ocağı” ve “nahiye mutemedi”nden oluşur. Nahiye kongresi her yıl 23 Kasım’da nahiyeye bağlı köy ve mahallelerden gönderilen birer delegenin katılımıyla toplanır. Kaza mutemedi tarafından atanan nahiye mutemedi nahiye kongresinin doğal üyesidir. Nahiye kongresi kaza kongresine gidecek delegeler ile nahiye mutemetinin başkanlık edeceği 5 kişilik nahiye ocağı üyelerini seçer. Fırkanın nahiyedeki temsilcisi olan nahiye mutemeti kaza mutemeti ile haberleşir (HFN, 1923: md. 69-73).

Köy ve mahalle teşkilatı “halk kongresi”, “köy/mahalle ocağı” ve “köy/mahalle reisi”nden oluşur. Fırkaya üye olan 18 yaşının üzerindeki köylüler/mahalleliler halk kongresinin doğal üyesidirler. Halk kongresi köy/mahalle reisi ile 3 kişilik köy/mahalle ocağı üyelerini seçer. Köy/mahalle ocağının asli görevi nahiye ocağından aldığı emir ile halkın aydınlatılması ve bilgilendirilmesi, fırkanın amaç ve hedeflerinin yayılmasıdır (HFN, 1923: md. 74-81). Halk Fırkası’nın köy ve mahalle örgütlenmeleri tüm üyelerin herhangi bir aracı (delegasyon sistemi) olmaksızın söz sahibi olduğu, kendi yöneticilerini kendilerinin belirleyebildiği başarılı bir doğrudan demokrasi örneği ve ilk basamak örgütlenmesi olarak kabul edilebilir.

1923 Nizamnamesi’ne göre fırkanın merkez organları ve yerel örgütlenmesi ile birlikte birden fazla vilayeti kapsayacak şekilde “teftiş daireleri” oluşturulmuştur. Teftiş dairelerinde görevli “mıntıka müfettişleri” kendi sorumluluk alanlarındaki mutemetleri ve heyetleri denetlemektedirler (HFN, 1923: md. 82).

1923 Nizamnamesi ile Büyük Millet Meclisi’nde Umumi Reisin başkanlığında milletvekillerinin dahil olduğu Fırka Meclis Grubu oluşturulmuştur. Umumi Reis, Grup Reisi, İdare Heyeti ya da 15 milletvekilinin talebi ile toplanan Fırka Meclis Grubu yılda bir defa kendi içinden bir reis, 2 reis vekili ve 9 üyeden oluşan Grup İdare Heyeti’ni seçer. Umumi Reisin katılmadığı grup toplantılarına Grup Reisi ya da Reis vekilleri başkanlık eder. Grup toplantılarında milletvekilleri fikir ve görüşlerini açıklamakta özgürdürler. Ancak, çoğunluk tarafından kabul edilen kararlara tüm üyelerin uyması zorunluluktur. Milletvekillerinin meclise devamları, önemli konulara ilişkin toplantılara toplu katılımları ve oy vermelerinin takibi için Grup İdare Heyeti tarafından görevli “muharrikler” seçilir. Fırka Meclis Grubu’nun kurallarına aykırı hareket eden mebuslar için birinci defada “rica”, ikinci defada “ihtar” ve üçüncü defada Fırka Divanı kararıyla “ihraç” cezası uygulanır (HFN, 1923: md. 83-100).

1923 Nizamnamesi’ne göre milletvekili adayları Fırka Divanı ile fırkanın merkez yönetimi ile yereldeki idare heyetleri arasındaki istişare sonucu belirlenmektedir. Fırka Divanı tarafından aday gösterilen mebus adaylarına oy vermeyen fırka üyelerinin fırkadan ihraç edilecekleri belirtilmiştir (HFN, 1923: md 101-103).

1923 Nizamnamesi’nde fırka üyelerinin kişisel kazançlarının yüzde 1’ini yardım akçesi (aidat) olarak fırkaya verecekleri belirtilmiştir. Talepsiz olmak şartıyla bağışlar da kabul edilmektedir (HFN, 1923: md.104).