Çocuk Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (ÇHS)

Çocuk hakları uluslararası hukuka zemin teşkil eden medeni, siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlardaki insan haklarını en geniş kapsayıcılığı ile ‘Çocuk Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (ÇHS)’nde yer almaktadır. Bu sözleşme çocuk haklarını (unisef, 2015);

• Yaşama hakkı,

• Eksiksiz biçimde gelişme hakkı,

• Zararlı etkilerden, istismar ve sömürüden korunma hakkı,

• Aile, kültür ve sosyal yaşama eksiksiz katılma hakları, olarak gruplar. ÇHS’ye yön veren temel değerler şunlardır (unicef, 2015):

• Ayrım gözetmeme,

• Çocuğun yararının gözetilmesi, • Yaşama ve gelişme,

• Katılım, olarak belirlenmiştir

ÇHS’nde velayet, eğitim, sağlık, korunma, gibi çocuk hakkı olduğu düşünülen konularda gerekli görülen düzenleme maddeleri mevcuttur. ÇHS’nde yer alan tüm maddeleri incelemek ve değerlendirmeye almak konu ile genel anlamda ilişkili olmakla birlikte, reklamcılıkta çocuk hakları konusunda ilk bakışta ihlallerin olduğunun düşünülebileceği maddelerin dikkate alınması yararlı olacaktır.

ÇHS 1. Maddesi; “onsekiz yaşına kadar her insan çocuk sayılır” ifadesi ile başlamaktadır (unicef, 2015 ; ÇHS). Televizyon reklamlarında çocuk haklarına yönelik düzenlemeler ve etik ilkeler başlığımızda değerlendirdiğimiz etkiler ÇHS’nde belirtilen çocuk tanımına uyumlu olmalıdır.

ÇHS 2. Maddesinde ise ayrımcılık ile ilgilidir ve her çocuğun hiçbir konuda ayrımcılığa uğramaması ayrıca her çocuğun ayrımcılığa uğramadan bu sözleşmedeki haklardan yararlanmasını içermektedir. Ayrımcılığı ırk, renk, cinsiyet, dil, siyasal ya da başka düşünceler, ulusal, etnik ve sosyal köken, mülkiyet, sakatlık, doğuş ve diğer statüler kelimeleri ile detaylandırmıştır (unicef, 2015 ; ÇHS). UNICEF raporlarında ve İHD ‘İnsan Hakları İhlalleri Raporları’nda kadınlara yönelik ayrımcılık dikkat çekici boyutlardadır. Eğitim, sağlık, ailenin üzerine düşenleri yapması konusunda gösterdikleri özen, gelenek görenek ve töreler açısından kız çocuklarının erkek çocuklarına göre daha fazla istismara uğradığı haklarının ihmale uğradığı görülmektedir. (ihd, 2015) ; Akyüz 2013: 44) ÇHS’nin bu maddesi anlaşmaya taraf ülkelere 4 temel grupta detaylandırılan tüm sözleşme maddelerinden hiçbir cinsiyet ayırımı olmadan tüm çocukların bu

haklardan yararlanması ilkesinin kabulünü ve bu konudaki ihlallerde olumlu bir amaca yönelikse kız çocuklara pozitif ayrımı önerir (Akyüz, 2013: 44).

ÇHS 3. Maddesinde ise çocuğun yüksek yararını öncelemektedir. Bu maddenin ifadelerinde yetkili makamlara tanınan kısmi esneklik somut olaylarda hakkaniyet gözetilerek sözleşme doğrultusunda çocuğun yüksek yararını gözetmeyi kolaylaştırmaktadır. Ancak yetişkinler çocuk yararı gözetirken en iyiyi biz biliriz davranışı ile değil çocuğun gelişim düzeyi de dikkate alınarak ÇHS madde 12 de belirtildiği gibi her çocuğun kendini özgürce ifade hakkı dikkate alınarak yüksek yarar değeri korunabilir (Akyüz, 2013: 46). Sözleşmenin ilk üç maddesi temel olarak çocuk ve hakları ile ilgilidir: 18 yaşından küçük herkes çocuktur ve her çocuk bir birey olarak hak ve özgürlüklere sahiptir, çocuklar arasında ayrımcılık yapılması yasaktır, çocuğun yararına birinci öncelik verilmelidir (Tutar, 2014: 5771).

ÇHS 6. Maddesi yaşama ve gelişme temel değerine göre hazırlanmış ve taraf devletler bu konuda her türlü çabayı göstermekle sorumlu tutulmuştur. (unicef, 2015 ; ÇHS) bu madde ile çocukların yaşama ve her türlü maddi manevi gelişim hakları konusunda devletin birtakım yükümlülükleri mevcuttur ve bunları yerine getirmek zorundadır (Akyüz, 2013: 45).

ÇHS 12. Maddesi, kendini ilgilendiren her konuda çocuğun görüşünün dinlenmesi ve dikkate alınmasını güvence altına almaktadır. Burada güvence altına alınan husus, çocuğun görüşlerinin dikkate alınması ve katılım hakkı ile ilgilidir (ÇHS). Bu madde, çocuğun kendini ilgilendiren konularda tüm kararları kendisinin alması demek değildir, geleneksel tutumda çocuğun görüşleri alınmadan onunla ilgili karar verilmesi yerine görüşünün alınması hakkını düzenler (Akyüz, 2013:53). Demokratik bir toplumu oluşturacak yurttaşlar hakları ve ödevleri bilme ve uygulamalar konusunda eğitilmiş olmalıdır. Çocuğun on sekiz yaşını doldurmasıyla birden bu bilinç elde edilmez, eğitim ile çocuklukta kazanılır. Sosyal yaşamın her biriminde katılımcılık ilkesini benimsemesi için fırsat bulan çocuklar, yetişkin olduklarında da bu haklarını etkili biçimde kullanır. Çocuklara katılım, beceri ve yeteneklerini geliştirme hakkı verildiğinde, kendi özsaygıları geliştiği gibi, diğer insanlara da saygı duymayı değer vermeyi öğrenirler (Akyüz, 2013: 56 ; unicef, 2015). 1996 Eylül-Ekim yılı Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesinin “Çocuk ve Medya Konulu Genel Görüşme”sinde medyanın çalışma biçiminin medya ile

ilgili bilgilerin, medya mesajlarını algılama ve medya ile ilişkiye geçme konularında okullarda öğrencilerin eğitilmesini tavsiye etmiştir (Akyüz, 2013: 55).

ÇHS 13. Maddesi Çocuk, düşüncesini özgürce açıklama hakkına sahiptir der. (unicef, 2015 ; ÇHS).

ÇHS 14. Maddesi çocuğun düşünce, vicdan ve din özgürlükleri hakkına saygı hükmünü düzenlemektedir (unicef, 2015 ; ÇHS).

ÇHS 16. Maddesi çocuğun özel yaşam, onur ve itibarının korunması hakkını düzenlemektedir (unicef, 2015 ; ÇHS).

ÇHS 17. Maddesi Kitle iletişim araçlarına ve bilgi kaynaklarına erişim hakkını düzenlemektedir. Taraf Devletler, kitle iletişim araçlarının önemini kabul ederek

çocuğun; özellikle toplumsal, ruhsal ve ahlâki esenliği ile bedensel ve zihinsel sağlığını geliştirmeye yönelik çeşitli ulusal ve uluslararası kaynaklardan bilgi ve belge edinmesini sağlarlar (unicef, 2015 ; ÇHS). Çocuğun düşünce özgürlüğü ve görüş oluşturma

yeteneğini geliştirebilmesi erişim ve eğitim imkânlarının sunulması ile ilgilidir. Buna göre taraf devletler kitle iletişim araçlarında çocuğun ruhsal ve ahlaki, zihinsel ve bedensel sağlığını dikkate alan onların esenliklerine zarar verebilecek bilgi ve belgelere karşı korunması için uygun yönlendirici ilkeler geliştirmeli (ÇHS m.17/e).

2.4.4 Çocuk Hakları Sözleşmesinin Anlaşmaya Taraf Ülkelerde Denetimi