ÇAPRAZ GEÇİŞLİ DESENLER

Aynı hastaların karşılaştırılacak iki ya da daha çok sayıda ilacı belirli aralıklarla alması mümkün ise, çapraz geçişli desenler en etkin desenlerdir.

İlaçlar aynı bireylere sıra ile uygulanır. Örneğin, A ve B ilaçları varsa aynı hastalığa sahip bireyler iki gruba ayrılır.

Bir gruba önce A sonra B, diğer gruba önce B sonra A ilacı uygulanır.

İlaçların sırası rastgele saptanır. Hastalar da gruplara rastgele atanır.

Her birey kendisinin kontrolü olur.

İki ilaç arasında vücudun önceki ilaçtan temizlenmesi için belirli bir aralık bırakılır.

Az sayıda birey ile çok değerli sonuçlar alınabilir. Paralel grup desende ise denek sayısı yeterli büyüklükte olmalıdır.

Paralel grup desende gruplar arası karşılaştırma yapılırken, Çapraz geçişli desende ise birey içi karşılaştırma yapılır. Bu özellik bireyler arasında görülebilecek büyük etki farklılıklarını azaltır. Çapraz geçişli desenlerin en basit şekli olan iki tedavili-iki zamanlı çapraz geçişli desen ya da AB/BA çapraz geçişli desen aşağıda şematize edilmiştir:

İki Tedavili- İki Zamanlı Çapraz Geçişli Desen Gruplar (İlaç sırası)

Birinci Tedavi Dönemi

Boş

Dönem İkinciTedavi Dönemi Birinci Grup (AB) A İLACI --- B İLACI İkinci Grup (BA) B İLACI --- A İLACI

ÇAPRAZ GEÇİŞLİ DESENLER NE ZAMAN KULLANILABİLİR? Çapraz geçişli desenler her duruma uygulanamaz. Uygun olduğu durumlar aşağıda verilmiştir:

 Kronik/tedavi edilemez hastalıklar için uygulanmalıdır. Bu kurala uyulmaması çalışmaya yanlılık getirir,

 Tedavi çabuk etki göstermeli ve kısa sürede sonlanmalıdır. Bu özellik aynı zamanda, çalışmadan ayrılanların sayısını en az düzeyde tutmak için de önemlidir,

 Çalışma süresi içinde hastanın ölme ya da kötüleşme olasılığı olduğunda ya da hastanın kısa sürede iyileşeceği hastalıklarda bu desen kullanılmamalıdır,

 En uygun olduğu hastalıklar: Astım, romatizma, migren, hipertansiyon ve epilepsi gibi ömür boyu iyileşme olasılığı

olmayan fakat tedavi ile kimi etkilerin azaltılabileceği hastalıklardır,

 Hastalık/durum sabit olmalıdır. Örneğin, migrende ağrı sabit iken, ameliyat sonrası ağrı sabit değildir, zaman içerisinde etkisi azalır.

Uygun olmadığı durumlar şunlardır:  Enfeksiyon hastalıklarında,

 Tedavisi uzun süre gerektirecek hastalıklarda,

 Deneklerin çalışmayı bırakması ya da kayıp veri olması durumunda analiz ve yorum zorlaşabilir. Bu nedenle deneklerin çalışmayı sürdürememe olasılığı varsa bu desen kullanıl- mamalıdır.

Çapraz geçişli desenlerde etki sarkması (carryover effect) çok önemli bir sorundur. Etki sarkması; ikinci ilaç alınmadan önce vücutta birinci alınan ilacın etkisinin hala devam ediyor olmasıdır. İki uygulama arasında yeterli zaman verilirse bu durum ortaya çıkmaz.

Kullanılacak Biyostatistiksel Yöntemler:

Çapraz geçişli desenlerin değerlendirilmesinde ölçümle belirtilen değişkenler için kullanılacak basit değerlendirme "İki Eş Arasındaki Farkın Önemlilik Testidir (Paired t-Test).

İki Eş Arasındaki Farkların gerçek tedavi etkisine göre rastgele dağılmasını etkileyecek üç faktör dikkate alınmalıdır:

 Zaman etkisi (Period effect),  Tedavi etkisi (Treatment effect),  Etki sarkması (Carryover effect). FAKTÖRYEL DENEY DESENLERİ

İki ya da daha fazla ilaç (işlem) aynı deneklerde, aynı zamanda birbirine ya da kontrole karşı birlikte değerlendirilmek istendiğinde kullanılacak bir deney desenidir.

Bu deseni kullanmaktaki amaç, incelenen ilaçların tek başına ya da birlikte tedavi etkinliklerini ortaya çıkarabilmektir.

Faktöryel desenin başka bir özelliği de, ilaçların bireylere yaptığı etkinin incelenmesi yanında, ilaçların birbirleri ile etkileşimlerinin de (interaksiyonların) incelenmesine olanak sağlamasıdır. Faktöryel desende ilacın etkisi nitelik olarak (aldı-almadı, iyileşti-iyileşmedi, öldü-yaşıyor gibi) belirtilebildiği gibi, ölçüm olarak da belirtilebilir. Denekler ilaç kombinasyonlarına rastgele atanır.

Aşağıda 2x2 (dört gözlü) faktöryel desen örneği verilmiştir. Bu örnekte ilaç A ve B plasebo ile birlikte incelenmektedir. İki ilacın ayrı ayrı ve birlikte kullanıldığındaki etkisini gösterebilmek için iki ilaç değişik kombinasyonlarda uygulanmaktadır.

İLAÇ A İLAÇ B Verildi Plasebo Verildi a b Plasebo c d Tabloda:

a gözü :A ve B ilacını birlikte alanlar için,

b gözü :Sadece A ilacını alanlar için (B ilacı yerine plasebo verilmiştir),

c gözü :Sadece B ilacını alanlar için (A ilacı yerine plasebo verilmiştir),

d gözü :Her iki ilacı da almayanlar (sadece plasebo alanlar) içindir.

Bu desen A ve B ilaçlarının hem yalnız başına, hem birlikte kullanılmasının etkinliğini, özellikle her gözde yeterli sayıda denek olduğunda, güçlü biçimde karşılaştırma olanağı sağlayabilir. Fakat ilaçlar arasındaki etkileşim nedeniyle her zaman uygulanması

mümkün olmayabilir. İlaçlar arasında etkileşim olmadığında bu desen başarılı sonuçlar verebilmektedir.

Faktöryel desen ilaçların değişik dozlarının etkinliğini incelemek için de kullanılabilir. Örneğin A ilacının değişik iki dozuna karşı B ilacının aynı dozlarda verilerek etkinliğinin incelenmesi gibi. Bu tür incelemede de plasebo kullanmak yararlıdır. Bu incelemede A ilacının belirli dozuna karşı B ilacının hangi dozunun daha etkili olabileceği de araştırılabilir.

Desen örneği aşağıda şematize edilmiştir:

İLAÇ A 0.5 mg 1.0 mg PlaseboİLAÇ B

0.5 mg a b c

1.0 mg d e f

Plasebo g h i

TEK DENEK/HASTA DESENİ (n of 1 design)

Tek hasta deseni, bir ilacın belirli bir hastaya yardımcı olup olamayacağının açık olmadığı ve toplumun çok heterojen olduğu durumda yararlıdır. Sonuç bireyseldir, genellenemez.

Tek hasta deseni "çapraz geçişli desen"in sadece tek kişi üzerinde uygulanmasıdır. Bu tek kişi rastgele sıra ile denecek ilacı, alternatif ilacı ya da plaseboyu belirli bir zaman aralığında alır. Çapraz geçişli desenin aradığı koşullar burada da geçerlidir.