XIX.VEXX.YÜZYILINBALARINDAOSMANLIDEVLETVE
AVRUPA’DANBREZLYA’YAYÖNELKGÖÇLER
MehmetTEMEL*
Özet
BazAvrupaülkeleriSanayiDevrimi’ndensonrasömürgelerinimamulmalithaledenpazar
halinedönütürmekveülkelerindekinüfusbasksnazaltmakamacylaülkelerindendarya
yönelikgöçleriteviketmilerdir.Çokgeniveverimlitarmalanlarnasahipolduuiçinözellik
lekahvetarmsektöründeigücüktlçekenBrezilyaençokgöçalanülkelerdenbiriolmutur.
XIX.yüzyldauyguladteviklervevaatlersayesinde5,5milyonAvrupalve105.000Osmanl
vatandabuülkeyegöçetmitir.OsmanlDevletiekonomikkayglarnedeniyledayönelik
göçlereolumlubakmamasnaramenOrtadoubölgesindençoksaydavatandannBrezil
ya’yagöçetmesineengelolamamtr.Brezilya’yagidengöçmenler,topraekipbiçme,toprak
sahibineüründenpayvermeveücretliserbestiçistatüsüyleçalarakBrezilyaekonomisine
önemlikatksalamlardr.KuzeyAvrupa’dangidengöçmenlerikliminveçalmakoullarnn
arlnedeniyleuyumsorunuyaam,ancakPortekiz,talya,GüneyAlmanyaveOsmanl
göçmenlerikarlatklargüvenliksorunlarnaramentarm,ticaret,esnaflkvedierikolla
rndabaarlolmulardr.UyguladgöçmenpolitikasndabaarlolanBrezilya,göçmenlerle
artannüfusuveekonomikgelimesisayesindeXX.yüzylnbandaLatinAmerika’nnenge
limiülkesihalinegelmitir.
AnahtarSözcükler
Brezilya,Göç,Göçmen,Kahvetarm,Ortadou,Kzlderili
THEEMIGRATIONMOVEMENTSFROMTHEOTTOMANEMPIREANDEUROPETO
BRAZILINTHEEARLY19THAND20THCENTURIES
Abstract
AfterIndustrialRevolution,someEuropeancountriesencouragedemigrationfromtheircoun
triestoothercountriestoturntheircoloniesintomarketsimportingmanufacturedgoodsandto
decreasepopulationgrowthpressureinthemselves.Asithadvastandfertileagricultural
lands,Brazilwasoneofthecountrieshavingthelargestnumberofimmigrants,inparticular,due
toshortageofworkforceincoffeecultivationsector.Duetoincentivesandpromisesofferedin
early19thcentury,5.5millionEuropeancitizensand105.000Ottomancitizensimmigratedtothe
country.Becauseofeconomicconcerns,thoughOttomanStatedidnotapproveofimmigration
fromtheStatetoothercountries,itcouldnotpreventtheimmigrationofitsmanycitizensfrom
* Doç. Dr., Mula Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. mtemel@mu.edu.tr
Sayfa:123136 Page:123136
itsMiddleeastprovincestoBrazil.ImmigrantsgoingtoBrazilmadeimportantcontributionsto
Brazilianeconomybycultivatingthefields,givingcommissiontotheproprietorofthelandand
workingasfreelaborers.NorthernEuropeanscomingtocountryasimmigrantshadproblems
duetoharshclimateandworkload,yet,immigrantscomingfromPortugal,Italy,SouthGer
many,andOttomanstatebecamesuccessfulinagriculture,commerceandothersectorsdespite
thesecurityproblemstheywereconfrontedwith.Brazil,beingsuccessfulinitsimmigration
policy,becamethemostdevelopedcountryinLatinAmericainearly20thcenturyduetoitsin
creasingpopulationanddevelopingeconomy.
KeyWords
Brazil,Immigration,Immigrant,CoffeeCultivation,MiddleEast,Indians
ȱ
I.GR
Savalar,doalafetler,siyasivedinibasklar,snrdeimeleri,ekonomik,et
nik vb. nedenlerle milyonlarca insan tarih boyunca doup büyüdüü, yaad
yerlerden baka ülkelere göç etmek zorunda kalmtr. XIX. yüzyldaki göçlerin
büyük bir bölümü de ekonomik nedenlere dayanrken, XX. yüzylda bu faktöre
savalarvesiyasibasklardaeklenmitir1.
SanayiDevrimi’ninetkisiyleXIX.yüzyldamallarn,insanlarnvesermayenin
uluslar aras dolam büyük art göstermi, sömürgeci ülkeler, sömürgelerini
hammadde ihraç edip mamul mal ithal eden bir ülke durumuna dönütürmek
amacylayerelkoullarnelverdiiölçüdesömürgelereyönelikbeyaznüfusgöçü
nüveyerleiminiteviketmilerdir2.Ucuzulamndaetkisiyle18151914yllar
arasnda35milyonuABD’ne,15milyonuLatinAmerika’yaolmaküzereyaklak
60milyoninsanAvrupa’yterketmitir3.
II.GÖÇLERNNEDENLER
Çounluunu Portekiz, Alman,ngiliz, talyan, sveçve Rus vatandalarnn
oluturduu5.5milyonAvrupalnnve105.000OsmanluyruklununBrezilya’ya
göçlerinin nedenlerini itici faktörler olarak nitelendirilen iç gelimelerle, çekici
faktör olarak kabul edilen Brezilya hükümetlerinin göçü destekleyen politikala
rnda aramak gerekmektedir. XIX. yüzylda Osmanl sosyoekonomik yapsnda
meydana gelen baz gelimeler 600.000’e yakn Osmanl vatandann Kuzey ve
Güney Amerika’ya göç etmesinde itici faktör oluturmutur. Bu gelimeleri u
ekildeifadeetmekmümkündür:
XIX. yüzyln ikinci yarsnda Osmanl ekonomisinde görülen durgunluun
etkisiyleartanisizlik,KrmSava’ndanitibarenKafkaslar,KrmveBalkanlar
danAnadolu’yagelenmilyonlarcamültecininOsmanlmparatorluu’ndaMüs
lümanüstünlüünüarttrmas,filokserahastalnnüzümbalarnnbüyükbö
lümünezararvermesi,SüveyKanal’nn,ticaretyollarnnrotasngüneyeçevir
mesi,ipekendüstrisininçöküüvebusektördeFransa’yabamlhalegelinmesi,
Suriye Hristiyanlarnn Müslüman nüfusun tehdidine maruz kaldklarn iddia
etmeleri, Suriye bölgesindeki Osmanl memurlarnn Dürzî isyanlar nedeniyle
izledikleriolumsuzpolitikalarvebununbölgehalkndayarattgüvensizlik4.
mparatorlukbünyesindegörülenbugelimelerdenolumsuzolaraketkilendi
ini düünen yüz binlerce kii hükümetlerin vazgeçirme politikalarna ramen
göçetmitir.
Göçlerde ABD, Avrupa ve Brezilya’nn izlemi olduklar göç politikalarnn
dahaetkiliolduuvegöçmenleriçinçekicifaktörlerioluturduugörülmektedir.
1 Tevfik Güran, ktisat Tarihi, stanbul 1991, s.152.
2 evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Büyüme (1820-1913), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s.8.
3 Güran, age., s.122.
4 Kemal H. Karpat, “The Ottoman Emigration to America, 1860-1914”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 17, No. 2 (May, 1985), s.176-179.
ABD’ninOsmanlgayriMüslimlerineveOsmanlkartlarnagösterdiisempati,
sanayileenKuzeyAmerika’nnvetarmsalyatrmlaraarlkverenBrezilya’nn
igücüneyüksekücretleiimkânsalamavaatleridegöçmenlereçekicigelmi
tir5.
Brezilya’yagöçlerinyounolarakyaandSuriye,LübnanveFilistinbölge
sindebasnyaynyoluylaOsmanlMüslümankartlvemilliyetçilikhareketleri
desteklenmi6,Brezilya’nnOsmanlDevletindekiMansure,Tanta,KahireveYafa
konsolosluklar aracl ile Ortadou’dan Brezilya’ya yönelik göçler tevik edil
mitir7.
TemeliçpolitikalarkahvetarmveticaretiesasnabalolanBrezilyahükü
metleriAvrupaülkeleriningöçlereolumlubakanpolitikalarndandayararlanarak
ülkelerineçiftçigetirebilmekveürettiikahveyiAvrupapiyasalarndapazarlaya
bilmek için Avrupa bakentlerinde oturan komiserleri aracl ile youn propa
gandalarabavurmulardr.
Avrupa’y Viyana, Berlin, Paris ve Brüksel olmak üzere dört bölgeye ayran
SaoPauloHükümeti,buralardakikomiserlerinmaiyetlerineçoksaydamemurlar
vererek Macaristan’dan Atlantik sahillerine kadar tüm Avrupa bölgesinden Bre
zilya’yakahvetarmiçisiçarmakvekahveihracatnarttrmakiçinpropagan
dayaptrmtr.Avrupaülkelerindekiönemligazeteleretahsisatverilerekkahveye
ilikinmakaleleryazdrlm,ülkelerinilerigelenkiilerinefazlamiktardaparalar
ödenereküniversitelerde,bilimseltoplantlarda,ticarimahfillerdeBrezilyalehin
de,Brezilya’nngüzellii,zenginliihakkndakonferanslarverdirilmi,Avrupal
ünlüyazarlarakitaplaryazdrlarakücretsizolarakbinlercedattrlmtr.
Yinepropagandaamacylaziyafetlerverilmi,tasviredilmikartpostallar,gü
zelresimler,mükemmelharitalarbastrlm,çiveyapimiolarakkahveda
tlm,Brezilya’yagelecekçiftçilerinyolücretlerininkarlanaca,tarmaletlerinin
ücretsiz verilecei ve toprak datlaca vaat edilmitir8. Brezilya Hükümeti, ül
keyegirilerikolaylatrmakamacylagöçmenlerdenpasaportistememi,hamili
ninkimliinigösterenbirbelgeyiyeterligörmütür9.
1912ylndasadeceSaoPaulo’ya104.000Avrupalçiftçiningiriyapmaspro
pagandalarnnedenlietkiliolduunugöstermesibakmndanilginçtir.
III.OSMANLIDEVLETNNGÖÇLEREBAKII
5 Karpat, agm., s. 176.
6 Ignacio Klich, “Argentine-Ottoman Relations and Their Impact on Immigrants from the Middle East: A History of Unfulfilled Expectations, 1910-1915”, The Americas, Vol. 50, No. 2 (Oct., 1993), s.179; Karpat, agm., s.179.
7 BOA, HR. SYS, (Hariciye Nezareti Siyasi Ksm), Dos.76, No .4, Lef.9.
8 BOA, HR. SYS, Dos.77, No.25; Mehmet Temel, XIX. ve XX. Yüzylda Osmanl-Latin Amerika likileri, stanbul 2004, s. 97-100.
9 BOA, DH. MB. HPS. M, (Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriyye Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik Evrak), Dos.6, no. 29.
Avrupa’dakihükümetlerülkelerindendaryayönelikgöçleridesteklemepo
litikas izlerken, Osmanl Devletinin ülke dna yönelik göçleri pek de olumlu
karlamaddeiiktarihlerdeyaynlamolduunizamnamevekararnameler
le,izlemiolduugöçmenyerletirmepolitikasndananlalmaktadr.II.Mahmut
döneminde yurt dna çklarda pasaport kullanlmas zorunluluu getirilmesi
nin ardndan 1869 ylnda kabul edilen Tabiiyet Nizamnamesi’yle izinsiz olarak
Osmanl tabiiyetini terk eden veya yabanc bir devletin hizmetine giren kiinin
vatandalktan çkarlaca, geri dönüünün yasaklanaca ve vakf türünden
gayrimenkullerinindüeceihükmügetirilmitir10.
23Haziran1896tarihliMeclisiVükelakararylaErmenilerinAmerika’yagidi
iyasaklanm,1903ve1907yllarndaOsmanlvatandalarnnAmerika’yagöç
giriimlerininengellenmesiiçinönlemleralnmayaçallmtr11.Ancak,Ermeni
lerindedâhilolduuçoksaydaOsmanlvatandannticaretveyabakaamaçlar
laAvrupapasaportualarakvebazOsmanlmemurlarnnçkarkarlErmeni
lerinyurtdnaçkmasnagözyumarakmevzuatsuistimaletmelerisonucugöç
yasandanumulanyarareldeedilemeyincebirdahadönmemekvegeridebrak
tklar mallarn satp ilikilerini tamamen kesmek artyla Amerika’ya göçe izin
verilmitir12.
HarbiyeNezaretide7ve29ubat1912tarihlerindeDâhiliyeNezareti’neiki
tezkeregöndererekyabancülkelereyaplanfirarlarnengellenebilmesiiçinpasa
portalmazorunluluununyenidenkonulmasnveyabancülkeleregideceklerle,
kazalardndaseyahatedeceklereilikinyasannçkarlmasnistemitir13.
OsmanlDevletinindaryayönelikgöçlereolumlubakmamasndaekonomik
nedenlerindahaetkiliolduugörülmektedir.Yüzlerceylstanbul’untahlihtiya
cnkarlayanverimliBalkantopraklarnnXIX.yüzyldaeldençkmas,dikkatle
ritarmaelveriliolmasnaramenilenmediiiçinboduranAnadolutoprakla
rnayöneltmitir.1857ylndaçkarlanbirkararnameileülkeyegelengöçmenlere
devletmülkiyetindekitopraklardatlm,XIX.yüzylboyuncaAnadolu’yagelen
göçmenlerdeekimeelveriliboarazilerinbulunduubölgelereyerletirilmitir14.
YineXIX.yüzyldastma,tifüs,frengi,veremgibibulacvesalgnhastalklarn
bata Karadeniz ve ç Anadolu olmak üzere Anadolu’nun birçok bölgesinde yol
açtbüyüknüfuskayb,1925ylnakadarTürkiye’yegelengöçmenlerinbuböl
gelereyerletirilmesiyletelafiedilmeyeçallmtr15.
Osmanl nüfusunun önemli bir ksmn oluturan ve kuyumculuk, terzilik,
mobilyaclk,ayakkabclk,inaatustalgibielbecerisinedayananüretimfaali
yetlerini elinde bulunduran zanaat ve ticaret erbab gayr Müslimlerin ülkeden
10 BOA, HR. SYS, Dos.75, no.14, Lef. 2.
11 Ahmet Akter, Tehcir Öncesi Anadolu’dan Amerika’ya Ermeni Göçü (1834-1915), stanbul 2007, s. 21-22.
12 Akter, age., s.21.
13 BOA, DH. SN. THR (Dahiliye Nezareti Sicill-i Nüfus Tahrirat Kalemi Evrak), Dos.31, no.109, Lef. 5, 7, 10.
14 Pamuk, age., s.103.
15 BCA, (Babakanlk Cumhuriyet Arivi), 30.10/177. 219. 4, Lef. 3.
ayrlmasnn yarataca boluk da Osmanl Devletinin darya yönelik göçlere
olumlu bakmamasnda etkili olmutur. Çünkü eitim düzeyi düük Müslüman
Türk unsuru giriimcilik ve zanaat becerisinde gayr Müslimler kadar baarl
olamamt16.
NitekimOsmanlDevletinindeiiksektörveikollarndaönemlibirileve
sahipolanRumlarnveErmenilerinTürkiye’denayrlmas,güncelyaamaksata
cak ölçüde ekonomik boluk yaratmtr17. Büyük bir sanat ve teknik gerektiren
halclk ve ipekçilik Rum usta ve uzman amelelerin Türkiye’den ayrlmasyla
gerilemi18, Rum inaat ve ta ustalarnn ayrlmas üzerine de eski evleri tamir
edecekustabulunamamtr.MulaValilii6Aralk1923tarihindeMübadeleve
mar skân Vekâleti’ne bir telgraf göndererek Yunanistan’dan göç etmekte olan
muhacirlerden inaat ustas olanlarnn bir ksmnn acil olarak Mula bölgesine
gönderilmesiniistemitir19.
Göçleriönlemeyeyönelikyasavenizamnamelereramenyurtdnakaçlar
engelleyemeyen Osmanl hükümetleri, vatandalarnn yolculuk esnasnda ve
gittikleriyerlerdekarlatklarsorunlarngiderilmesindeyardmcolmayaçal
mtr. Göçmenlerin yolculuklar, Avrupal göçmenlerin sevkinde olduu gibi
hükümetlervetaycirketlertarafndanBrezilya’nnhangiehrinenekadarve
neekildegöçmensevkedileceiplanlanmadangerçekletiindenskntlbala
mvegittikleriyerlerdedesorunlarartarakdevametmitir.Osmanlgöçmenleri
yolculukesnasndaveyereldilleriniveâdetlerinibilmedikleriBrezilyaehirlerin
devurgunculartarafndandolandrlmlar,yerletiktensonradahukukveçkar
larnistenilendüzeydekoruyamamlardr.
Osmanl Hükümeti yolculuk srasndaki maduriyetlerin giderilebilmesi için
Arapça,TürkçeveFranszcaöütleriçerenbroürlerbastrarakgöçmenlerinakle
denvapurlaraveacentelereaslmasnsalam20,Brezilya’yayerleenancakOs
manlvatandalstatüsüdevamedenuyruklarnnhukukveçkarlarnbuülke
ileimzalad1858tarihliticaretantlamas,19Austos1876tarihindeBrezilyaile
talya arasnda imzalanan ticaret antlamas ve konsolosluk sözlemesinin ilgili
hükümleriçerçevesindekorumayaçalmtr21.
18501924yllararasndaTürkiye’denBrezilya’yagöçedenkiisaysnnyak
lak105.000olduutahminedilmektedir.18711924yllararasndaTürkiye’den
Brezilya’ya giden göçmenlerin saysna ilikin Karpat’n çalmasnda u bilgiler
verilmektedir:
16 Gülten Kazgan, Tanzimattan 21. Yüzyla Türkiye Ekonomisi, stanbul 2004, s. 58-59.
17 lhan Tekeli, “Osmanl mparatorluu’ndan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer Deitirmesi ve skan Sorunu”, Toplum ve Bilim, Say, 50, (Yaz, 1990), s. 61-62.
18 Kemal Ar, Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç 1923-1925, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1995, s. 179.
19 BCA, 272.11/10.16.70.4.
20 BOA, DH. MB. HPS. M (Dahiliye Nezareti Mebani-i Emiriyye Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik Evrak), Dos.7, No.12.
21 Osmanl Devletinin Brezilya’daki uyruklarnn hukuk ve çkarlarnn korunmasna yönelik giriimleri için bkz: Temel, age., s.104- 107, 115.
Türkiye’denBrezilya’yaGidenGöçmenler22
Yl Say Yl Say
18711875 31 1916 603
18761880 21 1917 259
18811885 103 1918 93
18861895 3 1919 504
18961900 1.900 1920 4.854
19011905 4.577 1921 1.865
19061910 5.127 1922 2.278
19111915 8.477 1923 4.829
1924 4.078
Toplam 69.602
Tablodadagörüldüügibienyoungöçhareketinin18961915yllararasn
da ve I. Dünya Sava’n izleyen 19201924 yllar arasnda gerçekletii anlal
maktadr.18711915yllararasndakirakamlarsadeceAsyaTürkiyesi’ndengiden
göçmenlerin saysn göstermektedir23. I. Dünya Sava yllarnda azalan göçler
Anadolu’daMilliMücadele’nindevamettiiyllardatekrarhzlanmtr.
IV.AVRUPAÜLKELERNDENGDENGÖÇMENLER
XVI.yüzyldanXIX.yüzylnbalarnakadarPortekizsömürgesiolmasnnda
etkisiyleBrezilya’yaXIX.veXX.yüzylnbalarndaenfazlagöçmenPortekiz’den
gitmitir.DierAvrupaülkelerinindegöçüdesteklemesi,Brezilyahükümetyetki
lileri, tama irketleri ve Brezilya’daki Avrupal diplomatlar arasnda göçmen
sevkiyatkonusundagerektiindeibirliinegidilmesinisalamtr.
Kahvetarmndaistihdamedebilmekiçinçoksaydagöçmeneihtiyaçduyan
Brezilyahükümetleriülkeyegöçmengiriinikolaylatrmakamacylaçoksayda
tamairketivekuruluugöçmentamakonusundayetkilendirmitir.Yetkilen
dirilenkurululargetirmeyitaahhütettiklerigöçmenlerinsaysnhükümetyetki
lilerinebildirmek,hükümettarafndanbelirlenengöçmenyerleimalanlarnagö
türmek ve 6 ay süreyle de ihtiyaçlarn karlamakla yükümlü klnmlardr24.
18501871yllararasndayaplanbuuygulamahükümetin,göçmenliidestekle
yipgüçlendirecekorganizelivesüreklibirsisteminkurulmas,göçmenlereyerle
imalanlarhazrlanmas,ürünlerinsevkinikolaylatracakyolveköprülerinina
sgibivaatleriniyerinegetirememesiüzerinetamasözlemesiyapanirketlerin
taahhüt ettii göçmeni getirememesiyle sonuçlanm ve beklenen baary sala
yamamtr25.
22 Karpat, agm., s. 200,204.
23 Karpat, agm., s. 200.
24 E. Constantine H. Phipps, Emigration To Brazil, Rio de Janeiro, 1872, s. 5.
25 Phipps, age., s. 4.
Ancak, mparator II. Pedro’nun ülkenin deerlendirilmesini hzlandrmak
amacyla 1860 ylndan itibaren ülkenin güney kesimlerine Avrupa’dan göçmen
getirilmesinidesteklemesiüzerinegöçlerhzlanmayabalam,getirilengöçmen
lerSaoPauloBölgesi’ninyansraRiodeJaneiro,Para,Parana,RioGrande,Santa
Catarina, Espirito Santo, Minas, Pernambuco, Paraiba ve Alagos gibi bölgelere
yerletirilmeyeçallmtr.
18501871yllararasndagöçmentamayetkisiverilenirketvekurumlarn
adlar, bu kurumlarn tamak için kontrat yaptklar ve yerletirdikleri göçmen
saylaröyledir26.
Göçmentamayetkisiverilenkurum
veirketler
Göçmen yerletirile
cekbölgeler
Kontrat yaplan
larnsays
Yerletiri
lenlerin
says
AmazonNavigationCompany, Para 7,200 200
Dr.Faivre Parana
CountdeMartravel, RioGrande 2,880
Dr.Blumenau, SantaCatarina 10,000 3,000
MajörSilva, EspiritoSanto 3,600 500
ColonizationSocietyofHamburgand
PrincedeJoinville sagent,
SantaCatarina 22,500 4,000
MercuryCompany, Minas 3,000
Dr.FrancaLeite, EspiritoSanto
UnionandIndustryCompany, Minas 2,000
Reinghautz, RioGrande 1,440
CentralSocietyofColonization Pernambuco 50,000 6000
ColonizationAssociation Paraiba,Alagoas 25,000
1858F.G.Martius 1.000
1858J.O.d’Almeida 100
1859 Colonization Society of Ham
burg
3.000
1859ImperialAssociationofRioNovo
1859SteinmannandCo 1.000
1861Do.Do 2.000
1861HamburgConsulate 2.000 2.000
1861BelgiumConsulate 2.000
1861E.BSteiber 150
1863Dr.Blumenau 500
26 Phipps, age., s. 5, 6.
1867C.Nathan 5.000
1867 Colonization Society of Ham
burg
2.000 150
1867R.JLove 2.000
1867J.Dowsing
1867J.Abraham 400
1867R.S.DeCosta 500 400
1867ItalianConsulate 400500 500
1867Dr.Blumenau 400500
1868MeadowsandChristopher 15.000
1869MeadowsandNathan 15.000 1.000
1870MackayandHadfield 15.000
1870B.A.Peixoto 200
1870Amaral 200
1871BorgesandCastro 25.000
1871S.Tripodi 2.500
1871JohnBeaton 10.000
1871B.J.DaCosta 15.000
1871 Colonization Society of San
Paulo
15.000
Bu dönemde irket ve kurumlarn, getirmeyi hedefledikleri göçmen saysna
ulaamamalarnda hükümetlerin yukarda deinilen vaatlerini yerine getireme
melerininetkisiolduukadar18Ekim1837tarihindekabuledilengöçmenyasas
nndakatksbulunmaktadr.Çünküyasa,iverenevehükümetetandhakve
yetkilerle yabanclar neredeyse köle durumuna düürmektedir. lgili yasann
göçmenleraleyhineolanhükümlerindenbazlaröyledir:
7.maddeyegöreiçileriiealankiigeçerlibirnedenolmaksznonlarlaanla
t süre dolmadan onlar iten çkarrsa, o kiileri kovulmamalar durumunda
anlama süresinin sonuna kadar kazanacaklar paray ödemek zorundadr. ten
çkarmaiçingeçerlinedenlerdeuekildebelirlenmitir:
ealnankiinin,yerinegetirmesiiçiniealndgöreviniyerinegetiremeye
cekkadarhastaolmas,iealnmolankiinin,iiniyerinegetirmesiniengelleye
cekhapisyadaherhangibircezaalmas,içininalkanlkhalinegelmisarholuk
durumu, ie alan kiiye, onun eine, çocuklarna ya da ailenin dier üyelerinin
güvenliine, namusuna ya da mallarna zarar vermesi, yapmas için alnd ii
yapabilecekyeteneesahipolmamas.
8.maddede,7.maddeninavebbentlerineistinadenitenatlaniçiozamana
kadarivereneborçluolabileceimiktarntamamnödemekleyükümlüklnm
tr.Dierdurumlardadatümborçlarnödeyecek,ancakhemenödemekzorunda
olmayacaktr.Kamusalbiralandaiealnp,borcuolanmiktarkazanncayakadar
oradaçalacaktr.Eerçalabileceibirkamusaliyoksakontrattabelirtilenhiz
metsüresidoluncayakadararilerdeçaltrlmaküzeremahkûmedilecek,an
cakbumahkûmiyetsüresiikiyldanfazlaolamayacaktr.
9.maddeyegörede,iealnankiihaklbirnedeniolmaksznkontrattabelir
tilensüredolmadanitenayrlryadaiegelmezsebulunduuyerdeyakalanacak
veivereneolanborcununikikatnödeyinceyekadarserbestbraklmayacaktr27.
Yerlilerin tabi olduu Brezilya kanunu onlarn borçlar nedeniyle hapse atl
malarnöngörmeziken,göçmenyasasnnbumaddelerigöçmeniçileriiverenin
veyerelyöneticilerininsafnaterketmektedir.çininçalmamadurumuisteksiz
likolarakyorumlanrveyaivereniyleyaptkontrativerentarafndanadaletsiz
birekildekullanlrsatutuklumuamelesigörecektir.Ayrcaçalkanveiyidavra
nlarsergileyenyabanclarBrezilyayasalarnnsaladkorumadndahükü
metten hiçbir yardm isteyemeyecek, imparatorluk yönetimi onlara kar hiçbir
sorumlulukkabuletmeyecektir28.
Yasadakigöçmenleraleyhineolanbuhükümlereramen1860’lyllardaniti
barengöçmengiriiningittikçearttgözlenmektedir.Ülkeye1862ylndanönce
ylda ortalama 10.000 civarnda Portekizli göçmen gelirken, 1870 ylnda sadece
Rio Liman’ndan 7.000 Portekizli giri yapmtr29. 1860’l yllardan cumhuriyet
rejiminegeçildii1889ylnakadarolandönemgöçmengiriininenyounolduu
yllardr.
V.GÖÇMENLERNÇALIMAKOULLARIVEUYUMU
Avrupa’dan gelen göçmenlerin büyük çounluunu Portekizli göçmenler
oluturmutur.GenellikleBahia,PernambucoveRiodeJaneirobölgelerineyerle
tirilen Portekizli göçmenler, ülke nüfusunun onda birinin de Portekizlilerden
olumasnnetkisiylekendilerinehasbirsnfyaratarakbirklanyadalocagibibir
aradayaaypdiergöçmengruplarndandahafazlagelimegöstermilerveda
ha büyük frsatlar yakalayabilmilerdir. Çou, zanaatkârlardan, küçük dükkân
iletmecilerinden oluan bu göçmenler, saylarnn dier göçmenlere göre çok
fazlaolmasveyerlinüfusunbirksmylaaynrkavedilesahipbulunmalarne
deniylehemuyumhemdekazançeldeetmekonusundadahabaarlolmular
dr.
talya’dangelenveRiobölgesineyerleenzanaatçgöçmenlerdeibulmakta
zorlukçekmediklerigibiPortekizlilerkadarrahatkabulgörmüler,seyyarsatc
lk,büyükbahayvanyetitiriciliiyaparakkendiileriniyaratabilmilerdir.
Brezilya’nn,uyguladgöçmenpolitikasndanbeklentisininçoksaydaçal
kan,salklvesalambirahlakasahipkahvetarmiçisiniülkeyegetirebilmek
27 BOA, HR. SYS, Dos. 75, No. 7.
28 Phipps, age., s. 7.
29 Phipps, age., s. 2.
olmasna ramen binlerce Kuzey Avrupal ve ngiliz zanaatkâr, fiziksel olarak
yetersizvetembelinsangöçmenlikajanslartarafndantarmiçisiolaraklistelere
yazlmtr.Çünkühükümettarafndanonaylanangöçmenanlamalarndaülkeye
getirilecekolangöçmenlerinancakyirmidebirizanaatçolabilecekti.Brezilyahü
kümeti bu suiistimalleri önlemek amacyla zaman zaman göçmen ajanslarn
uyarmakzorundakalmtr30.
Tarm içisi göçmenler de balangçta topra ekip biçme ve toprak sahibine
pay verme uygulamasndan oluan sistemle istihdam edilmeye çallm, ancak
iverenle içiler arasnda çkan anlamazlklar nedeniyle birçok bölgede serbest
igücüuygulamasnageçilmitir.Çünkütarlasahiplerisürekliolarakgöçmenlerin
kendilerineemanetedilmiolankahvetarlalarnkötükullandklarndanvegöç
menlerin çalmaya niyetli olmadklarndan, göçmenler de mal sahiplerinin tek
amaçlarnn kendilerini borçlu tutmak ve köle gibi kullanmak istediklerinden i
kâyetçiolmulardr.
Anlamazlklarnartmasnedeniyleyaygnlaanserbestigücüuygulamasna
göre içi ve iveren arasnda 4 yl süreli bir kontrat yaplmaktadr. Kontrattaki
hükümleregörekahvetarlalarndakizararlotlarylda5yada6defaayklanacak,
kahvenindikimiyaplacakveürüntoplanacaktr.Kahveaaçlararasndakimesa
fearazinindurumunagöre9inçle16inçarasndaolacaktr.Kontrattamesafede
belirtilmektedir. çiler kendi evlerini yapmak ve geçimlerini salamak zorunda
drlar.kinciylnsonunda,eldeedilenkahveürünüçalanlaraaitolacak,bunun
yansraaaçlarnarasnaaaçlarazararvermeyecekekildeikinciürünekilebile
cekvebuürünlerdeneldeedilengelirdeiçilereaitolacaktr.kinciürünolarak
pirinç,tütünvepamukekimiyasaklanm,ancaktarlasahipleriilkyliçinbuna
gözyummulardr.Kahveilepamuunaynyerdeezamanlolarakyetitirilmesi
herikiürünezararvermektedir.
Ürünün toprak sahibi ile çalanlar arasnda bölünmesini esas alan sistemde
ise üretim aamasndaki masraflar, kahvenin kabuunun çkarlmas, piyasaya
sürülmesi, ihraç edilecek limanlara tanmas, depolanmas, satlara ödenen ko
misyonmaliyetlerivetamasrasndameydanagelebilecekzararlarçkarldktan
sonrakalanürünikitarafarasndabölüülmektedir.Çalanlar,kahveaaçlarna
gelebilecekzararlardanvekayplardansorumluolduklargibi,ailebireyininyü
kümlülüündentümailefertleridesorumlututulmutur.
Biriçitekbanaylda4veya5defayabaniottemizliiyapttakdirdeylda
5yanaltnda3.000aacnyerald1.5dönümlükaraziilebaaçkabilmektedir.
Eeraaçlar12yanüzerindeiseveaaçlararasndamsrvefasulyedeyetitir
mekisterse4.000aacakadarçkabilmektedir31.
30 Phipps, age., s. 3, 12.
31 Phipps, age., s. 10, 13-15.
* Milreis: Brezilya’nn 1942 ylna kadar kulland para birimi.
Göçmeniçilerinkarlamolduuçalmakoullarnnarl,iklim,sosyal
vedoalçevrefarkll,uyumgibisorunlararamenBrezilyaekonomisiilebü
tünletiklerini söylemek mümkündür. yi yönetilmi kahve çiftliklerinde salkl
birgöçmenmülksahibineylda8001.000milreis*parakazandrabilmitir.Mesela
1872ylndaanne,babaveüççocuktanoluanbiraileninyllktoplamgiderinin,
evkirasiçin6,yiyecekiçin144,kyafetiçin20,mobilyaiçin4,araçgereç,ilaçvs.
masraflariçin22milreisödendiinde192milreis,kazancnnda490milreisoldu
u hesaplanmtr. Harcamalar düüldükten sonra yllk net kazancnn 298
milreisolduuanlalmaktadr32.
Dahaiyikoullardaçalpparakazanmakveülkelerindeyakalayamadklar
refahdüzeyiniBrezilya’dabulabilmekamacylabuülkeyegidengöçmenlerikolay
uyumsalayanlarvesalamaktazorlukçekenlerolarakikigrubaayrmakmüm
kündür.Portekiz,spanya,talya,Fransa,OsmanlDevletiveGüneyAlmanya’dan
giden göçmenler uyum salamada pek fazla sorun yaamazken, ngiltere, sveç,
Kuzey Almanya gibi Kuzey Avrupa ülkelerinden giden göçmenler gerek tarm
gereksedierikollarndaibulmaveuyumsorunuyaamlardr.KuzeyAvru
pallarnBrezilyaikliminekardayankszolmalar,ngiliziçileriniçkiiçmeei
limiyüksekkiilerdenolumas,sveçlivebazAlmangöçmenlerintembel,ahlak
sz ve fiziki olarak yetersiz görülmeleri onlar istenmeyen içi durumuna düür
mütür. Bunlar tarm sektöründe baarl olamadklar gibi, devlete ait iyerleri,
tren iletmeleri ve özel iletmelere de alnmamlardr. klimle uyum salayabil
meleriiçinülkeniniçveyüksekbölgelerindeçaltrlabileceidüünülenbugöç
menleriniçbölgelerdenlimanehirlerineürünsevkiyatnsalayacakyollarnda
yaplamamas nedeniyle istihdamlarnda sorunlar yaanmtr. Bu nedenle Göç
menkomisyonlarndanngilizgöçmengetirmemelerivebunlarhakkndadikkatli
olmalaristenmitir33.
Brezilya’ya giri yapan göçmenlerin, iklim deiiklii, yiyeceklerin farkll,
alkanlklarvetarmyapmasistemiileilgilibilgisizliklerinetkisiyleilkylkiigüç
leri tamamen kaybolsa da sonraki yllarda Brezilya ekonomisine önemli katklar
saladklar görülmektedir. 1912 ylnda sadece Sao Paulo bölgesinden Brezilya
dna1milyarfrankaltnakçelikkahveihraçedildii,yineaynylsadeceSantos
Liman’ndanihraçedilenkahvedençuvalbanaalnan5franklkverginintopla
mnn160milyonfrankolduudikkatealnrsakatknnboyutudahaiyianlala
caktr34.
Brezilya ekonomisiyle bütünlemeyi baaran Osmanl göçmenleri de önemli
miktardasermayebirikimisalam,topraksahibiolduklargibiidünyasndada
oldukçabaarlolmulardr.Brezilya’daçkardklar13Arapçagazete35ilebasn
32 Phipps, age., s. 21.
33 Phipps, age., s.11, 26.
34 BOA, HR. SYS, Dos. 77, No.25.
35 Brezilya’daki Osmanl göçmenlerinin çkard 13 gazetenin isim ve yayn politikalar için bkz. Temel, age., s.114-117.
sektöründekibaarlarnkantlamlar,ülkeniniçpolitikasndadaetkilikonuma
yükselmilerdir. Ancak Osmanl Devletinin kendilerine pek ilgi gösterememesi,
Brezilyahükümetinekonsolosluksözlemesiimzalamadanstanbulvedierbaz
ehirlerdediplomatiktemsilcilikaçmasnaizinverilmemesi,Fransavedierbaz
AvrupaülkelerininolumsuzpropagandalargibinedenlerleOsmanlhükümetine
kartavralmlarvedevletaleyhinefaaliyettebulunmulardr.
Brezilya’dakigöçmenler,zoryaamkoullarnnyansragüvenliksorunlary
ladakarlamlardr.Krsalalanlarndndakigöçmenlersürekliolaraksoygun
laravecinayetleremaruzkalmlardr.Brezilyahalknnyabanclarkskanmasve
nefret duygusuyla bakmas göçmenlere kar ilenen suçlarn artmasnda etkili
olmutur. River Plate bölgesindeki Kzlderili yerliler göçmen soygunlarnda ve
katliamlarndaönemliroloynamlardr.HükümetçouzamanKzlderilisaldr
larnakargöçmenlerikoruyamadgibidierbölgelerdesuçileyenlerideceza
landramamtr. Yerel yöneticilerden bekledikleri adaleti göremeyen göçmenler
ülkelerininkonsoloslarnabavurmularsadakonsoloslar,hükümetinilgisizliive
mesafelerindeuzaklnedeniylegöçmenlerinhaklarnsavunamamlardr36.
SONUÇ
Zenginyeraltveyerüstükaynaklarnaramenbamszlnkazand1822
ylndaülkedekibüyükçiftliksahipleriylebaztüccarlarndndahalknnbüyük
birbölümüyoksulolanBrezilya,1834ylndagerçekbirparlamenterrejimegeç
mive1840ylndanitibareniktisadigelimepolitikasbalatmtr.htiyaçduy
duuigücüiçinülkesineyönelikgöçleridesteklemi,AvrupaveOrtadoubölge
sindengelen5,5milyongöçmeninkatksyladoalkaynaklarndeerlendirmeye
çalmtr. Göçmenlerin katksyla 1906 ylnda ar üretim bunalm yaannca
hükümet kahve üreticilerine para yardmnda bulunmutur. Brezilya, tarm ve
ticaretsektöründekigelimevegöçmenlerleartannüfususayesinde1914ylnda
LatinAmerika’nnengelimiülkesihalinegelmi,izlemiolduugöçmenpoliti
kasndabaarlolmutur.
Bu göçler, Avrupa ülkelerinde nüfus basksn azaltrken, kaynaklar zengin
ancakigücüktlçekenülkelerinemekarznarttrm,ekonomikbalarnya
nndainsanivekültürelaraçlarladauluslararasekonomikbütünlemeyigüçlen
dirmitir.
Brezilya’dakiOsmanlgöçmenleriPortekiz,spanyol,talyanveRusgöçmen
lerdensonra5.büyükgrubuoluturmutur.OrtadoubölgesindengöçlerOsman
lDevletininyklsürecinivebölgeselulusaldevletlerindouunuhzlandrm
tr.
36 Phipps, age., s.11, 27. Ayn dönemde Arjantin’e göç eden Osmanl vatandalar da soygun ve cinayetlere maruz kalmlardr.
Osmanl göçmenlerine yönelik soygun ve cinayet olaylaryla Osmanl Devletinin Buenos Aires Ba ehbenderi Sami Arslan’n saldrlarn önlenmesine yönelik giriimleri için bkz. Klich, agm., s.186-195.
KAYNAKÇA
A.ArivBelgeleri
BOA,(BabakanlkOsmanlArivi),DH.MB.HPS.M(DahiliyeNezaretiMebaniiEmiriyye
HapishanelerMüdüriyetiMüteferrikEvrak),Dos.7,No.12.
BOA,DH.MB.HPS.M,ȱDos.6,No.29.
BOA,DH.SN.THR(DahiliyeNezaretiSicilliNüfusTahriratKalemiEvrak),Dos.31,No.
109,Lef.5,7,10.
BOA,HR.SYS,(HariciyeNezaretiSiyasiKsm),Dos.76,No.4,Lef.9.
BOA,HR.SYS,ȱDos.75,No.14,Lef.2.
BOA,HR.SYS,ȱDos.75,No.7.
BOA,HR.SYS,ȱDos.77,No.25.
BCA,(BabakanlkCumhuriyetArivi),30.10/177.219.4,Lef.3.
BCA,272.11/10.16.70.4.
B.Kitaplar
Akter,Ahmet,TehcirÖncesiAnadolu’danAmerika’yaErmeniGöçü(18341915),stanbul
2007.
Ar,Kemal,BüyükMübadeleTürkiye’yeZorunluGöç19231925,TarihVakfYurt
Yaynlarstanbul1995.
Güran,Tevfik,ktisatTarihi,stanbul1991.
H.Phipps,E.Constantine,EmigrationToBrazil,RiodeJaneiro,1872.
Kazgan,Gülten,Tanzimattan21.YüzylaTürkiyeEkonomisi,stanbul2004.
Pamuk,evket,OsmanlEkonomisindeBamllkveBüyüme(18201913),TarihVakfYurt
Yaynlar,stanbul1994.
Temel,Mehmet,XIX.veXX.YüzyldaOsmanlLatinAmerikalikileri,stanbul2004.
C.Makaleler
Karpat,H.Kemal,“TheOttomanEmigrationtoAmerica,18601914”,InternationalJournal
ofMiddleEastStudies,Vol.17,No.2(May,1985),s.175209.
Klich,Ignacio,“ArgentineOttomanRelationsandTheirImpactonImmigrantsfromtheMiddle
East:AHistoryofUnfulfilledExpectations,19101915”,TheAmericas,Vol.50,No.2
(October,1993),s.177205.
Tekeli,lhan,“Osmanlmparatorluu’ndanGünümüzeNüfusunZorunluYerDeitirmesive
skanSorunu”,ToplumveBilim,Say,50,(Yaz,1990),s.4971.
