PAŹDZIERNIK – GRUDZIEŃ 2015 / nr 4(46)/2015
INTELLECTUAL INVESTMENT IN EDUCATION:
CASE OF POLAND AND INDIA PERSPECTIVE
INNOWACYJNOŚĆ JAKO WYZWANIE ROZWOJOWE
INŻYNIERIA FINANSOWA NA RYNKACH ZUPEŁNYCH RYNEK INWESTORÓW WYSOKIEGO RYZYKA
KWARTALNIK NAUKOWY UCZELNI VISTULA
VISTULA SCIENTIFIC
QUARTERLY
Kolegium Redakcyjne
Jan Fazlagić (redaktor naczelny), Łukasz Batory (redaktor tematyczny),
Mirosław Bojańczyk (redaktor tematyczny), Dariusz Błaszczuk (redaktor statystyczny), Aneta Majchrzak-Jaszczuk (redaktor statystyczny), Jakub Nowak (sekretarz redakcji, redaktor językowy), Małgorzata Wieteska (z-ca redaktora naczelnego, redaktor językowy)
Rada Programowa
prof. dr hab. Ludwik Czaja, prof. dr Mahmut Doğru (Bitlis Eren Üniversitesi, Turcja), prof. Naim Kapucu (University of Central Florida, USA), prof. dr hab. Juliusz Kotyński, prof. Dragan Loncar (Uniwersytet w Belgradzie, Serbia), prof. Mehmet Orhan
(Fatih University, Turcja), prof. dr hab. Longin Pastusiak, dr hab. Leszek Butowski, dr hab. Andrzej Dorosz, dr hab. Jan Fazlagić, dr hab. J. Paweł Gieorgica,
dr hab. Ryszard Michalski, dr hab. Krzysztof Rybiński, dr Krzysztof Celuch, dr Włodzimierz Cimoszewicz, dr Roman Dorczak, dr Maria Gasińska, dr Krzysztof Kandefer, dr inż. Barbara Karlikowska, dr Marek Kulczycki,
Raymond Ogums PhD (Investment Operations, Enfi led, USA), dr Andrzej Pawluczuk, dr Zdzisław Rapacki, dr Magdalena Kaczkowska-Serafi ńska, dr Konrad Prandecki
ISSN 2084-4689
© Copyright by Akademia Finansów i Biznesu Vistula 2015
Wydawca
Akademia Finansów i Biznesu Vistula w Warszawie ul. Stokłosy 3, 02-787 Warszawa
tel. 22 457 23 89
http://www.i.vistula.edu.pl/pubs/
© Materiały opublikowane w periodyku są chronione prawem autorskim.
Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą redakcji.
Merytoryczne i techniczne wymagania dotyczące tekstów składanych przez autorów zamieszczono na stronie: www.i.vistula.edu.pl/pubs
Wersja papierowa czasopisma jest wersją pierwotną.
Czasopismo indeksowane w bazach: BazEkon, CEJSH, Index Copernicus.
Projekt okładki Michał Gołaś
Skład i łamanie Jan Straszewski
Druk i oprawa
Mazowieckie Centrum Poligrafi i, ul. Duża 1, 05-270 Marki, www.c-p.com.pl
Artykuły
Development Stages of Countries with Transition Economy: Encountered
Problems, Realised Reforms and Obtained Achievements – Sannur Aliyev ...5 Rynek inwestorów wysokiego ryzyka – Aniołowie biznesu – Andrzej Dąbkowski ...18 Platformy crowdsourcingowe w procesie kształtowania społecznej partycypacji – Dorota Flizikowska ...36 Intellectual Investment in Education: Case of Poland and India Perspective
– Pradeep Kumar ...50 Innowacyjność jako wyzwanie rozwojowe – uwarunkowania działalności
innowacyjnej przedsiębiorstw – Ewa Radomska ...63 Internet Education as Mirrored on the [Commercialised] Internet
– Anna Urbanowicz ...86 Inżynieria Finansowa na Rynkach Zupełnych – Leszek S. Zaremba ... 101 Baza noclegowa i gastronomiczna w rejonie Kanału Augustowskiego
– Adam Mazur, Marcin Bekta ... 116
TABLE OF CONTENTS
Articles
Development Stages of Countries with Transition Economy: Encountered
Problems, Realised Reforms and Obtained Achievements by Sannur Aliyev ...5 High Risk Investor Market – Business Angels by Andrzej Dąbkowski ...18 Crowdsourcing Platforms in the Process of Formation of Social Participation by Dorota Flizikowska ...36 Intellectual Investment in Education: Case of Poland and India Perspective
by Pradeep Kumar ...50 Innowacyjność jako wyzwanie rozwojowe – uwarunkowania działalności
innowacyjnej przedsiębiorstw – Ewa Radomska ...63 Internet Education as Mirrored on the [Commercialised] Internet
by Anna Urbanowicz ...86 Financial Engineering in the Complete Markets by Leszek S. Zaremba ... 101 Accommodation and Catering Base in the Area of Augustów Canal
by Adam Mazur, Marcin Bekta... 116
Sannur Aliyev Qafqaz University
DEVELOPMENT STAGES OF COUNTRIES WITH TRANSITION ECONOMY:
ENCOUNTERED PROBLEMS, REALISED REFORMS AND OBTAINED ACHIEVEMENTS
Abstract
Th e countries that gained independence aft er the collapse of the socialist bloc were directed from the central planning management system towards the free market economy and were called as the countries with transition economy until they completed this process. Th ough these countries started nearly at the same time and had the same targets, they achieved diff erent results within the last twenty-fi ve years. Th e reason is having diff erent historical past, geographical location, human and natural resources, social and demographic features. Th e above-mentioned diff erences aff ected the quality of reforms in diff erent degrees and consequently, though the transition process was completed for some countries, it was revealed that the road to be overcome was long. Generally, the transition process was very diffi cult for every country and the set tasks were achieved aft er a long period. Th erefore, while explaining the mentioned process the same chronological sequence is followed without taking into consideration diff erent features of the countries. Th e mentioned process was investigated in details in the present article.
Key words: socialist bloc, market economy, transition economy, central planning.
JEL codes: P2, P21
Introduction
Th e transition economy is explaining the leaving political, sociological and economic values of an economic system adopted by it and a gradual or abrupt transition to another and superior management system. Th is is the process whose beginning is known, while the end is unknown. Th ough this process can be short because of the social, political, ethnic, geographical, historical, economic, and even religious features of the country, it can be longer than expected. It is very important to bear in mind that this change is fundamental and the state implements it by its all bodies and strategies. Otherwise, for example, leaving the Keynesian economic philosophy and beginning to apply
6 Sannur Aliyev
the monetarist economic policy by Great Britain in 1979 doesn’t mean that it is a country having transition economy. It is only changing direction of the economic strategies realised by political parties selected within the country in accordance with the requirements of the period.
While speaking about transition economy, the historical development process of transition of the countries, which obtained independence aft er and before the collapse of the socialist bloc in 1990, from the central management system to the free market economy, comes to the mind at fi rst. However, some of similar countries, for example, Azerbaijan, Georgia, Kazakhstan, and others underwent the infl uence of this process at the beginning of the XX century, while others, for example, Poland, Hungary, Bulgaria, and others in the 1950s and were occupied by communist Russian regime and were forced to accept the application of the socialist management system. However, this transition didn’t justify itself and as the result, the above-mentioned countries adopted again an economic system where free market relations called as capitalism were formed.
Th e present article refl ects social, political and certainly economic changes processes of the countries which obtained independence and got the status of transition economy from 1990 up to the present time. Th e present article deals with the fact why it was called as transition economy and the criteria taken into account in their division on regions. Aft erwards, the problems encountered by the above-mentioned countries, the models of economic policy implemented for their settlement and, fi nally, negative and positive results obtained as the result of this policy were presented to the readers. At the end, a fi nal assessment of the information obtained in result of the investigation was carried out.
Features of the countries with transition economy and their geographical division
Th e term “transition economy” explains the mass changing process with all components of the society on the way from the central management system to the free market economy (OECD 1999). Th is process began aft er collapse of the Soviet socialist bloc and 10 countries in Central and Eastern Europe (CEE), 3 Baltic countries, and 12 countries of the Commonwealth of Independent States (CIS) were called by this name. Th ough the given explanation encircles only the European and CIS region, but other socialist countries far from this region, for example, China, Vietnam, Cambodia, and Laos can be included in this category, too (IMF 2000). Even it is possible to say that all economic systems leaving a diff erent economic management system and selecting market economy as a target as the countries with transition economy (Falke 2002). For example, such countries as Bosnia and Herzegovina, Serbia, Kosovo, and Mongolia were estimated in the status of transition economy in the report of the World Bank
(2002). Th e following table includes the classifi cation of the countries with transition economy upon the groups.
Chart 1.1. Classifi cation of transition economies
Central and East European countries
Baltic countries Commonwealth of Independent States
Southeast European countries
Poland Latvia Azerbaijan Albania
Hungary Lithuania Russian Federation Bosnia a. Herzegovina
Czech Republic Estonia Kazakhstan Croatia
Slovak Republic Kyrgyzstan Bulgaria
Slovenia Uzbekistan Romania
Tajikistan Macedonia
Turkmenistan Kosovo
Georgia Serbia
Armenia Montenegro
Moldova Ukraine Belarus Source: IMF, Regional Economic Issues – 2014.
Th ough the date of knocking down of Berlin wall or the day of independence of the countries was taken as the beginning of the transition process, in the reality, taking Washington consensus 1989 as the beginning would be more expedient. Th e principal reason for calling the package of reforms developed as 10 Articles by John Williamson was its approval and acceptance by the headquarters of this programme located in the capital of the United States of America (USA), Washington, the Bretton Woods1 bodies and the fi nancial department of the USA (Williamson 2004). Th is programme mainly provided for improvement of the condition of the countries undergone to economic crisis on the Latin America continent aft erwards was considered relevant for the above-mentioned countries and it was decided to realise it (Kołodko 1999).
Development stages and encountered problems
Th ough the countries with transition economy started nearly at the same time and had the same targets, they achieved diff erent results within the last twenty-fi ve years. Th is diff erence was both refl ected in the economic indicators
1 Th e World Bank and the International Monetary Fund called as Bretton Woods was founded at the event held in Bretton Woods, the city of the United States of America, and where 43 countries partici- pated in July 1944. Th e principal purpose of this body, which took its name of the mentioned city, was recovery of the economy of countries and increase of international economic cooperation during the post-war period.
8 Sannur Aliyev
and in the social measurements called as human development. Th e growth rate in GDP in fi ve years intervals of the countries selected upon the regions is given in below-presented Chart 3.1.
Chart 2.1. GDP growth (%)
1995-1999 2000-2004 2005-2009 2010-2014
Azerbaijan 4.9 0.1 2.2 5.8
Russian Federation 4.5 4.3 3.4 1.3
Kazakhstan 7.3 7.5 5 6
Poland 3.7 4.8 1.8 1.7
Latvia -0.3 5.3 5 4.1
-1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Source: World Bank, http://data.worldbank.org/indicator.
Th e countries refl ected in the above chart are one or some of the most developed countries among the regional groups where they belong to (see Chart 2.1). Th eir common feature attracting attention is lack of growth in GDP within the fi rst fi ve years as there was no exact information when they obtained independence at the beginning of 1990. Besides, because of the following reasons obtaining or calculating GDP by the same manner wasn’t possible:
– As it is known, the countries took gross material product (GMP) as the main measurement unit of economy instead of gross domestic product during the socialist union and, in its turn, it diff ers from GDP. Only pro- duced goods were considered in calculation of GMP and the service sector did not take place in this composition.
– Th ere was no free price mechanism regulated by market conditions.
– Th ere were very few companies that made up the supply and demand in the market.
– Mainly, availability of non-registered commercial activities called as shadow economy didn’t allow exact calculation of GMP over these years (Brada, King and Kutan 2000).
Th e poverty threshold of these countries in the 2000s is given in the following graph. No statistical information was obtained in the previous years because of the mentioned reasons.
Chart 2.2. Poverty rate (%)
2008 2009 2010 2011 2012 2013
Azerbaijan 13.2 10.9 9.1 7.6 6 5.3
Russian Federation 13.4 13 12.5 12.7 10.7 10.8
Kazakhstan 12.1 8.2 6.5 5.5 3.8 2.9
Poland 17.1 17.6 17.7 17.1 17.3 17.3
Latvia 26.4 20.9 19 19.2 19.4 19.1
0 5 10 15 20 25 30
Source: like in Chart 2.1.
As mentioned above, this diff erence is due to the diff erent features of the countries. But we can classify them in the following four principal titles:
– Initial condition of the country; it includes industrial development, agri- cultural development, foreign trade volume, opportunities of procurement of natural sources;
– Political condition of the countries; stability, spread of corruption, and non-transparent management methods;
– Internal and external confl icts;
– Human development, threshold of poverty, brain drain, and other social factors will be crucial (Spoor and Visser 2001).
Though the above-mentioned factors were the main reasons for diff erentiating the countries having transition economy from each other, they passed through a similar economic evolution process and were under the infl uence of the same foreign factors in the globalised world. So, aft er gaining their independence, all the countries entered into a recession period on the eve of leaving the old system and passing to a new one. As we mentioned above, this process was diff erent depending on the initial economic condition of the countries. For example, Central European and Yugoslavian countries had
10 Sannur Aliyev
already been acquainted with the concept of market economy in the mid-1980s.
While others were experienced a little in the capitalist system as they had joined to the socialist bloc from the end of World War II. At the same time, as these countries were a part of Europe regionally, their economic crisis was relatively short. However, as the countries composing the Union of Soviet Socialist Republics (USSR) were commercially related with one another and as those relations were broken aft er their independence, the economic crisis of these countries lasted longer and was deeper.
Th e establishment and development of the business environment in the country was one of the principal targets of the countries with transition economy after having gained independence. Legal, administrative, and institutional preparations had to be made for realising the above-mentioned target. But taking into account that these countries had had a structure criticising private property and related all legal systems with the state-controlled pricing system for many years, therefore realisation of the mentioned targets in a short term was impossible. Consequently, the high unemployment rate was one of the principal features observed over the country.
As it is seen, the countries with transition economy encountered similar problems and realised certain economic reforms over the past twenty-fi ve years.
We can categorise this historical period as follows not depending on the diff erence of the results obtained from the economic reforms:
– 1990-1993: First reforms and encountered problems, – 1994-1996: Market reforms,
– 1997-2001: Crisis and economic shakes, – 2002-2007: Development period,
– 2008-2014: Global fi nancial crisis (IMF 2014).
Each of these periods is presented below separately.
1990-1993: First reforms and encountered problems
As these years were the fi rst years aft er the independence, it was the period when the most acute problems were encountered. On the one hand, the countries enjoyed newly gained independence; on the other hand, they were obliged to survive diffi cult living conditions brought by economic problems.
Th e industrial production was decreased, unemployment reached the threshold stage, shortages of goods in the market and high infl ation brought by those shortages were a natural state of every country. Th e budget defi cit showed itself in diff erent intervals, in the best case 7% in Poland and at the highest level 20%
in the CIS countries (WB 1996).
However, despite all those diffi culties, the government offi ces believed in overcoming the diffi culties as soon as possible. Th ey were induced to this belief
by the leading states of the capitalist system and the World Bank, the International Monetary Fund, the European Bank for Reconstruction and Development, and other fi nancial bodies of such a kind. Th e principal target was pursuing correct policy and overcoming that economic stagnation. Th e discussed solution ways were diff erent. Th e most radical among them was application of the package of reforms called as “shock therapy” and transiting to the market economy system in a short time. Th erefore, all features of the socialist management system will be abolished and the package of measures including market relations will be adopted and applied in 1-2 years. Such kind of reforms was worked out for the fi rst time by the commission led by Leszek Balcerowicz and applied at the end of 1989 in Poland. Th is programme is very risky and the outcome can’t be predicted, and it was applied by many fi nancial bodies and under supervision of BVF. Th e main targets of the programme are the following:
– Tough fi nancial policy. Th e local currency was devaluated and fi xed with the exchange rate of US dollar. Th e credit possibilities of the international fi nancial bodies were obtained, the bank interests were sharply increased, the tax-oriented income policy was applied, income tax exemptions and subsidies were abolished.
– Liberalisation of the economy. Th e price regulation policy was abolished, barriers in foreign trade were removed, tariff s began to be applied instead of them, free sale and purchase of foreign currency within the country was provided.
– Th e market infrastructure was established. Th e market relations based on the freedom of private property, banking sector, audit and calculation mechanisms were established. Th e taxation system including value added tax and income tax was re-organised.
Th e following results were achieved as a result of the above-mentioned reforms:
– Th e fi nancial market developed. Th e foreign currency exchange rates were fi xed at the intended rate, though the fi rst infl ation rate was exceeded, it was under control, monetary policy programme achieved the set objectives.
– Th e production volume sharply decreased. Th e unemployment level incre- ased, the functionality of private companies wasn’t as expected, new social reforms such as insurance on unemployment, pension, family benefi ts, and others replaced the social welfare policy and it was abused by the people.
– Th e stability of economy was provided and market relations were gradually settled. Nevertheless, the achievements obtained by these reforms were not approved by the people and as the result, the government lost the elections at the end of 1991.
Th is economic policy realised by Poland attracted attention of such countries as Russia, Latvia, Lithuania, Estonia, and Czechoslovakia, too, and
12 Sannur Aliyev
they decided to apply a similar model. However, though some positive results were obtained for a short term here as in Poland, it was very diffi cult for the society and, consequently, such kind of problems as high budget defi cit, high infl ation, unemployment and others couldn’t be settled.
On the other hand, diff ering from the above-mentioned practice, such kind of countries as Hungary, Croatia, Slovenia, and others adopted the “gradual”
transition policy. For the fi rst, stabilisation and disinfl ation programme was adopted in these countries, then the privatisation policy was realised and, aft erwards, the currency market and the liberalisation of foreign trade were applied. As the result of this kind of economic policy, infl ation was decreased as it was considered and decrease in the production volume was at the minimum level. Th e obtained positive results were an example for such kind of countries as Ukraine, Romania, Belarus closely pursuing these processes and they began to realise the gradual transition policy instead of the shock therapy method (Williamson 2004).
1994-1996: Market reforms
Th e mid-1990s are the years when the economic reforms gave fruits and the market was gradually regulated in the countries with transition economy. It is possible to say that all the countries with transition economy had been the members of the international fi nancial bodies such as the International Monetary Fund and the World Bank since 1994, and the stabilisation programme was applied under their control. Th e programme, which aimed principally at settlement and strengthening the free market economy also targeted privatisation, development of the private sector, involvement of foreign investment in the country and decrease of the functionality of the state in the market. Summarising it we can state that the following targets were the principal criteria of the transition years:
– Macroeconomic stabilisation;
– Liberalisation of prices and free conversion of foreign currency;
– Privatisation and development of the private sector;
– Restoration and reconstruction of the social security system;
– Preparation of institutional and legal foundations (WB 2002).
Macroeconomic stabilisation was obtained in many of the Central and Eastern European countries and structural reforms necessary for provision of its durability began to be carried out. It was impossible to obtain these achievements in Bulgaria and many of CIS countries. Such kind of problems as ethnic confl icts within the country, foreign confl icts with neighbouring countries and political instability made hindrances in obtaining economic stability by these countries and, in the result, obtaining such kind of
fundamental macroeconomic targets as infl ation, unemployment, budget shortages and others was observed.
1997-2001: Crisis and economic shakes
Th e end of the 1990s is the years of economic crisis in wide geography from Mexico to Asian countries including the countries with transition economy.
Th ere is no doubt that this crisis exerting negative infl uence on the economy of any of developing countries would also aff ect negatively the countries with transition economy having weak fi nancial system and incomplete institutional building activities.
Especially the Russian Federation experienced this crisis more profoundly among the mentioned countries. However, these years were the years when Russia gained economic and political stability. Th e targets on increase were achieved and infl ation was under control. But fi scal policy and delay of structural reforms was disregarded, just therefore the economic crisis occurred in Asia shook the Russian Federation more deeply and made economic complications in the country.
Certainly, this crisis of Russia having the biggest economy of the region shook other countries deeply. too. Despite the collapse of the communist system, the neighbouring countries depending on one other and especially on Russia felt this crisis in their own countries to some extent. One of its biggest reasons was relation with the Russian market in the foreign trade and living on the basis of remitter income obtained from Russia. As the result, such kind of recessionary results as devaluation of local currencies, increase in unemployment rate, decrease of the national income showed themselves.
However, despite all these diffi culties, improvement of economy occurred rapidly and the countries of the region continued their economic reforms in 1999-2001. Th us, the growth rate in GDP was 4% in 1999 and 7% in 2000 in the CIS region. As the main cause of the crisis, the Russian Federation was the driving force of the recovery process (IMF 2000).
2002-2007: Development period
Th e mid-2000s were the most successful years of the countries with transition economy. However, the main locomotive power of this economic development was external borrowing, revenues obtained from natural resources, and the development of the construction industry. One of the most important factors here was membership in the European Union obtained by 10 countries on these dates and as the result, positive atmosphere appeared in the economy of the above-mentioned countries and the emerging tendency
14 Sannur Aliyev
increased the hope of people on future and their consumption capacity2. Other benefi ts obtained by the new member states are given below:
– Liberalisation of the market and making free the trade opportunities.
Th e banking fi nancial market developed rapidly in the countries newly adopted for the membership aft er the integration to the European Union, the trading opportunities were facilitated in the member states of the Union and free movement of the labour force within the continent was faster. Ac- cording to the average fi gures, 2-3 million labour forces migrated from the countries with transition economy to the developed European countries.
– Adoption of the European standards by local self-managements and other governmental or non-governmental institutions caused strengthening of democratic values and legal norms in the country.
– Issuance of subsidies by the European Union for development of the insti- tutional building activities, agriculture and other important areas of the countries with transition economy created a serious revival in the economy of these countries (WB 2014).
In general, people estimated this emerged stabilisation as an opportunity and increased their demand on goods and services in all countries with transition economy having fought with the economic crisis for many years. Th e principal driving force of this increase in demand was the development of the fi nancial-banking sector and realisation of the facilitated mechanisms in obtaining consumption credits. Th e main source of fi nancial resources was long-term cheap loans obtained from the international banks and fi nancial institutions and it caused an emergence of serious competition for possessing a larger share in the market. Enjoying this competition, people implemented spending on their monthly incomes and bore risks on the consumption behaviours. Being blind to this tendency in order to keep up with the competition the local banking and fi nancial sector couldn’t even predict that they could encounter with a very severe fi nancial crisis in the near future, i.e.
in 2008.
2008-2014: Global fi nancial crisis
Th e global fi nancial crisis that began in the summer of 2007 exerted infl uence all over the world beginning from the developed countries and including the countries with transition economy. Th e severity of the crisis was accepted by everybody with the bankruptcy of Lehman Brothers in 2008 and the capital fl ows circulating between the countries were suddenly cut. In its
2 Among these countries, the Czech Republic, Estonia, Latvia, Lithuania, Hungary, Poland, Slovenia and Slovakia obtained membership of the European Union on 1 May 2004 and Bulgaria and Romania on 1 January 2007. From other countries, Croatia entered the Union on 1 July 2013.
turn, it caused a sharp drop of purchase both in the local market and in foreign trade, decrease of demand, drop in production, increase in unemployment, decrease of social expenditures to minimum by governments and companies, and other chain problems.
Almost all of the above-mentioned problems were specifi c for the countries with transition economy located in the Eurozone and this crisis was deepened along with other problems brought by the Eurozone. Th e drop in the volume of GDP sharply emerged in the Central and Eastern European countries, Baltic countries, and other countries. As it is mentioned above, one of its principal reasons was related with the large-scale capital fl ows from the developed countries and the fi nancial support of European countries received by these countries.
Th e countries began to apply monetary stimulation and tough fi nancial policy in front of this recession. Of course, the sudden appearance of the crisis and its rapid infl uence on everybody made hindrances in successful realisation of the regulating reforms. First of all, the foreign currency reserves were not at the expected level in every country, the crediting competition and the enthusiasm to get more customers of the banks caused an increase of the volume of credits without guaranty and, as the result, no additional source could be obtained to fi nance them when artifi cially infl ated balloons exploded.
But those countries, which implemented more cautious external borrowing policy, had long-term monetary and fi nancial policies, less budget defi cits and public debt and, of course, the infl ation level was lower, could overcome this crisis in a short term and were able to get the development rate with positive interest. Generally, the stabilisation began in 2010 and continued to increase in 2014 in the countries with transition economy. Th ough the results were not satisfactory in the principal macroeconomic indicators such as unemployment, positive results were obtained in the factors as the growth rate of GDP, revival of production and foreign trade, and so on.
Results
According to experts, the countries, which gained independence aft er the collapse of the socialist bloc, would obtain high development rates in the social economic direction together with the transition to free market economy and would reach the level of welfare states as soon as possible. Th e reason of the emergence of such kind of idea was the belief in more rational realisation of management of resources by using the high technological opportunities presented by the West and the tools of free market economy by the countries that were free from the central planning and solved their own destiny. But, unfortunately, the intended achievements were not obtained and the economic
16 Sannur Aliyev
performances of the countries lagged behind the developed countries. Its reason was lack of the fundamental preparations such as legal, institutional and other preparations having great importance. Just therefore, the economic development rate of these countries wasn’t satisfactory within the fi rst ten years aft er having gained independence. However, positive progress was observed and some major achievements were obtained in the economy of the mentioned countries in the next decade or since 2000. Th ough this tendency was peculiar to all countries with transition economy, there were diff erences upon their geographical locations. Th e Central European countries passed ahead the Baltic and Balkan countries for their economic performance and, in their turn, they passed ahead the CIS countries. Some of these countries, especially the countries with full membership of the European Union, have already completed their transition period and gained the status of free market. Th is process is being continued in the countries representing other regions.
References
Brada J.C., Arthur E.K., Ali M.K. (2000), Infl ation bias and productivity shocks in transition economies: Th e case of the Czech Republic, “Economic Systems”, No.
24(2).
Falke M. (2002), Community Interests: An Insolvency Objective in Transition Economies?, Frankfurt Institute for Transformation Studies.
Fischer S., Ratna S., Carlos V. (1996), Stabilization and Growth in Transition Economies:
Th e Early Experience, “Journal of Economic Perspectives”, Spring, No. 10:2.
International Monetary Fund (IMF) (2000), Central, Eastern, and Southeastern Europe Regional Economic Issues, Washington D.C.
International Monetary Fund (IMF) (2014), Central, Eastern, and Southeastern Europe Regional Economic Issues, Washington D.C.
Kołodko G.W. (1999), Transition to a market economy and sustained growth.
Implications for the post-Washington consensus, “Communist and Post-Communist Studies”, Vol. 32.
Spoor M., Visser O. (2001), Th e state of agrarian reform in the former Soviet Union,
“Europe-Asia Studies”, No. 53(6).
Svejnar J. (2000), Assistance to the Transition Economies: Were Th ere Alternatives?, Th e World Bank, Washington D.C.
Svejnar J. (2002), Transition Economies: Performance and Challenges, “Journal of Economic Perspectives”, Vol. 16, No. 1.
Th e Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) (2014), Development Cooperation Report: Mobilizing Resources for Sustainable Development, OECD Publishing, Paris.
Th e World Bank (WB) (1996), World Development Report: From Plan to Market, Oxford University Press, Washington D.C.
Th e World Bank (WB) (2002), World Development Report: Building Institutions for Markets, Oxford University Press, Washington D.C.
Th e World Bank (WB) (2014), World Development Report: Risk and Opportunity – Managing Risk for Development, Green Press Initiative, Washington D.C.
Th e World Bank: http://data.worldbank.org/indicator.
Williamson J. (2004), A Short History of the Washington Consensus, Foundation CIDOB Conference, Barcelona, September 24-25.
Streszczenie
Kraje, które uzyskały niepodległość po rozpadzie bloku socjalistycznego, przechodzące z centralnego systemu planowania gospodarki do gospodar- ki wolnorynkowej, aż do momentu ukończenia tego procesu, nazywa się krajami z gospodarką przejściową. Kraje te, mimo że rozpoczęły reformy w tym samym czasie i miały podobne cele, w ostatnich 25 latach uzyskały zupełnie inne wyniki. Powodem tego jest fakt, że były to kraje, które mają bardzo różną przeszłość historyczną, położenie geografi czne, zasoby ludzkie i naturalne oraz społeczno-demografi czne. Wyżej wymienione różnice w odmienny sposób wpłynęły na jakość procesu transformacji. Podczas gdy niektórym krajom udało się skutecznie zakończyć proces transformacji, inne nadal znajdują się w procesie przebudowy. Ogólnie rzecz biorąc, proces trans- formacji jest procesem bardzo trudnym dla każdego kraju i postawione cele zostają osiągnięte dopiero po długich latach zmagań. W artykule szczegółowo omówiono proces powyższych przemian.
Słowa kluczowe: blok socjalistyczny, gospodarka rynkowa, gospodarka przejściowa, centralne planowanie.
Kody JEL: P2, P21
Artykuł nadesłany do redakcji w lipcu 2015 roku.
© All rights reserved Afi liacja:
Sannur Aliyev Qafqaz University
World Economy Department Khirdalan, Hasan Aliyev str. 120 AZ0101 Absheron, Baku (Azerbejdżan) tel.: +994 (12) 448 28 62
e-mail: saliyev@qu.edu.az
Andrzej Dąbkowski
Akademia Finansów i Biznesu Vistula – Warszawa
RYNEK INWESTORÓW WYSOKIEGO RYZYKA – ANIOŁOWIE BIZNESU
Streszczenie
Celem rozważań jest zaprezentowanie Czytelnikowi źródła kapitału służącego do sfi nansowania innowacyjnych pomysłów i projektów w dość początkowej fazie, której zwykle nie chce fi nansować bank, a nawet fundusze Venture Capital. Jest to zatem kapitał typu Private Equity, w którym zazwyczaj uczestniczy Anioł biznesu na etapie tzw. seed fi nancing, czyli w fazie niezwykle wysokiego ryzyka. W artykule zaprezentowano zarówno miejsce i rolę Anio- łów biznesu oraz rolę Archaniołów, którzy pomagają w kojarzeniu młodych innowatorów z Aniołami biznesu, a także miejsce i rolę Devils – Diabłów biznesu pełniących pejoratywną rolę w procesach wdrażania innowacji. Arty- kuł zawiera też informacje na temat sieci Aniołów biznesu, które odegrały znaczącą rolę w rozwoju kojarzenia innowacji z inwestorami określanymi pojęciem Aniołów biznesu. W ramach tej części publikacji omówiono główne sieci stworzone w USA, jak np. ACNET, sieci europejskie, jak EBAN, oraz sieci w Polsce, takie jak LBA, POLBAN itd. Na tym tle omówiono najcie- kawsze przykłady wdrożeń zarówno w USA, jak i w Europie oraz w Polsce.
W publikacji zawarto informacje o tak spektakularnych przykładach, jak fi nansowanie powstania fi rmy Apple lub produkcja insuliny syntetycznej w Polsce zainicjowana przez Ryszarda Krauzego. Zwrócono uwagę na fakt, jak znaczącą rolę w rozwoju bardzo wielu innowacyjnych produktów pełnili i pełnią Aniołowie biznesu. Choć o wielu z nich się nigdy nie dowiemy, to jednak efekty ich działań i sukcesy są znane.
Słowa kluczowe: Anioł biznesu, Archanioł biznesu, sieci Aniołów biznesu, Private Equity, Diabeł biznesu.
Kody JEL: G2
Kim są Aniołowie biznesu?
Wśród źródeł kapitału interesujących, aczkolwiek mniej znanych przed- siębiorcom na polskim rynku fi nansowym, są kapitały określane pojęciem Private Equity. Najogólniej rzecz ujmując, są to inwestycje kapitałowe w przed- siębiorstwa, które nie są notowane na giełdzie. Inwestycje tego typu mogą być wykorzystywane w celu rozwoju nowych produktów i technologii, zwiększenia poziomu kapitału pracującego w przedsiębiorstwie, dokonania przejęć lub
KNUV 2015; 4(46): 18-35
wzmocnienia struktury bilansu przedsiębiorstwa. W zakres inwestycji Pri- vate Equity wchodzą inwestycje Venture Capital oraz te realizowane przez inwestorów prywatnych określanych mianem Aniołów Biznesu. Fundusze Private Equity i Venture Capital są przykładami fi nansowania pośredniego przedsiębiorstwa. Natomiast fi nansowania bezpośredniego dokonują Aniołowie biznesu (Business Angels), którzy tworzą nieformalny rynek Venture Capital.
Skąd się wywodzi pojęcie „Anioł biznesu”? Określenie użyto po raz pierwszy w odniesieniu do opisu bogatych ludzi, którzy fi nansowali produkcje teatralne na Broadway’u. Business Angels używa się obecnie do określenia bogatych biz- nesmenów o dużym doświadczeniu zawodowym, posiadających dzięki swojej ciężkiej pracy znaczący majątek, którzy chcą samodzielnie inwestować część tego majątku w innowacyjne przedsięwzięcia.
Warto zaprezentować Czytelnikom ten właśnie składnik Private Equity z dwóch powodów. Po pierwsze, fundusze te są mniej znane w Polsce, a po drugie, w Polsce inwestorów typu Angels powoli stale i systematycznie przyby- wa. Trzeba zauważyć, że według najnowszych statystyk w USA, liczbę Anio- łów Biznesu szacuje się na ponad 259 tys., w Europie – na 75 tys., natomiast w Polsce jest to ponad 4000 osób, choć wielkość ta z roku na rok rośnie. Należy także zwrócić uwagę na fakt dużej rozpiętości i różnic w kwotach fi nansowania w USA i w Polsce. W Polsce Aniołowie biznesu fi nansują projekty o skali od 50 tys. złotych do 5 mln złotych, natomiast w USA mówimy o kwotach od 1 mln dolarów do 5 mln dolarów. W statystykach podaje się również wielkość 18 mld dolarów, a to z uwagi na fakt, że część Aniołów biznesu pragnie pozostać anonimowa. Jednak jeśli w przypadku funduszy Venture Capital mówimy o znacznie większych kwotach, to ich zaangażowanie zaczyna się dopiero w trzeciej fazie rozwoju projektu (third Stage Phase). Ponadto, co warto w tym miejscu podkreślić, dla funduszy Venture Capital tak małe projekty nie są interesujące głównie ze względu na koszty due diligence (badanie spółki), które w takich przypadkach są nieproporcjonalnie wysokie w porównaniu z war- tością potencjalnej transakcji. Drugą istotną różnicą jest źródło pozyskanego kapitału na inwestycje. Venture Capital pozyskują środki zgromadzone przez różnego rodzaju fundusze kapitałowe, banki, fi rmy ubezpieczeniowe, uczelnie i instytuty badawcze oraz przedsiębiorstwa i koncerny przemysłowe, a Anio- łowie biznesu angażują środki własne. W realnej gospodarce są to najczęściej środki pozyskane z własnej działalności gospodarczej. W praktyce mówimy, że Aniołowie biznesu to ludzie bogaci lub bardzo bogaci, czasem są to ich własne oszczędności. Należy też pamiętać, że są bardziej elastyczni, zarzą- dzając własnym kapitałem i sami decydują na jaki cel Idą ich własne środki.
Warto w tym miejscu podkreślić, że Aniołowie biznesu zwykle dobrze znają dziedzinę i branżę, w którą decydują się inwestować. Pozwala to im aktywnie angażować się w projekt doradzając młodemu inwestorowi, jak efektywnie zrealizować projekt, tak w funkcji trafnego doboru narzędzi i procesów za-
20 Andrzej Dąbkowski
rządzania, jak i marketingu. Innymi słowy, w przypadku Venture Capital cel inwestycji zazwyczaj bywa zgodny ze strategią realizowaną przez dany fundusz, natomiast w przypadku Anioła biznesu jest to jego osobiste ryzyko i jego wła- sny kapitał. Należy również podkreślić, że obie te formy lokowania kapitału różni proces dezinwestycji. Aniołowie biznesu zazwyczaj odsprzedają swoje udziały inwestorom branżowym lub funduszowi Venture Capital. W następ- nej kolejności fundusze Venture Capital przeprowadzają proces dezinwestycji przez wprowadzenie danego przedsiębiorstwa na giełdę. Aniołowie biznesu inwestują w przedsięwzięcia w początkowej fazie rozwoju o wyższym poziomie ryzyka niż fundusze Venture Capital. Innymi słowy, fundusze Venture Capital zazwyczaj inwestują w fi rmy o ugruntowanej pozycji na rynku, choć oczywiście zdarza się, że angażują się we wspaniałe pomysły i projekty, ale jednak nie w początkowej fazie biznesu. To z kolei powoduje różnice co do oczekiwanej stopy zwrotu z inwestycji. Fundusze Venture Capital oczekują 25-30% stopy zwrotu z inwestycji w ciągu roku, a stopa zwrotu z inwestycji Business Angels sięga nawet powyżej 40% w skali roku.
Spróbujmy przyjrzeć się nieco bliżej temu dość osobliwemu typowi inwe- stora. Według brytyjskich i amerykańskich charakterystyk, Aniołowie biznesu to rodzaj dobrze wykształconych prywatnych inwestorów, którzy bardzo często prowadzili z sukcesem własne interesy, a następnie je sprzedali, zazwyczaj z dużym zyskiem. W konsekwencji pozyskany kapitał przeznaczają na ryzy- kowne przedsięwzięcia we wczesnej fazie wzrostu, w fazie startu – Start-up.
Branża, którą wybierają do wsparcia kapitałowego jest im zazwyczaj dobrze znana. W początkowej fazie działają jednak anonimowo. Dopiero po wyborze kandydata – sami nawiązują z nim kontakt. W praktyce oznacza to, że nie kan- dydat wyszukuje Anioła biznesu, ale to Anioł go znajduje, dzięki pośrednictwu Archaniołów. Są to zazwyczaj biura maklerskie, doradcy fi nansowi, banki, fundusze inwestycyjne itd. Jest to o tyle zrozumiałe, że Aniołowie biznesu we wczesnej fazie działania pragną zachować anonimowość, i nie mają ochoty prezentowania swojego majątku. Nie jest też łatwo do nich dotrzeć. Zazwyczaj działają na rynkach niszowych i nie jest im potrzebny rozgłos, unikają także mediów. Jednak, co warto podkreślić, Aniołowie oferują przedsiębiorcom nie tylko kapitał, ale i kompetencje oraz umiejętności przydatne w określo- nej branży. Oczywiście, inwestor dzieląc się wiedzą, jest ekspertem w danej branży i posiada niezwykle cenne kontakty biznesowe. Ułatwia to młodemu przedsiębiorcy zdobywanie klientów i w efekcie pomaga wejść mu na rynek.
Zasadne w tym miejscu wydaje się zwrócenie uwagi na fakt, że Anioł biznesu liczy na odniesienie sukcesu przez fi rmę, którą wspomógł kapitałowo. Anioł biznesu w rewanżu pozyskuje udziały w spółce, którą tworzy razem z młodym inwestorem, jednak w praktyce spółkę tę opuszcza po 7-9 latach. Zwykle okres ten nie przekracza 10 lat. W sytuacji, w której Anioł biznesu nie chce opuścić spółki, uzyskuje on miano Diabła (Devil). Zwykle problem sprowadza się do
sytuacji, w której spółka tworzona wspólnie (Anioł biznesu i młody inwestor) odnotowuje niezwykły sukces. W tym miejscu warto przypomnieć, że jednym z pierwszych Aniołów biznesu był milioner Mellon, który dał młodemu biznes- menowi 25 000 dolarów na założenie biznesu w branży produkcji aluminium.
Biznes się powiódł i tak powstał największy na świecie koncern produkcji aluminium Alcoa. Oczywiście przykładów działalności Aniołów biznesu jest bardzo dużo. Wystarczy wymienić tu takie fi rmy, jak Dell, Apple, Google, e-Bay, Amazon.com, Yahoo, Skype. Tak się składa, że są to głównie podmioty prawa z branży IT, jednak nie zawsze tak jest. W praktyce jednak z powodu anonimowości Aniołów biznesu trudne jest prowadzenie dokładnych statystyk.
Ponadto dostęp do nich samych i ich wiedzy jest dość trudny. Z jednej bowiem strony Aniołom biznesu trudno znaleźć interesujący projekt, natomiast mło- dzi inwestorzy mają kłopoty ze znalezieniem Anioła biznesu. Jak zauważono wcześniej, do kojarzenia Anioła biznesu z interesującym młodym inwestorem służą Archaniołowie, jednak dość znaną formą, pomocną w wyszukaniu dobrych projektów są np. nieformalne spotkania organizowane regularnie przez Aniołów biznesu w sobie tylko znanych restauracjach i datach. Staranna analiza powiązań Anioła biznesu z młodym inwestorem pozwala stwierdzić, że w relacjach tych przynajmniej w początkowym okresie relacji ma miejsce dość wysoka stopa anonimowości. Można też zauważyć, że brak łatwego dostępu do potencjalnego Anioła biznesu generuje dość wysokie koszty jego poszukiwania, co oczywiście nie oznacza, że Anioł biznesu nie musi poświęcać czasu ani wy- siłków na znalezienie dobrego projektu. W efekcie w celu zmniejszenia tej luki w podaży projektów wymyślono specjalne instytucje zrzeszające prywatnych inwestorów – Stowarzyszenia Aniołów biznesu Business Angels Networks.
Sieci Aniołów biznesu
Opisując możliwie najprościej miejsce i rolę sieci Aniołów biznesu stwier- dzić należy, że są to wyspecjalizowane podmioty, o zadaniach polegających na skutecznym doprowadzeniu do spotkania pomysłodawcy innowatora posia- dającego projekt innowacji z Aniołem biznesu. Tę role pełnią Archaniołowie biznesu, a także sieci. Innymi słowy, sieci mają na celu zapewnić profesjonalne wsparcie w procesach pozyskiwania środków fi nansowych od Anioła biznesu, pomóc przy opracowaniu biznesplanu oraz zapewnić opieką prawną projektu.
Szacuje się, ze obecnie liczba sieci Aniołów biznesu w Europie to ponad 400 organizacji, natomiast w USA – 340. Największą tego typu organizacją w Europie jest EBAN – European Business Angels Network. W Polsce zaś mamy POLBAN – Polish Business Angels Network powiązany ze Stowarzy- szeniem Inwestorów Kapitałowych – SIK. EBAN przyczynia się do wymiany doświadczeń między poszczególnymi krajami Unii Europejskiej, a POLBAN jest członkiem tej sieci. Podkreślić także należy, że sieć ta wdraża intensyw-
22 Andrzej Dąbkowski
ne programy edukacyjne dla początkujących Aniołów biznesu. Pionierami w tym zakresie są Francja, Dania i Niemcy. W sieci EBAN działa około 130 tys.
aktywnych inwestorów. W jednym tylko roku wpłynęło do tej sieci 9,5 tys.
projektów, z których około 600 zostało zrealizowanych. Sądzi się, że przeciętna kwota zainwestowanego kapitału w projekt osiągnęła 75 000 euro. W Europie szacuje się, że rozpiętość zainwestowanego kapitału w projekt osiągnęła kwoty od 30 000 do 600 000 euro. Nie należy też zapominać, że niektóre z projektów wspieraje przez fundusze Unii Europejskiej.
Odrębnego wyróżnienia wymagają Aniołowie biznesu w USA. Kwoty, ktorymi dysponują są gromne i jest ich około pół miliona, a praktyce podob- no znacznie więcej, jednak wielu z nich angażuje się nieformalnie. Tworzą ogromną sieć ACNET i co jest ważne – mają znaczący dorobek. Ta sieć właśnie była, wraz ze Stevem Jobsem z Apple, współtwórcą Doliny Krzemowej w Ka- lifornii. Apple ma też ogromne zasługi w propagowaniu roli Aniołów biznesu w procesach innowacyjnych w USA. Istotny jest także fakt, że działalność sieci sprowadza się głównie do budowy zaufania między Aniołem a młodym inwestorem. Polega to głównie na starannej i rzetelnej weryfi kacji nadesłanych projektów i eliminacji projektów słabych merytorycznie i jakościowo. Ważne są też problemy prawidłowego opracowywania biznesplanów, a także niele- galnego wykorzystywania cudzych pomysłów i innowacji. Nowym trendem w skali ogólnoświatowej jest zjawisko syndykacji. Jest to sytuacja, w której w udziale realizacji projektów biorą udział swoistego rodzaju syndykaty. Ich udział szacowany jest już na poziomie 25-50%. Proces ten sprowadza się do łączenia kapitałów kilku do kilkudziesięciu inwestorów w sposób nieformalny (bywa jednak, że jest on zorganizowany w specjalny fundusz inwestycyjny).
Jest jasne, że podstawową motywacją Anioła biznesu jest wysoki poziom stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału czyli IRR – Internal Rate of Return, a także możliwość skorzystania z ulg podatkowych w krajach, w ktorych rynek ten jest rozwinięty. Jasne jest jednak, że w początkowej fazie Aniołowie biznesu staran- nie przyglądają się młodemu inwestorowi oraz oceniają walory innowacyjne jego pomysłu. W tym sensie, nieco inaczej niż banki, kierują się intuicją oraz walorami pomysłu, dopiero potem dokonują starannej analizy ekonomicznej.
Na tym etapie też dzielą się swoim doświadczeniem sugerując stosowne zmiany w innowacyjnym projekcie. W tym miejscu warto podkreślić, że działalność sieci Aniołów biznesu polega w głównej mierze na budowaniu zaufania między inwestorem Aniołem biznesu a przedsiębiorcą, dlatego weryfi kacja nadesłanych projektów musi być rzetelna, żeby nie marnować czasu na przesyłanie słabych jakościowo projektów potencjalnym inwestorom. Z drugiej strony, sieci są dla przedsiębiorców szansą zaprezentowania swojego pomysłu inwestorowi czyli Aniołowi biznesu, który poważnie potraktuje jego projekt. Z kolei młodzi inwestorzy – przyszli przedsiębiorcy – chcą mieć pewność, że sieć zapewni im bezpieczeństwo i nie będzie przekazywać osobom niepożądanym (konkurencji)
zawartości ich biznesplanów (zwrócić jednak w tym miejscu należy uwagę, że sieci Aniołów biznesu nie są podmiotami podlegającymi ustawie o tajemnicy bankowej).
Zasadne wydaje się zwrócenie uwagi Czytelnika na fakt istnienia syn- dykatów Aniołów biznesu. W chwili obecnej ogólnoświatowym trendem na rynkach globalnych jest zjawisko tzw. syndykacji. Udział wszystkich projektów z udziałem syndykatów waha się w przedziale 25-45%. Proces ten polega na łączeniu kapitałów od kilku do kilkudziesięciu indywidualnych inwestorów- -Aniołów biznesu tworzących nieformalny lub sformalizowany fundusz. Za główne korzyści wypływające z działalności w syndykacie należy zwiększenie kwoty fi nansowania danego przedsięwzięcia (średnio wynosi to około 2 mln euro) a także , co nie bez znaczenia, możliwość dalszego fi nansowania w póź- niejszych fazach rozwoju danej fi rmy lub/i projektu oraz zmniejszenie ryzyka inwestycji i rozłożenie kosztów due diligence między członków grupy. W efekcie inwestorzy wspomagają się wzajemnie analizami ryzyka wobec dokonanego przedsięwzięcia, dzięki czemu mają poszerzony wachlarz możliwości inwesto- wania w różnych branżach.
Ważnym elementem działalności Aniołów biznesu są procedury pozyski- wania informacji o nowych przedsięwzięciach inwestycyjnych. Wspomniane już nieformalne spotkania biznesowe wymagają uprzedniego wyszukania potencjalnych młodych inwestorów. Te nieformalne kontakty towarzyskie mają zazwyczaj miejsce we wczesnych stadiach projektów, znacznie wcześniej niż proces zaangażowania się projekt funduszy Venture Capital. Stąd sądzi się, że w takich stadiach stopień ryzyka jest dość wysoki – oscyluje na poziomie 80% i więcej. Z analiz wynika, że około 12% inicjatyw inwestycyjnych Aniołów biznesu przynosi straty. Co więcej, ponad 30% projektów zwraca zainwesto- wane środki. Ale warto podkreślić, że ponad 16% projektów przynosi ponad pięciokrotny zwrot z inwestycji. Za dość spektakularny przykład uznaje się projekt Anity Riddick, którą kwotą 6 tys. funtów brytyjskich wspomógł Ian McGlinn. Jej projekt to pomysł powstania sieci Body Shop. Po 20 latach sieć tę nabył L’Oreal za 137 mln funtów brytyjskich. Jak wspomniano na wstępie, dzięki Aniołom biznesu rozwinęła się fi rma Apple. Firmę tę dokapitalizował oczywiście Anioł biznesu kwotą 91 tys. dolarów, zaś zwrot kapitału w krótkim czasie wyniósł 154 mln dolarów. Dziś wszyscy analitycy kapitału globalnego lokują fi rmę Apple w czołówce światowej.
Nie trudno z lektury niniejszej publikacji wywnioskować też, że autorzy innowacyjnych projektów muszą nie tylko zaprezentować skromne własne źródła fi nansowania, ale i opracować biznesplan. Oczywiście, nie każdy inno- wator wie, jak to zrobić. Ale na pewno musi opracować Opportunity Study czyli studium okazji oraz Pre-Feasibility Study czyli wstępne studium realizacyjne.
W kolejnym etapie wspólnie z Aniołem biznesu opracowywane jest Feasibility Study oraz ostateczna wersja biznesplanu. Ten dokument zwykle młody inno-
24 Andrzej Dąbkowski
wator wraz z Aniołem biznesu przedkładają bankowi udzielającemu kredytu inwestycyjnego. Jednak model postępowania innowatora nie zawsze prezento- wany jest konkretnemu Aniołowi biznesu. Często innowacyjne projekty dostają się na listę oczekujących w sieci Aniołów biznesu, np. w EBAN. Konieczne wydaje się jednak w tym miejscu podkreślenie, że jedna trzecia początkujących przedsięwzięć upada już w pierwszej fazie rozwoju. Oznacza to w praktyce nie tylko ostrą konkurencje, ale i bardzo ściśle określone warunki stawiane przez Aniołów biznesu. Innymi słowy, średnio na sto fi rm składających wnioski tylko trzy efektywnie realizują umowę z Aniołem biznesu. W kolejnym etapie, po pozytywnej ocenie biznesplanu projekt umieszczany jest w bazie danych sieci.
Zaletą takiej procedury jest fakt, że o projekcie informowany jest nie tylko jeden konkretny Anioł biznesu, ale i inni Aniołowe – członkowie konkretnej sieci. W konsekwencji takiego postepowania sieć organizuje spotkanie, na któ- rym przedsiębiorca-autor innowacyjnego projektu prezentuje pomysł aniołowi biznesu.
Nieco inaczej wygląda sytuacja, w której młody inwestor posiada bizne- splan. W takim przypadku innowator zgłasza się do stosownej sieci Aniołów biznesu. W biznesplanie zawarte winny być podstawowe informacje o projekcie na poziomie szczegółowości Pre-Feasibility Study. Zatem w przedstawianym dokumencie zawrzeć należy model biznesu: cele taktyczne i strategiczne, opis produktu i ewentualnie usług oraz planowaną sieć dostawców, konkurencję itd. Podkreślić wyraźnie należy przewagę konkurencyjną, oraz innowacyjność planowanego przedsięwzięcia. Zasadne wydaje się też opisanie, o ile są, wła- snych źródeł fi nansowania. Jak wiadomo z doświadczeń praktycznych, i jak już wspomniano, jedna trzecia początkujących przedsięwzięć upada w pierwszym etapie rozwoju. Stąd uważa się, że Aniołowie biznesu ponoszą zdecydowanie większe ryzyko niż fundusze Venture Capital. Jednak pomysłodawcy liczą się z bardzo ostrą selekcją biznesplanów. Główną wadą nadsyłanych projektów jest niska jakość merytoryczna i wysokie koszty przedsięwzięcia. Ale cza- sami pomysł jest tego wart. W sekwencji wydarzeń, jeśli biznesplan został pozytywnie rozpatrzony, następuje drugi etap – oczywiście o stanie projektu informowani są młodzi inwestorzy, a projekt umieszczany jest w bazie danych sieci. W przypadku zainteresowania któregoś z inwestorów zgłoszonym projek- tem przedstawiciele sieci organizują spotkanie, na którym przedsiębiorca ma możliwość bezpośredniej prezentacji i rozmowy z Aniołem biznesu. Do pod- stawowych kryteriów oceny projektów przez inwestorów – Aniołów biznesu, oprócz oczekiwanej stopy zwrotu IRR na poziomie przynajmniej 30%, zalicza też ocenę menadżerów projektu oraz ustalenie unikalnej przewagi konkuren- cyjnej innowacyjnego projektu. Według badań w Uniwersytecie Harvard, dla 19% amerykańskich Aniołów biznesu najistotniejszym kryterium wyboru projektu jest bliskość geografi czna. Anioł biznesu preferuje inwestowanie w przedsięwzięcia, które są zlokalizowane blisko jego miejsca zamieszkania,
do których może dojechać w kilka godzin. Istotna jest branża, w której działa pomysłodawca. W przypadku podobieństwa branż inwestor jest w stanie szyb- ciej ocenić przedsięwzięcie. Dylemat ten nie występuje w Unii Europejskiej i również w Polsce. Jednak element znajomości branży jest znaczący w obu wypadkach. W momencie realnego zainteresowania się Anioła biznesu mło- dym innowatorem i jego przedsiębiorstwem, przekazywane mu są dokumenty związane z projektem i na ich podstawie prowadzony jest proces badania spółki bądź samego młodego inwestora (analiza przesłanego biznesplanu, rozmowy z pomysłodawcą i zarządem, sprawdzanie referencji i historii działalności przedsiębiorcy oraz potencjalnej kadry kierowniczej, wywiad telefoniczny z obecnymi i potencjalnymi klientami danego przedsiębiorstwa, rozmowy z partnerami strategicznymi i prawnikami, omówienie przedsięwzięcia z po- tencjalnymi fi rmami współpracującymi, konsultacje z ekspertami dotyczące potencjału danego produktu). W efekcie takiego postepowania i badania, jeśli Anioł biznesu jest nadal skłonny zainwestować w rozpatrywaną spółkę, a nawet w młodego innowatora, wówczas następują negocjacje warunków umowy. Na tym etapie obie strony muszą dokładnie ustalić wysokość zaangażowanego kapitału w pierwszej fazie wraz z rozwojem przedsięwzięcia oraz strukturę wła- ścicielską. Na tym etapie rozstrzyga się też, czy pozakapitałowe zaangażowanie Anioła biznesu należy uznać za formę wyjścia Anioła biznesu z inwestycji.
Trzeba pamiętać, że projekty te są obarczone dużym ryzykiem – Innymi sło- wy dla 40% z nich dezinwestycja dokonuje się przez wygenerowanie straty fi nansowej. W przypadku 26% projektów Anioł biznesu sprzedaje udziały w spółce inwestorowi strategicznemu (branżowemu), zaś 16% Aniołów biznesu sprzedaje swoje udziały innym inwestorom, w 10% projektów Anioł biznesu sprzedaje swoje udziały innym inwestorom zewnętrznym. W efekcie tylko w 8% przypadków dokonywana jest dezinwestycja przez wejście na giełdę czy wykup menadżerski. Trzeba wreszcie pamiętać, ze w określonej liczbie przypadków Anioł biznesu nie chce odsprzedać swoich udziałów, albo nie chce ich przekazać młodemu inwestorowi. W takim przypadku nazywa się go mianem Devil – czyli diabeł. Na szczęście takie przypadki zdarzają się rzadko, nie są one jednak korzystne dla młodego innowatora, który odniósł sukces. Z defi nicji Devil wynika, że jest to osoba „zadufana w sobie”, mająca niską wiedzę na temat nowoczesnych metod zarzadzania, a ponadto żądająca zbyt dużej kontroli fi rmy, co więcej, nie chcąca tej fi rmy opuścić. Powoduje to blokowanie kolejnej rundy fi nansowania, a także wejście nowych członków – np. funduszy Venture Capital. Devils oczekują zbyt szybkiej wypłaty dywidend oraz realizują własne cele kosztem fi rmy, a także nie chcą oni opuścić fi rmy – choć jak wiadomo przeciętny Anioł biznesu opuszcza fi rmę po 2 lub nawet 7 latach, w Polsce nawet po 10 latach.
Na podstawie dotychczasowych doświadczeń uważa się dziś, że z punktu widzenia interesów Anioła biznesu nie powinien on angażować się w więcej niż
26 Andrzej Dąbkowski
jeden projekt innowacyjny i to poniżej 7-15% ogółu posiadanego kapitału. Zwy- kle – jak to miało miejsce w przypadku Mellona – kwota ta jest znacznie niższa.
Tak naprawdę ważny jest tu inny czynnik, a mianowicie strategia wyjścia z inwestycji. I tu wkracza swoistego rodzaju chemia związku między Aniołem biznesu a młodym innowatorem. Analitycy i badacze problemu sugerują, że chodzi tu o sytuację, w której Anioł biznesu jest zarówno liderem przekazują- cym swoją wiedzę i doświadczenie, jak i mentorem, którego cechą winno być pozwolenia wykazania się młodemu „biorcy” kapitału. Ten stan rzeczy pozwala wznieść się obu partnerom ponad konkurencję. Równocześnie para ta winna umieć ocenić swoją kadrę zarządzającą w kontekście własnych doświadczeń Anioła biznesu. Doskonałym przykładem jest tu historia powstania i rozwoju Skype. Historia ta jak wiadomo rozpoczęła się w 2003 roku. Skype „wypuścił”
wówczas na rynek oprogramowanie umożliwiające bezpłatne rozmowy przez Internet. Oczywiście, fi rma nie mała kapitału, co spowodowało, że zwróciła się do 20 funduszy Venture Capital. Fundusze te odmówiły dostępu do kapitału twierdząc, że inwestycja istnieje tylko na papierze, a co za tym idzie wiąże się z ogromnym ryzykiem. Co ciekawe, ryzyko inwestycji wzrosło, kiedy okazało się, że w przeszłości (tj. w 2001 roku) Skype stworzył serwis Kazaa, który miał umożliwić internautom bezpłatne ściąganie plików muzycznych. Spowodowało to pozwania fi rmy do sądów. W efekcie znalezienie Aniołów biznesu, którzy nie bali sią zaangażować kapitału w tak ryzykowne przedsięwzięcie znie było łatwe.
Tym bardziej, że Aniołowie biznesu zdawali sobie sprawę z zagrożeń ze strony wielkich koncernów telekomunikacyjnych. Skype jednak znalazł odpowiedni fundusz Venture Capital, a w 2005 roku został kupiony przez największy serwis aukcji internetowych za kwotę 2,6 mld dolarów. Transakcja ta spowodowała, że skandynawscy Aniołowie biznesu stali się milionerami, ponieważ uzyskali 350-krotny zwrot z zainwestowanego kapitału. Nie należy też zapominać, że właścicielom Skype chodziło głównie i chodzi nadal, o osiągnięcie jak naj- większego pokrycia rynku w skali globalnej. Potem dopiero fi rma zacznie efektywnie myśleć o zyskach z reklam.
Dla lepszego zaprezentowania w niniejszej publikacji sukcesów Aniołów biznesu warto zaprezentować Czytelnikom kilka spektakularnych przykładów z USA. Oczywiście na początku prezentacji tej historii należy zwrócić uwagę na historyczne już losy Aleksandra Bella z 1874 roku. Skorzystał on z pomo- cy prywatnego inwestora – Anioła biznesu (choć wówczas pojęcie to jeszcze nie istniało). Bell potrzebował kapitału, by rozpocząć działalność fi rmy Bell Telephone. Inwestorzy w tym czasie inwestowali głównie w spektakle teatral- ne na Broadway’u stąd zresztą wywodzi się pojęcie Anioła biznesu. W tym samym mniej więcej czasie Henry Ford poszukiwał kapitału w wysokości 40 tys. dolarów na produkcję słynnego modelu Forda T. I to właśnie dzięki Aniołowi biznesu ten zamiar zrealizował. Tak się zaczęło pasmo sukcesów Aniołów biznesu. Wspomniany Google (co oznacza 10 do potęgi 100 infor-
macji) pozyskał od Anioła biznesu 100 tys. dolarów na rozwój wyszukiwarki internetowej. Dziś szacuje się, że w USA jest 300-350 tys. Aniołów biznesu (choć niektóre publikacje szacują obecną ich liczbę na ponad pół miliona). Być może ta liczba spadła w wyniku kryzysu globalnego zapoczątkowanego w 2007 roku.
Natomiast wysokość włożonych kapitałów szacuje się na 30-50 mld dolarów, za- inwestowanych w około 50 tys. przedsięwzięć. Podając tak przybliżone wartości warto zauważyć, że Aniołowie biznesu często chcą zachować anonimowość, a także wielkość wkładanych kapitałów w innowacyjne przedsięwzięcie. Sto- warzyszenie EBAN twierdzi, że na rynku USA w roli Aniołów biznesu może być zaangażowanych nawet 3 mln osób.
Najogólniej rzecz ujmując, analitycy tej części rynku kapitałowego sądzą, że powodzenie Aniołów biznesu wynika z wysokiego poziomu przedsiębiorczości, a także znaczącego poziomu propagowania dobrych przykładów. Oczywiście, można zaryzykować twierdzenie, że Polacy to także naród bardzo przedsię- biorczy, jednak w USA rynek kapitału wysokiego ryzyka jest bardziej dojrzały, a Aniołowie biznesu mają więcej zrealizowanych projektów – w 2005 roku 227 000 Aniołów biznesu zrealizowało ponad 49 500 projektów za kwotę 23,1 mld dolarów. W tym samym czasie fundusze Venture Capital przeznaczyły 22,1 mld dolarów na sfi nansowanie projektów w 3008 przedsiębiorstwach. Wskazuje to na fakt, iż w USA więcej było projektów nieformalnych niż formalnych.
W Unii Europejskiej z kolei daje się zauważyć rosnąca rola syndykatów Anio- łów biznesu. Nie jest ona tak wielka jak w USA, ale daje się wyraźnie zauważyć, ponieważ z roku na rok wzrastają ułatwienia na drodze do dezinwestycji. Liczbę Aniołów biznesu w Unii Europejskiej szacuje się dziś na ponad 75 tys. W tym miejscu wypada zwrócić uwagę Czytelnika na fakt, że gospodarka amerykań- ska niezwykle silnie wspiera procesy i procedury innowacyjne, a Aniołowie to niejako główny składnik tego procesu. Ciekawostką jest tu niewątpliwie fakt, że podobnie jak to miało miejsce w przypadku Skypa, Aniołom biznesu chodziło o opanowanie możliwie największej części rynku i to w skali global- nej, a dopiero w dalszej kolejności brali pod uwagę dochody z reklam. W tym kontekście liczba Aniołów biznesu w Polsce wydaje się nadal bardzo skromna, choć stale rośnie.
Przyjrzyjmy się teraz nieco bliżej typowemu Aniołowi biznesu. Jest to zazwyczaj niezwykle przedsiębiorczy właściciel podmiotu prawa handlowego (lub grupy przedsiębiorstw) w wieku powyżej 40 lat, a jego dochód przekra- cza 1 mld dolarów. Zazwyczaj wcześniej był właścicielem lub założycielem przedsiębiorstwa i cały swój majątek zawdzięcza ciężkiej pracy. Według badań, największym zainteresowaniem amerykańskich Aniołów biznesu cieszyły się branże zajmujące się produkcją sprzętu medycznego (33%), oprogramowania komputerowego (27%) oraz biotechnologii (23%). Dziś sytuacja uległa pewnym modyfi kacjom, jednak nadal Aniołowie biznesu wybierają branże o niezwykle wysokim poziomie innowacyjności. Są to oczywiście nanotechnologie, sztucz-
28 Andrzej Dąbkowski
na inteligencja, robotyka przemysłowa III i wyższych generacji, kosmologia stosowana, wyrafi nowane technologie wytwórcze związane z komputerowym sterowaniem procesami produkcyjnymi itd. Obecnie do sukcesów amerykań- skich Aniołów biznesu zalicza się inwestycję Th omasa Alberta w Amazon.com.
Inwestor przeznaczył na dobrze prosperujący sklep internetowy 100 tys. dola- rów, dzięki czemu Amazon.com wspiął się na sam szczyt i dziś jest prawdziwą potęgą w handlu detalicznym, a Albert osiągnął zwrot z inwestycji na poziomie 26 mld dolarów. Na początku fi nansowania tej spółki, w latach 1994-1999, cena akcji fi rmy wzrosła z 0,001 dolara do ok. 100 dolarów. Systematyzując ten proces warto zauważyć co następuje:
1. W 1994 roku Jeff Bezos stworzył spółkę Amazon.com inwestując 10 tys.
dolarów – cena akcji wynosiła wtedy 1 cent.
2. W listopadzie 1994 roku pożyczył 44 tys. dolarów, w efekcie cena akcji wzrosła do kwoty 0,172 dolara.
3. W 1995 roku rodzina Jeff a Bezosa zainwestowała 245 500 dolarów.
4. W 1995 roku już dwóch Aniołów biznesu zainwestowało 54 408 dolarów, a cena akcji wzrosła do 0,129-0,333 dolara.
5. W 1996 roku powstał syndykat Aniołów biznesu z kwotą 937 000 dolarów, jednak cena akcji nie wzrosła.
6. W 1996 roku rodzeństwo Jeff a Bezosa dołożyło 20 tys. dolarów, co oczywi- ście nie spowodowało wzrostu ceny akcji.
7. W czerwcu 1996 roku dwa fundusze Venture Capital zainwestowały w spół- kę 8 mld dolarów, wtedy jednak cena akcji spadła do 0,234 dolara.
8. W 1997 roku miała miejsce pierwsza publiczna emisja 3 mld akcji w cenie 0,18 dolara.
9. W latach 1997-1998 nastąpiła sprzedaż obligacji, co spowodowało pozy- skanie 326 mld dolarów, a to z kolei umożliwiło spłatę zadłużenia i dalszą ekspansje fi rmy. Wtedy jednak cena akcji wzrosła do 0,5521 dolara.
10. W 1999 roku wartość akcji wzrosła do ok. 100 dolarów.
Sukcesy Aniołów biznesu stowarzyszonych w sieci ACNET ugruntowały pozycję Aniołów biznesu w USA, zwłaszcza że stowarzyszenie to przyczyniło się do powstania Doliny Krzemowej w Kalifornii, a pozycję fi rmy Apple odno- towano na liście 100 najbogatszych fi rm świata
Aniołowie biznesu w Polsce
Podejmując próbę zaprezentowania Czytelnikowi miejsca i roli Aniołów biznesu na polskim rynku kapitałowym, należy odnotować fakt, że pierwsze projekty były fi nansowane przez Aniołów biznesu już w 1996 roku. W czo- łówce plasuje się Krzysztof Krauze. Sfi nansował on badania sztucznej ludzkiej insuliny według polskiego patentu fi rmy Bioton. Jak to zwykle bywa, żaden bank nie chciał udzielić tej fi rmie kredytu. Nikt nie wierzył, że fi rma odniesie
