LIPIEC – WRZESIEŃ 2016 / nr 3(49)/2016
TOOLS FOR WI-FI NETWORK SECURITY ANALYSIS
METHODS OF THE REGIONAL ECONOMIC IMPACT ASSESSMENT OF TOURISM: ACHIEVEMENTS AND CHALLENGES
ROLA ŚRODOWISKA W PRZEPŁYWACH MIĘDZYGAŁĘZIOWYCH
GLOBAL GOVERNANCE W DRUGIEJ DEKADZIE XXI WIEKU
KWARTALNIK NAUKOWY UCZELNI VISTULA
VISTULA SCIENTIFIC
QUARTERLY
Kolegium Redakcyjne
Jan Fazlagić (redaktor naczelny), Łukasz Batory (redaktor tematyczny),
Mirosław Bojańczyk (redaktor tematyczny), Dariusz Błaszczuk (redaktor statystyczny), Aneta Majchrzak-Jaszczuk (redaktor statystyczny), Jakub Nowak (sekretarz redakcji, redaktor językowy), Małgorzata Wieteska (z-ca redaktora naczelnego, redaktor językowy)
Rada Programowa
prof. dr hab. Ludwik Czaja, prof. dr Mahmut Doğru (Bitlis Eren Üniversitesi, Turcja), prof. Naim Kapucu (University of Central Florida, USA), prof. dr hab. Juliusz Kotyński, prof. Dragan Loncar (Uniwersytet w Belgradzie, Serbia), prof. Mehmet Orhan
(Fatih University, Turcja), prof. dr hab. Longin Pastusiak, dr hab. Leszek Butowski, dr hab. Andrzej Dorosz, dr hab. Jan Fazlagić, dr hab. inż. Teresa Kupczyk,
dr hab. Ryszard Michalski, dr hab. Krzysztof Rybiński, dr Krzysztof Celuch, dr Włodzimierz Cimoszewicz, dr Roman Dorczak, dr Maria Gasińska, dr Krzysztof Kandefer, dr inż. Barbara Karlikowska, dr Marek Kulczycki,
Raymond Ogums PhD (Investment Operations, Enfi led, USA), dr Andrzej Pawluczuk, dr Zdzisław Rapacki, dr Magdalena Kaczkowska-Serafi ńska, dr Konrad Prandecki
ISSN 2084-4689
© Copyright by Akademia Finansów i Biznesu Vistula 2016
Wydawca
Akademia Finansów i Biznesu Vistula w Warszawie ul. Stokłosy 3, 02-787 Warszawa
tel. 22 457 23 89
http://www.i.vistula.edu.pl/pubs/
© Materiały opublikowane w periodyku są chronione prawem autorskim.
Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą redakcji.
Merytoryczne i techniczne wymagania dotyczące tekstów składanych przez autorów zamieszczono na stronie: www.i.vistula.edu.pl/pubs
Wersja papierowa czasopisma jest wersją pierwotną.
Czasopismo indeksowane w bazach: BazEkon, CEJSH, Index Copernicus, SSRN.
Projekt okładki Michał Gołaś
Skład i łamanie Jan Straszewski
Druk i oprawa
Mazowieckie Centrum Poligrafi i, ul. Lisi Jar 29, 05-270 Marki, www.c-p.com.pl
SPIS TREŚCI
Artykuły
Zmiany strukturalne i zaburzenia w gospodarce europejskiej i globalnej w drugiej dekadzie XXI wieku. Skutki dla Polski – Juliusz Kotyński ...5 Polityka gospodarcza Polski w okresie zaburzeń fi nansowych i przemian
strukturalnych w gospodarce europejskiej i światowej – Ryszard Michalski ...14 Zadłużenie zewnętrzne Polski i koszty jego obsługi: determinanty, zagrożenia, perspektywy – Andrzej Dorosz ...33 Wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na bezpieczeństwo
ekonomiczne Polski – Janusz Kostecki ...53 Global governance w drugiej dekadzie XXI wieku – Zbigniew Olesiński ...81 Społeczna odpowiedzialność biznesu jako istotny czynnik budowania dobrego wizerunku i przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa hotelarskiego
– Piotr Dominik ...93 Tools For Wi-Fi Network Security Analysis – Antoni Masiukiewicz,
Viktor Tarykin, Vova Podvornyi ... 114 Methods Of Th e Regional Economic Impact Assessment Of Tourism:
Achievements And Challenges. Th e Example Of Poland
– Teresa Skalska, Ewa Dziedzic ... 135 A Way To Improve Profi tability Of Revolutionary Civil Aircraft Projects
– Christoph Winter ... 152 Studium ekonomiczno-demografi czne sieci placówek wychowania
przedszkolnego w Polsce – Agnieszka Starzyk ... 173 Rola środowiska w przepływach międzygałęziowych – Konrad Prandecki ... 187 Knowledge-Based Economy as a Determining Factor of Equalisation
of Chances for Women and Men in Education and Management
and Decision-Making – Teresa Kupczyk, Wojciech Kordecki, Joanna Kubicka ... 198
TABLE OF CONTENTS
Articles
Structural Changes and Turbulences in the European and Global Economy in the Second Decade of the 21st Century. Consequences for Poland by Juliusz Kotyński ...5 Poland’s Economic Policy in the Period of Financial Turbulences and Structural Changes in the European and World’s Economies by Ryszard Michalski ...14 Poland’s External Debt and Costs of its Service: Determinants, Th reats and
Perspectives by Andrzej Dorosz ...33 Impact of External and Internal Factors on Economic Security of Poland
by Janusz Kostecki ...53 Governance In Th e Second Decade Of Th e 21St Century by Zbigniew Olesiński ...81 Corporate Social Responsibility as the Crucial Factor of Building the Hotel
Enterprise’s Good Image and Competitive Edge by Piotr Dominik ...93 Tools For Wi-Fi Network Security Analysis by Antoni Masiukiewicz,
Viktor Tarykin, Vova Podvornyi ... 114 Methods Of Th e Regional Economic Impact Assessment Of Tourism:
Achievements And Challenges. Th e Example Of Poland by Teresa Skalska,
Ewa Dziedzic ... 135 A Way To Improve Profi tability Of Revolutionary Civil Aircraft Projects
by Christoph Winter ... 152 Economic and Demographic Study of Networks of Preschool Education
Institutions in Poland by Agnieszka Starzyk ... 173 Th e Role of Environment in Input-Output by Konrad Prandecki ... 187 Knowledge-Based Economy as a Determining Factor of Equalisation
of Chances for Women and Men in Education and Management
and Decision-Making by Teresa Kupczyk, Wojciech Kordecki, Joanna Kubicka ... 198
Juliusz Kotyński
Akademia Finansów i Biznesu Vistula – Warszawa
ZMIANY STRUKTURALNE I ZABURZENIA W GOSPODARCE EUROPEJSKIEJ I GLOBALNEJ W DRUGIEJ DEKADZIE XXI WIEKU.
SKUTKI DLA POLSKI
Streszczenie
Globalny kryzys fi nansowy i gospodarczy przyśpieszył tempo zmian strukturalnych w gospodarce światowej, związanych z internacjonalizacją gospodarki, rewolucją w zakresie technik informacyjnych i komunikacyjnych oraz wzrostem dynamiki rozwojowej krajów o gospodarkach wschodzących.
W 2014 roku Chiny stały się największym na świecie producentem towarów i usług, wyprzedzając Stany Zjednoczone, a w 2015 roku także Unię Europej- ską pod względem wartości wytworzonego PKB (wg parytetu siły nabywczej walut). Różnice poziomów rozwoju gospodarczego i społecznego między grupami krajów pozostają jednak bardzo duże, a dysproporcje dochodów w obrębie wielu gospodarek nadal się powiększają. Rośnie ryzyko rozwojowe, zwłaszcza w wielu krajach o gospodarkach wschodzących, których sytuacja gospodarcza pogorszyła się w połowie dekady. Przemianom i turbulencjom w gospodarce światowej towarzyszą konfl ikty i napięcia wewnętrzne i mię- dzynarodowe, o naturze ekonomicznej, politycznej, społecznej i militarnej.
Rozwój gospodarczy Polski w latach 1995-2015 cechował się względnie wyso- ką, chociaż malejącą dynamiką, zbliżoną do średniej w gospodarce światowej i wyższą od osiąganej w wysoko rozwiniętych krajach Unii Europejskiej i OECD, ale na dłuższą metę trwały rozwój polskiej gospodarki może być także zagrożony przez globalne czynniki ryzyka.
Słowa kluczowe: nierównomierny rozwój, ryzyko, gospodarka światowa, globalizacja.
Kody JEL: F15, F34, F43, F36, G32, O47
Głęboka transformacja gospodarki światowej w XXI wieku
Globalny kryzys fi nansowy i gospodarczy lat 2007/2009 zwiększył pręd- kość zmian strukturalnych w gospodarce światowej, związanych z postępującą od początku lat 90. XX wieku internacjonalizacją gospodarki, falą innowacji w zakresie technik informacyjnych i komunikacyjnych oraz przyspieszeniem rozwoju krajów o gospodarkach wschodzących, będącym zarówno skutkiem liberalizacji handlu i umiędzynarodowienia gospodarki światowej, jak też endo-
KNUV 2016; 3(49): 5-13
6 Juliusz Kotyński
genicznych czynników i warunków wzrostu w tych krajach, które przekroczyły krytyczny próg rozwojowy, zwłaszcza w Chinach i Indiach. W latach 2013-2015 grupa krajów rozwijających się i o gospodarkach wschodzących osiągnęła wy- raźną przewagę pod względem wielkości wytwarzanego produktu krajowego brutto, liczonego na podstawie parytetów siły nabywczej walut, nad grupą krajów wysoko rozwiniętych. W 2015 roku ich udział w produkcji światowej osiągnął 57,6% (por. tabela 1), a w 2016 roku może przekroczyć 58%.
Tabela 1. Udziały największych państw w produkcjia, eksporcieb i ludności świata w 2015 roku (w %)
Wyszczególnienie PKB Eksport Ludność
Kraje zaawansowane gospodarczo 42,4 63,3 14,6
Stany Zjednoczone 15,8 10,6 4,5
Obszar euro 11,9 25,5 4,7
Niemcy 3,4 7,5 1,1
Francja 2,3 3,6 0,9
Włochy 1,9 2,6 0,8
Hiszpania 1,4 1,9 0,6
Japonia 4,3 3,8 1,8
Wielka Brytania 2,4 3,7 0,9
Kanada 1,4 2,3 0,5
Kraje rozwijające się i o gospodarkach wschodzących 57,6 36,7 85,4
Chiny 17,1 11,4 19,0
Indie 7,0 2,1 17,9
Rosja 3,3 1,9 2,0
Brazylia 2,8 1,1 2,8
Indonezja 2,5 0,9 3,5
Meksyk 2,0 1,9 1,8
a PKB wg parytetu siły nabywczej walut.
b Towary i usługi.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: dane IMF (kwiecień 2016).
Współczesny obraz gospodarki światowej różni się zasadniczo od sytuacji z końca ubiegłego wieku. Jak pokazano w tabeli 1, w 2015 roku największym światowym producentem (pod względem wartości PKB, mierzonej wg parytetu siły nabywczej walut) były Chiny, które wyprzedziły Stany Zjednoczone i kraje Unii Europejskiej.
Nadwyżka tempa wzrostu krajów mniej rozwiniętych i o gospodarkach wschodzących nad krajami rozwiniętymi stała się charakterystyczną cechą światowej gospodarki w pierwszym dwudziestoleciu XXI wieku. Różnice pozio- mów rozwoju gospodarczego i społecznego między głównymi grupami krajów pozostają jednak bardzo duże, a w obrębie wielu krajów szybko rosną. Przeło- mowym zmianom w strukturze gospodarki światowej towarzyszą napięcia we- wnętrzne i międzynarodowe, o naturze ekonomicznej, politycznej i społecznej,
7 Zmiany strukturalne i zaburzenia w gospodarce europejskiej i globalnej…
a także konfl ikty zbrojne. Od zagrożeń rozwojowych nie są wolne gospodarki krajów wschodzących i rozwijających się, których dynamika od początku wieku była motorem wzrostu gospodarki światowej. Jednak w połowie drugiej dekady XXI wieku doznała ona wyraźnego osłabienia, na co wskazują statystyki i ra- porty organizacji międzynarodowych i trajektorie rozwojowe głównych grup krajów (por. wykres 1).
Wykres 1. Dynamika produktu krajowego brutto wg grup krajów (2001-2017)
-4,0 -2,0 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Rozwiniħte
prognoza
RozwijajČce i wschodzČce _wiat Polska Źródło: opracowanie własne wg danych i prognoz MFW.
Globalny kryzys fi nansowy 2007-2009 i utrzymująca się niestabilność sys- temu fi nansów światowych oraz przewlekłe osłabienie wzrostu produkcji i za- trudnienia przyczyniają się do zwiększenia ryzyka i trudności rozwojowych wielu krajów. Średnio- i długoterminowe prognozy wzrostu gospodarczego dla krajów rozwiniętych gospodarczo, zwłaszcza dla strefy euro i Japonii nie są korzystne, mimo optymistycznych stwierdzeń Komisji Europejskiej (2015) o postępującym ożywieniu gospodarczym, a spowolnienie wzrostu i przeszkody dla trwałego rozwoju mają charakter strukturalny i długookresowy. Względnie wysoką dynamiką rozwojową charakteryzuje się natomiast gospodarka Stanów Zjednoczonych Ameryki.
Perturbacje wzrostu i trudności ekonomiczne w krajach rozwiniętych są powiązane m.in. ze skutkami wysokiego zadłużenia sektora publicznego oraz sektora przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, wzmożoną konkurencją producentów krajów o gospodarkach wschodzących, o obfi tych i tanich zaso- bach pracy, a także z coraz bardziej ograniczonym i kosztownym dostępem do zasobów. Czynniki te wpływają również negatywnie na możliwości rozwoju produkcji i eksportu krajów mniej zaawansowanych gospodarczo, w tym kra- jów zaliczanych do grupy BRICS i G20, które po skokowym wzroście na począt- ku stulecia, trwającym do czasu globalnego kryzysu fi nansowego, napotykają coraz więcej wewnętrznych i zewnętrznych barier szybkiego i równomiernego rozwoju, a spowolnienie wzrostu w tych krajach, zwłaszcza w Chinach, działa
8 Juliusz Kotyński
ujemnie na nastroje inwestorów i stan koniunktury w krajach zaawansowanych gospodarczo (por. tabela 2).
Tabela 2. Zmiany roczne PKB wybranych krajów i handlu światowego w latach 2013-2017a (ceny stałe, w %)
Wyszczególnienie 2013 2014 2015 2016b 2017b
Świat (wg PSN) 3,3 3,4 3,1 3,2 3,5
Świat (wg rynkowych kursów walut) 2,4 2,7 2,4 2,5 2,9
Kraje rozwinięte gospodarczo 1,2 1,8 1,9 1,9 2,0
USA 1,5 2,4 2,4 2,4 2,5
Japonia 1,4 0,0 0,5 0,5 -0,1
Obszar euro, w tym: -0,3 0,9 1,6 1,5 1,6
- Niemcy 0,4 1,6 1,5 1,5 1,6
- Francja 0,7 0,2 1,1 1,1 1,3
-Włochy -1,7 -0,3 0,8 1,0 1,1
- Hiszpania -1,7 1,4 3,2 2,6 2,3
Wielka Brytania 2,2 2,9 2,2 1,9 2,2
Kraje rozwijające się i o gospodarkach
wschodzących 4,9 4,6 4,0 4,1 4,6
Chiny 7,7 7,3 6,9 6,5 6,2
Indie 6,6 7,2 7,3 7,5 7,5
Pakistan 3,7 4,0 4,2 4,5 4,7
Rosja 1,3 0,7 -3,7 -1,8 0,8
Brazylia 3,0 0,1 -3,8 -3,8 0,0
Indonezja 5,6 5,0 4,8 4,9 5,3
Meksyk 1,3 2,3 2,5 2,4 2,5
Arabia Saudyjska 2,7 3,6 3,4 1,2 1,9
Nigeria 5,4 6,3 2,7 2,3 3,5
Polska 1,6 3,3 3,6 3,6 3,6
Handel światowy (towary i usługi) 3,4 3,5 2,8 3,1 3,8
a PKB według parytetu siły nabywczej (PSN), jeżeli nie wskazano inaczej.
b Prognozy MFW.
Źródło: World Economic Outlook (2016).
W 2015 roku stopa wzrostu PKB Chin zmniejszyła się do 6,9%, a w latach 2016 i 2017 może się obniżyć, odpowiednio, do 6,5% i 6,2%. Gospodarki Rosji i Brazylii w latach 2015-2016 znalazły się w recesji. Zwiększyło się, natomiast, do 7,3% w 2015 roku i 7,5% w latach 2016-2017 (prognozy MFW) tempo wzrostu gospodarczego Indii.
Głęboki spadek światowych cen ropy naft owej i gazu w latach 2014-2016 wynika ze splotu czynników ekonomicznych i politycznych, o strukturalnym i koniunkturalnym charakterze.
9 Zmiany strukturalne i zaburzenia w gospodarce europejskiej i globalnej…
Wykres 2. Roczne zmiany dolarowych cen surowcówa w świecie w latach 2014-2017b(w %)
Ropa naftowa Pozostałe
a Średnie roczne cen ropy naft owej i pozostałych surowców (poza paliwami).
b Dla lat 2016-2017 prognozy MFW.
Źródło: opracowanie własne wg danych i prognoz MFW (2016).
Światowe ceny surowców energetycznych obniżyły się gwałtownie w 2015 roku (por. wykres 2), pod wpływem postępu technicznego i dostępu do nowych źródeł surowców, w tym pozyskiwania na wielką skalę gazu ziemnego z łupków, głównie w USA, jak i z powodu spowolnienia wzrostu produkcji przemysłowej i zapotrzebowania importowego w Chinach i innych krajach o gospodarkach wschodzących oraz niezadowalającego wzrostu gospodarczego w krajach wy- soko rozwiniętych.
Ważną rolę w kształtowaniu światowych cen surowców odegrały też czyn- niki polityczne i oczekiwania wzrostu podaży ropy naft owej na rynku świa- towym, związane z zawarciem porozumienia wielkich mocarstw z Iranem i zniesieniem sankcji wobec eksportu surowców energetycznych z tego kraju (w styczniu 2016 roku), jak i zwiększenia wydobycia i eksportu ropy naft owej przez Arabię Saudyjską.
Sytuacja gospodarcza i szanse trwałego rozwoju społeczno-gospodarczego Polski
W trudnych warunkach zewnętrznych rozwój gospodarczy Polski w latach 1995-2015, w tym w pierwszej połowie drugiej dekady XXI wieku, charakte- ryzował się dość wysoką, ale malejącą dynamiką PKB, zbliżoną do średniej
10 Juliusz Kotyński
w skali światowej, jednak wyższą niż przeciętna w Unii Europejskiej i więk- szości krajów OECD. W żadnym roku okresu 1995-2015 Polska nie doznała spadku PKB, a w latach 2005-2015 jej produkt powiększył się o ponad 45,5%
(średnio o 3,8% w skali rocznej), na co wpłynęło m.in. wykorzystanie znacznych środków z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej(Kotyński 2012; 2013).
Syntetyczne informacje o rozwoju makroekonomicznym Polski w pięcioleciu 2011-2015 ilustrują wskaźniki zamieszczone w tabelach 3 i 4.
Tabela 3. Wskaźniki makroekonomiczne dla Polski w latach 2011-2015 (w %)
Wyszczegól- nienie
Stopa wzrostu
PKB (ceny stałe)
Stopa bezrobociaa
Stopa infl acjib
Finanse sektora instytucji rządowych
i samorządowych
Saldo obrotów bieżących/
PKB (w %) Wynik
fi nansów/
PKB (w %)
Dług/
PKB (w %)
2011 5,0 12,5 4,3 -4,9 54,4 -5,0
2012 1,6 13,4 3,7 -3,7 54,0 -3,5
2013 1,3 13,4 0,9 -4,0 56,0 -1,3
2014 3,3 11,5 0,0 -3,3 50,5 -1,3
2015 3,6 10,5 -0,2 -2,8 51,3 -0,6
a Udział zarejestrowanych bezrobotnych w liczbie ludności czynnej zawodowo. Stan na koniec roku.
b Średnioroczna stopa zmian cen towarów i usług konsumpcyjnych.
Źródło: „Biuletyn Statystyczny” (2016); Provision of defi cit and debt data for 2015 – fi rst notifi cation (2016).
Tabela 4. Dynamika głównych składników PKB oraz eksportu i importu w latach 2011-2015 (w cenach roku poprzedniego, rok poprzedni=100)
Wyszczególnienie 2011 2012 2013 2014 2015
Tworzenie PKB ogółem w tym wartość dodana brutto:
105,0 101,6 101,3 103,3 103,6
- przemysł 107,7 102,7 100,4 104,6 105,6
- budownictwo 113,5 96,0 94,9 109,0 104,6
Wykorzystanie PKB w kraju, w tym: 104,2 99,5 99,3 104,9 103,4 - spożycie gospodarstw domowych 103,3 100,8 100,2 102,6 103,1 - nakłady brutto na środki trwałe 108,8 98,2 98,9 110,0 105,8
Eksport towarów i usług 107,9 104,6 106,1 106,4 106,8
Import towarów i usług 105,8 99,7 101,7 110,0 106,3
Źródło: „Biuletyn Statystyczny” (2016).
W Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach o średnim poziomie rozwo- ju, stałe wzrosty PKB w latach 1995-2015 nie przyniosły jednak wystarczającej poprawy zatrudnienia, dochodów i jakości życia dla zaspokojenia rosnących aspiracji gorzej sytuowanych warstw ludności, w tym młodzieży(Ubóstwo w Polsce... 2015).
11 Zmiany strukturalne i zaburzenia w gospodarce europejskiej i globalnej…
Wykorzystanie koncepcji produktu krajowego brutto i PKB na mieszkańca, jako syntetycznych mierników poziomu rozwoju gospodarczo-społecznego i bogactwa krajów czy regionów, budzi wśród ekonomistów i polityków wiele zastrzeżeń, m.in. ze względu na wliczanie do PKB produkcji różnorodnych to- warów i usług, w tym społecznie zbędnych lub szkodliwych, i pomijanie różnic w dystrybucji dochodów w ramach badanych krajów, co zmniejsza przydatność tego agregatu do oceny rozwoju społecznego.
Wyniki analiz różnych aspektów rozwoju społecznego i sposobów ich po- miaru były w ostatnim piętnastoleciu przedmiotem zainteresowania i publikacji wielu uczonych oraz instytucji krajowych i międzynarodowych, w tym OECD (2015), Banku Światowego (2013), UNDP (2014) i Komisji Europejskiej (2010) (Striglitz i in. 2015; Shiller 2016; Kotyński 2015).
Dzięki szybkiemu postępowi technik informatycznych i komunikacyjnych, segmentacji produkcji i handlu oraz rozwojowi outsourcingu i off shoringu, pro- wadzących do relokacji produkcji z krajów wysoko rozwiniętych do krajów o gospodarkach wschodzących, o niskich kosztach i rosnących kwalifi kacjach pracowników, proces globalizacji obejmuje w coraz większym stopniu nie tylko towary, ale także pracochłonne usługi, świadczone na odległość.
Z drugiej strony, rewolucja naukowo-techniczna wiąże się z szybkim po- stępem komputeryzacji, automatyzacji i robotyzacji wielu pracochłonnych, czasochłonnych i skomplikowanych czynności, co zmniejsza popyt na pracow- ników w różnych sektorach i branżach gospodarki, w tym w fi nansach, zarówno w krajach najbardziej, jak i mniej zaawansowanych gospodarczo.
Ze względów demografi cznych i politycznych należy się spodziewać, że sytuacja na światowym rynku pracy także w przyszłości nie będzie stabilna. Jak wskazują prognozy ludnościowe ONZ (2015), zasoby pracy w krajach o gospo- darkach wschodzących, zwłaszcza w Afryce, w tym osób młodych o rosnących kwalifi kacjach, będą do końca wieku szybko się powiększać, a ich rozmieszcze- nie w skali globalnej będzie się znacznie różnić od obecnego (World Population Prospects 2015).
Praktycznym wnioskiem, wynikającym z raportów organizacji międzyna- rodowych i innych opracowań, jest m.in. postulat zwiększenia roli zarządzania antykryzysowego, służącego uodpornieniu państw i ugrupowań regionalnych na zagrożenia naturalne, ekonomiczno-społeczne i militarne, występujące w okresach szybkich przemian globalnych i rosnącej niestabilności międzyna- rodowej, zagrażającej także trwałemu rozwojowi społeczno-gospodarczemu naszego kraju(World Development Report 2014... 2013; UNDP 2014; Kleer, Kleiber 2015; Kotyński 2014).
12 Juliusz Kotyński
Bibliografi a
„Biuletyn Statystyczny” (2016), nr 3.
In It Together: Why Less Inequality Benefi ts All (2015), OECD Publishing, Paris.
Economic Outlook (2015), Vol. 1, OECD, Washington.
Human Development Report 2014. Sustaining Human Progress: Reducing Vulnerabilities and Building Resilience (2014), UNDP, Vienna.
Kleer J., Kleiber M. (2015), Zagrożenia globalne barierami rozwoju, Komitet Prognoz
„Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa.
Kotyński J. (2012), Globalizacja fi nansowa a zmiany w gospodarce światowej, (w:) Kleer J., Wierzbicki A. (red.), Zmiany w gospodarce światowej, Polska Akademia Nauk, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa.
Kotyński J. (2012a), Wzrost gospodarczy Polski w latach 1996-2011 i ryzyko jego spowol- nienia, „Zeszyty Naukowe Uczelnii Vistula”, nr 30.
Kotyński J. (2014), Managing risk for development in European and global economy, (w:) Kotyński J. (red.) Risks for Development in European and Global Economy, Vistula University, Warsaw.
Kotyński J. (red.) (2014), Risks for Development in European and Global Economy, naukowa., Vistula University, Warsaw.
Kotyński J. (2015), Zmiany w strukturze gospodarki światowej oraz ich konsekwencje, (w:) Kotyński J., Solarz J.K., Sulmicki J., Zombirt J. (2015), Dylematy światowego systemu gospodarki i fi nansów, Akademia Finansów i Biznesu Vistula, Warszawa.
Kotyński J., Solarz J.K., Sulmicki J., Zombirt J. (2015), Dylematy światowego systemu gospodarki i fi nansów, Akademia Finansów i Biznesu Vistula, Warszawa.
Piketty Th . (2015), Kapitał w XXI wieku, Wydawnictwo Krytyki Politycznej „Kategorie.
Promocje”, Warszawa.
Provision of defi cit and debt data for 2015 – fi rst notifi cation (2016), „Press Release Euroindicators”, No. 76, 21 April, Eurostat.
Quality of life in Europe – facts and views (2015), European Commission, Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/product?code=KS-05-14-073 [dostęp: 31.07.2015].
Shiller R.J. (2016), Finanse a dobrobyt społeczny, tłum. Z. Matkowski, PTE, Warszawa.
Stiglitz J.E, Sen A., Fitoussi J.-P., (2010), Report by the Commission on the Measure- ment of the Economic Performance and Social Progress, European Commission, http://www.stiglitz-sen-fi toussi.fr [dostęp: 08.06.2015].
Ubóstwo w Polsce w latach 2013 i 2014 (2015), GUS, Warszawa.
World Population Prospects: Th e 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables (2015), ESA- /P/WP.241, United Nations DESA, Population Division, New York. http://esa.un.org/
unpd/wpp/Publications/Files/Key_Findings_WPP_2015.pdf [dostęp: 04. 08.2015]
Wierzbicki A.P. (2015), Przyszłość pracy w społeczeństwie informacyjnym, Polska Aka- demia Nauk, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Instytut Łączności, Warszawa.
World Economic Outlook. Too Slow for Too Long (2016), April, International Monetary Fund, Washington.
13 Zmiany strukturalne i zaburzenia w gospodarce europejskiej i globalnej…
World Development Report 2014: Risk and opportunity – managing risk for development (2013), World Bank, Washington.
Structural Changes and Turbulences in the European and Global Economy in the Second Decade of the 21
stCentury. Consequences for Poland
Summary
Th e global fi nancial and economic crisis accelerated structural changes in the world economic system, associated with internationalisation of the global economy, the ICT revolution and with the enhancement of growth of developing and emerging market economies. In 2014, China became the world largest producer of goods and services, exceeding the US and in 2015 also the European Union. However, diff erences of social and economic levels between the country groups are still substantial, and income disparities within many countries are rising. Th e persisting instability of the global fi nancial situation contributed to escalation of development risks, notably among the emerging economies. Fast transformations in the global economy have been accompanied by internal and international confl icts and disorders, of the social, economic, political, and military nature. In the period 1995-2015, Poland’s economic development was characterised by a relatively high - though weakening – dynamics, similar to the world average, higher than in developed economies of the EU and OECD. In a longer perspective, however, the development of Poland’s economy can also be threatened by some global risk factors.
Key words: uneven growth, risk, world economy, globalisation.
JEL codes: F15, F34, F43, F36, G32, O47
Artykuł nadesłany do redakcji w kwietniu 2016 roku.
© All rights reserved
Afi liacja:
prof. dr hab. Juliusz Kotyński
Akademia Finansów i Biznesu Vistula
Wydział Biznesu i Stosunków Międzynarodowych ul. Stokłosy 3
02-787 Warszawa tel.: 22 457 23 00
e-mail: j.kotynski@vistula.edu.pl
Ryszard Michalski
Akademia Finansów i Biznesu Vistula – Warszawa
POLITYKA GOSPODARCZA POLSKI W OKRESIE ZABURZEŃ FINANSOWYCH I PRZEMIAN
STRUKTURALNYCH W GOSPODARCE EUROPEJSKIEJ I ŚWIATOWEJ
Streszczenie
Druga dekada XXI wieku to okres ostrych zaburzeń fi nansowych oraz istotnych przemian strukturalnych w gospodarce europejskiej i światowej.
W gospodarkach wielu krajów utrzymywały się tendencje stagnacyjne w po- łączeniu z tzw. lowfl ation a nawet defl acją. Po globalnym kryzysie fi nansowym i ekonomicznym lat 2008-2009 i kryzysie strefy euro lat 2010-2013 pojawiła się groźba trzeciej rundy kryzysu światowego, tym razem obejmującego głównie państwa „wschodzących rynków” i rozwijające się. Kryzys europejskiej unii walutowej wymusił nieortodoksyjne działania władz i organów Unii Europej- skiej, zwłaszcza Europejskiego Banku Centralnego, spowodował zasadnicze przeorientowanie polityki gospodarczej państw strefy euro i przede wszystkim zapoczątkował szereg istotnych zmian organizacyjno-regulacyjnych, których wprowadzanie potrwa przez najbliższe kilka lat.
Polska polityka gospodarcza w małym stopniu dostosowywała się do zachodzących w świecie zmian, koncentrując się na kwestiach wewnętrznych.
Dzięki dużej redukcji defi cytu sektora fi nansów publicznych, głównie za sprawą ograniczenia wydatków budżetowych, w połowie 2015 roku udało się zakoń- czyć procedurę nadmiernego defi cytu po sześciu latach jej obowiązywania.
Wciąż otwarta pozostaje kwestia reformy systemu podatkowego, który jest mocno przestarzały, pełen niespójności i luk. W ostatnich latach zarysowuje się tendencja do wzrostu znaczenia polityki fi skalnej, mimo kłopotów rządu z utrzymaniem dyscypliny budżetowej kraju. Dla realizacji ambitnych obietnic wyborczych roku 2015, oznaczających de facto odejście od polityki zaciskania pasa, kwestia zasadniczej reformy i podwyższenia podatków – z wyjątkiem pośrednich – staje się coraz bardziej ewidentna. Z kolei polityka pieniężna mocno traci na efektywności tak ze względu na ewidentne błędy jej autorów, jak i na fakt, że od lat nie potrafi sobie poradzić z sytuacją ogólnej nadpłyn- ności systemu bankowego. Wymaga to nie tylko zmian instytucjonalnych, ale i przewartościowania samej koncepcji polityki monetarnej i jej głównego celu.
W najbliższych latach przed polskimi władzami staje ważne zadanie ogra- niczenia skali nierównowagi tak wewnętrznej, jak zewnętrznej i tym samym zmniejszenia stopnia uzależnienia naszego kraju od napływu oszczędności zagranicznych.
KNUV 2016; 3(49): 14-32
15 Polityka gospodarcza Polski w okresie zaburzeń fi nansowych i przemian strukturalnych…
Słowa kluczowe: kryzys strefy euro, konsolidacja fi skalna, poluzowanie ilościowe, defi cyt i dług publiczny, policy mix, nierównowaga płatnicza, zadłu- żenie zagraniczne.
Kody JEL: E44, E51, E58, E62, F34, F36, G01, G28, H6
1. W połowie drugiej dekady XXI wieku utrzymywały się tendencje stagna- cyjne w gospodarkach wielu krajów w połączeniu z tzw. lowfl ation a nawet defl acją1. Co gorsza, po globalnym kryzysie fi nansowym i ekonomicznym lat 2008-2009 i kryzysie strefy euro lat 2010-2013 pojawiła się groźba trzeciej rundy kryzysu światowego, tym razem obejmującego głównie państwa „wschodzących rynków” i rozwijające się (por. tabela 1). Nowym zjawiskiem nabierającym cech strukturalnej trwałości jest wyraźne obniżenie stopy wzrostu międzyna- rodowego handlu towarami, które wynika nie tylko ze spowolnienia tempa światowego wzrostu gospodarczego i związanego z tym spadku cen surowców, ale także z nawrotu praktyk protekcjonistycznych w wielu krajach. Jednocześnie zmienia się struktura handlu światowego – rośnie w nim udział usług, natomiast spada znaczenie dóbr inwestycyjnych, zwłaszcza maszyn i urządzeń, w związku z osłabieniem procesów inwestycyjnych w krajach rozwiniętych.
Tabela 1. Zmiany sytuacji gospodarczej świata, gospodarek rozwiniętych (GR) oraz wschodzących rynków i gospodarek rozwijających się
(WRiGRs) w latach 2007-2015 (w %)
Wyszcze-
gólnienie Zmienna 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Świat Zmiana PGB
w cenach stałych 5,650 3,022 -0,051 5,410 4,224 3,463 3,278 3,411 3,090 Świat Udział inwestycji
w PGB 24,942 24,869 22,755 23,999 24,711 24,877 24,799 25,045 24,903 Świat Średnioroczna
stopa infl acji 4,266 6,305 2,672 3,676 5,051 4,078 3,658 3,231 2,778 Świat Zmiana wolumenu
importu dóbr i usług 8,061 3,061 -10,68 12,271 7,159 2,654 3,269 3,601 2,910 Świat Zmiana wolumenu
eksportu dóbr i usług 7,877 2,962 -10,22 12,470 6,969 2,904 3,505 3,377 2,751
GR Zmiana PKB
w cenach stałych 2,756 0,161 -3,408 3,079 1,733 1,203 1,157 1,831 1,879 GR Udział inwestycji
w PKB 23,330 22,670 19,549 20,384 20,841 20,769 20,589 20,794 20,705 GR
Udział w PKB oszczędności krajowych brutto
22,528 21,145 19,174 20,300 20,792 21,184 21,405 21,686 21,892
1 O stanie gospodarki światowej i jej składowych wyczerpująco traktuje World Economic Outlook Międzynarodowego Funduszu Walutowego z kwietnia 2016 roku pod wiele mówiącym tytułem Too Slow for Too Long (2016).
16 Ryszard Michalski
GR Średnioroczna stopa
infl acji 2,196 3,441 0,168 1,543 2,707 1,996 1,380 1,371 0,273 GR Zmiana wolumenu
importu dóbr i usług 5,310 0,409 -11,67 11,433 5,048 1,081 2,165 3,528 4,292 GR Zmiana wolumenu
eksportu dóbr i usług 7,049 2,044 -11,24 12,029 5,878 2,284 2,981 3,535 3,367 GR
Defi cyt sektora fi nansów publi- cznych
-1,123 -3,466 -8,728 -7,600 -6,258 -5,418 -3,655 -3,232 -2,954
GR Dług publiczny
brutto 71,387 78,175 91,307 97,626 101,72 105,90 104,75 104,61 104,8 WRiGRs Zmiana PKB
w cenach stałych 8,569 5,756 2,969 7,424 6,294 5,270 4,914 4,598 3,983 WRiGRs Udział inwestycji
w PKB 29,066 29,807 29,870 30,967 31,528 31,664 31,469 31,697 31,486 WRiGRs
Udział w PKB oszczędności krajowych brutto
32,509 33,021 31,082 32,110 32,927 32,811 32,071 32,195 31,390
WRiGRs Średnioroczna stopa
infl acji 6,463 9,205 5,047 5,609 7,100 5,823 5,500 4,689 4,712 WRiGRs Zmiana wolumenu
importu dóbr i usług 15,425 9,528 -8,499 14,042 11,357 5,601 5,220 3,728 0,506 WRiGRs Zmiana wolumenu
eksportu dóbr i usług 9,721 4,919 -8,240 13,350 8,986 3,965 4,363 3,119 1,724 WRiGRs
Defi cyt sektora fi nansów publi- cznych
0,867 0,825 -3,739 -1,981 -0,931 -1,124 -1,717 -2,470 -4,507
WRiGRs Dług publiczny
brutto 37,347 35,300 39,642 38,413 37,555 37,752 39,105 41,036 45,095 Źródło: IMF Database (2016).
Sytuację polityczno-gospodarczą świata w ostatnich latach dodatkowo cha- rakteryzuje szereg niekorzystnych zjawisk i procesów, wśród których należy wymienić:
– narastanie nierówności dochodowych zarówno w ramach poszczególnych krajów, jak między nimi,
– zmiany klimatyczne w wyniku globalnego ocieplenia, – terroryzm międzynarodowy, zwłaszcza islamistyczny, – zaostrzenie zbrojnych konfl iktów lokalnych i regionalnych, – pogarszające się trendy demografi czne wielu państw, – nieuchronność ruchów migracyjnych.
Wciąż nierozwiązanym problemem pozostaje nierównowaga zewnętrzna wielu krajów i ich ostry podział na kraje strukturalnie nadwyżkowe i defi cytowe (porównaj wykres 1).
17 Polityka gospodarcza Polski w okresie zaburzeń fi nansowych i przemian strukturalnych…
Wykres 1. Salda obrotów bieżących w relacji do PKB w największych gospodarkach świata w latach 1990-2014 (w %)
Źródło: dane MFW.
2. Również stan Unii Europejskiej (UE) po Wielkiej Recesji podlega poważnym zaburzeniom i daleko idącym przemianom strukturalnym, mającym im prze- ciwdziałać. Niewątpliwie największe zagrożenie dla dalszego funkcjonowania europejskiej integracji stanowi groźba Brexitu – wyjścia Wielkiej Brytanii ze struktur unijnych w wyniku ogólnokrajowego referendum2, co w przeciwień- stwie do powstrzymanego dużym nakładem środków Grexitu (przymusowego opuszczenia strefy euro i przypuszczalnie Unii przez Grecję) może dać asumpt do nasilenia tendencji odśrodkowych i dalszej dezintegracji europejskiego ugrupowania. Erozję solidarności unijnej i rozlewanie się nastrojów populi- styczno-nacjonalistycznych znacząco zaostrzył kryzys migracyjno-humanitarny roku 2015. Co godne odnotowania, brak utrwalonej tożsamości europejskiej i narastanie eurosceptycyzmu ujawniły się nie tylko w nowych państwach człon- kowskich, takich jak Czechy czy Węgry, lecz także w krajach starej Unii – poza Wielką Brytanią najsilniej w Holandii, Austrii, Włoszech i Finlandii. Towarzyszy temu obserwowany od kilku lat kryzys przywództwa europejskiego – osłabienie (niektórzy mówią wręcz o końcu) tandemu francusko-niemieckiego.
Niejako naturalną konsekwencją kilku ostatnich kryzysowych lat stała się niekwestionowana przez nikogo dominacja Niemiec, zwłaszcza w strefi e euro, z ich największą, najbardziej konkurencyjną i produktywną w Europie gospo- darką. Zewnętrznym wyrazem tej dominacji jest triumf niemieckiego modelu
2 Niezależnie od wyniku brytyjskiego referendum w tej sprawie, gospodarkę Zjednoczonego Królestwa czeka w najbliższych latach ostry program konsolidacji fi skalnej ze względu na szybko powiększający się dług publiczny brutto, który w latach 2007-2014 w relacji do PKB wzrósł ponad dwukrotnie (z 43,6%
do 89,4%).
18 Ryszard Michalski
gospodarczego – generalna akceptacja przez państwa członkowskie Unii kon- sensusu berlińskiego z 2012 roku, który można opisać w poniższych punktach:
– promowanie eksportu przez rozwój innowacji i technologii, – niskie opodatkowanie przedsiębiorstw,
– utrzymywanie niskiej infl acji,
– rozbudowa infrastruktury produkcyjnej,
– pokój społeczny na szczeblu wytwórczym dzięki współpracy kadr zarządza- jących i pracowników,
– zapewnienie niskiego jednostkowego kosztu pracy i jej mobilności, – stwarzanie korzystnych warunków dla biznesu.
Co ważne, Niemcom udało się narzucić praktycznie wszystkim krajom unijnym politykę zaciskania pasa (austerity measures) w postaci konsolidacji fi skalnej jako remedium antykryzysowe. Zdecydowany kurs na przywracanie równowagi wewnętrznej i zewnętrznej restrykcyjnymi środkami fi skalnymi i budżetowymi stoi w ostrej sprzeczności z potrzebą podtrzymywania czy tym bardziej pobudzania wzrostu gospodarczego. Dlatego w całej Unii nasilają się kontrowersje co do konsekwencji bezwzględnej konsolidacji fi skalnej dla stop- nia aktywności gospodarczej, a w strefi e euro w odniesieniu do wysokości stóp procentowych i poziomu kursu wspólnej waluty europejskiej. Francja i kraje Południa uważają, że w warunkach słabego wzrostu niskie stopy procentowe i osłabianie kursu euro służą poprawie konkurencyjności gospodarek a przez wspieranie eksportu i tym samym wewnętrznej wytwórczości sprzyjają ochro- nie miejsc pracy. Niemcy wraz z państwami twardego jądra Unii wskazują na negatywne konsekwencje niskich stóp procentowych dla procesów oszczędza- nia i – co za tym idzie – inwestowania3. Ze względu na rozwinięty, wysoce konkurencyjny sektor eksportowy nie obawiają się mocnego euro, wskazując jednocześnie na infl acyjne skutki jego niskiego kursu. Z kolei, mając o wiele lepszą sytuację w swych fi nansach publicznych, nie widzą zagrożeń dla tempa wzrostu ze strony zaostrzenia dyscypliny fi nansowej. Tymczasem Francja czy Włochy ze stosunkowo wysokim długiem publicznym i defi cytem budżetowym (por. tabela 2 i wykres 2) oraz wobec ogromnych trudności z jego zmniejsza- niem stoją na stanowisku, że usilne równoważenie fi nansów publicznych przy stagnacyjnym popycie zagranicy nieuchronnie musi prowadzić do ograniczenia popytu wewnętrznego i tym samym przekłada się na ograniczenie krajowej aktywności gospodarczej.
3 Czołowi politycy i ekonomiści RFN (m.in. minister fi nansów W. Schaeuble) zarzucają obecnemu kierownictwu Europejskiego Banku Centralnego celową politykę niskich, a nawet ujemnych stóp procentowych, faworyzującą problematyczne kraje Południa.
19 Polityka gospodarcza Polski w okresie zaburzeń fi nansowych i przemian strukturalnych…
Tabela 2. Dług publiczny brutto w relacji do PKB w wybranych krajach strefy euro w latach 2007-2014 (w %)
Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Austria 64,8 68,5 79,7 82,4 82,2 81,6 80,8 84,3 86,2
Belgia 87,0 92,5 99,6 99,7 102,3 104,1 105,2 106,5 106
Cypr 53,9 45,1 53,9 56,3 65,8 793 1022 108,2 108,9
Estonia 3,7 4,5 7,0 6,6 5,9 9,5 9,9 10,4 9,7
Francja 64,4 68,1 79,0 81,7 85,2 89,6 92,4 95,4 95,8
Grecja 103,1 109,4 126,7 146,2 172,1 159,6 177,7 180,1 176,9
Hiszpania 35,5 39,4 52,7 60,1 69,5 85,4 93,7 99,3 99,2
Irlandia 23,9 42,4 61,8 86,8 109,1 120,1 120 107,5 93,8
Litwa 15,9 14,6 29 36,2 37,2 39,8 38,8 40,7 42,7
Łotwa 8,4 18,7 36,6 47,5 42,8 41,4 39,1 40,8 36,4
Niemcy 63,7 64,9 72,4 81,0 78,3 79,6 77,2 74,7 71,2
Portugalia 68,4 71,7 83,6 96,2 111,4 126,2 129,0 130,2 129,0
Włochy 99,7 102,3 112,5 115,3 116,4 123,1 129 132,5 132,7
Źródło: jak w tabeli 1.
Wykres 2. Defi cyt sektora fi nansów publicznych w relacji do PKB wybranych krajów strefy euro w latach 1995-2014 (w %)y y j y ( )
Źródło: jak w wykresie 1.
3. Różnice stanowisk odnośnie do wymogów konsolidacji fi skalnej dowodzą głębokiego pęknięcia strefy euro na dwie grupy krajów: bogatą, oszczędną i zdy- scyplinowaną Północ z prawie pełnym zatrudnieniem, której niekwestionowanym liderem są Niemcy, oraz o wiele słabsze ekonomicznie i bardziej zadłużone Po- łudnie pogrążone w głębokiej stagnacji czy nawet recesji, którego rzecznikiem
20 Ryszard Michalski
nie chce być Francja, a nie mogą się nim stać Włochy czy Hiszpania znajdujące się od lat w politycznym chaosie. Wszystko to sprzyja stopniowemu pogłębianiu syndromu Europy dwóch prędkości. Globalny kryzys fi nansowo-gospodarczy lat 2008-2009 i zapaść strefy euro lat 2010-2013 nie tylko z całą ostrością obnażyły brak homogeniczności i zróżnicowanie konkurencyjności międzynarodowej państw członkowskich (por. wykres 3), ale także zaostrzyły podziały między nimi i doprowadziły do pojawienia się na dużą skalę procesów dywergencji realnej i nominalnej, które w czarnym scenariuszu mogą przeistoczyć się w dezintegrację, a nawet rozpad strefy euro, a co za tym idzie, również Unii Europejskiej.
Wykres 3. Jednostkowe koszty pracy w wybranych państwach strefy euro (poziom roku 2000 = 100%) ))
Źródło: jak w wykresie 1.
W celu przeciwdziałania i zapobiegania w przyszłości zjawiskom kryzyso- wym na początku drugiej dekady XXI wieku w UE podjęto program daleko idą- cych zmian w nadzorze mikro- i makroekonomicznym, w zakresie koordynacji polityk budżetowych (w tym fi skalnych), mechanizmach kontrolno-dyscypli- nujących oraz sposobach pomocy dla krajów przeżywających trudności ekono- miczne. Proces reform został rozpisany na wiele lat, a ich wdrażanie postępuje w powolny, zbiurokratyzowany sposób z racji ograniczeń traktatowych, silnego wpływu cyklu politycznego i szoków zewnętrznych4. Niemniej należy podkreślić, że podjęte reformy zaczynają przynosić pozytywne rezultaty. Sytuacja gospodar- cza strefy euro stopniowo się poprawia (por. tabela 3), przede wszystkim na polu równowagi zewnętrznej (por. wykres 4) i dyscypliny płacowej (por. wykres 5).
4 O programie podjętych reform i możliwych kierunkach ewolucji UE traktuje Rozdział I monografi i Michalski i in. (2015, s. 7-37).
21 Polityka gospodarcza Polski w okresie zaburzeń fi nansowych i przemian strukturalnych…
Tabela 3. Zmiany wskaźników sytuacji gospodarczej strefy euro w latach 2007-2015 (w %)
Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Zmiana PKB
w cenach stałych 3,051 0,469 -4,542 2,061 1,595 -0,876 -0,296 0,886 1,638 Udział inwestycji
w PKB 23,955 23,572 20,372 20,984 21,557 20,081 19,555 19,525 19,552 Udział w PKB
oszczędności krajowych brutto
24,398 22,937 20,833 21,487 22,331 22,253 22,417 22,639 23,225 Średnioroczna stopa
infl acji 2,165 3,343 0,317 1,614 2,724 2,499 1,347 0,431 0,033
Zmiana wolumenu
importu dóbr i usług 6,716 0,326 -11,48 9,354 4,142 -1,251 1,331 4,247 5,875 Zmiana wolumenu
eksportu dóbr i usług 7,364 0,787 -12,64 10,856 6,357 2,327 2,256 3,901 5,093 Defi cyt sektora
fi nansów publicznych
-0,636 -2,157 -6,259 -6,174 -4,161 -3,658 -2,965 -2,582 -2,040 Dług publiczny
brutto 64,859 68,471 78,272 83,978 86,610 91,257 93,402 94,481 93,175 Źródło: jak w tabeli 1.
Na załamanie koniunktury przełomu lat 2008-2009 państwa członkowskie strefy euro odpowiedziały najpierw zwiększeniem wydatków budżetowych oraz mocno spóźnionym i ograniczonym poluzowaniem wspólnej polityki pieniężnej, ale już w kolejnych latach przeszły do polityki zacieśnienia fi skalnego, połączo- nej od 2012 roku z wyraźnym luzowaniem polityki monetarnej. Niespójność policy mix w postaci mieszanki represyjnej polityki budżetowej i ekspansywnej polityki monetarnej sprawiła, że strefa euro jako całość w latach 2012-2013 ponownie wpadła w recesję.
Poszczególne państwa członkowskie strefy euro, przede wszystkim kraje śródziemnomorskie plus Irlandia (tzw. PIIGS albo mniej pejoratywnie GIPSI od pierwszych liter angielskich nazw państw dotkniętych zapaścią fi nansową lat 2010-2013), na skutek długoletniej nadmiernie ekspansywnej, nieliczącej się ani z wewnętrznymi możliwościami, ani z ograniczeniami zewnętrznymi polityki makroekonomicznej, a zwłaszcza wobec braku należytej dyscypliny fi skalnej dopuściły do pojawienia się dużych nierównowag, które przerodziły się w kry- zys zadłużenia wewnętrznego i zewnętrznego tych krajów. Aby przezwyciężyć tę sytuację, kraje defi cytowe zostały zmuszone do zwiększenia swych oszczęd- ności i rozwijania eksportu. Oba te zadania okazały się niezwykle trudne do osiągnięcia w społeczeństwach nawykłych do wysokich standardów konsumpcji i opieki socjalnej, w tym do życia ponad stan (na kredyt). Mimo to w ostatnich paru latach obserwujemy także w krajach problematycznych większą dyscypli- nę płacową, wyraźną mobilizację oszczędności wewnętrznych i intensyfi kację wysiłku eksportowego, co prowadzi do poprawy salda ich obrotów bieżących.
22 Ryszard Michalski
Wykres 4. Salda obrotów bieżących w relacji do PKB wybranych państw strefy euro w latach 2000-2014 (w %) y ( )
Źródło: jak w wykresie 1.
Wykres 5. Kształtowanie się poziomu płac w wybranych państwach strefy euro w latach 2006-2013 (poziom I kwartału 2006 = 100%)
Źródło: jak w wykresie 1.
23 Polityka gospodarcza Polski w okresie zaburzeń fi nansowych i przemian strukturalnych…
4. Mimo niekwestionowanych sukcesów reformatorskich i dokonań transfor- macyjnych ostatnich dekad, zwłaszcza przyspieszonej modernizacji gospodarki i społeczeństwa dzięki członkostwu w Unii Europejskiej, polityka ekonomicz- na Polski wciąż pozostaje w kręgu utrwalonych od lat mitów i fałszywych koncepcji, które wpływają na jej efektywność i skuteczność. Wśród nich na plan pierwszy wysuwa się przekonanie, że na tle innych krajów Polska wyróżnia się swą specyfi ką, pozostając swego rodzaju samotną wyspą na oceanie wrogiego otoczenia. Tego typu myślenie można traktować jako przejaw wywodzącej się z tragicznych doświadczeń historii swoistej powstańczej mentalności Polaków.
Jednak uleganie syndromowi „oblężonej twierdzy” niesie ze sobą postawy nie- ufności wobec obcych i niechęć do przyswajania cudzych rozwiązań i osiągnięć, spowalniając procesy otwierania się na świat. Koncentruje uwagę krajowych podmiotów gospodarujących na sprawach i rynkach lokalnych, utrudniając ich ekspansję za granicą. Tym samym ogranicza wykorzystanie możliwości, które daje współpraca międzynarodowa w dziedzinie transferu technologii, innowacji i kapitału w coraz bardziej globalizującej się gospodarce. Syndrom ten poniekąd tłumaczy słabości rozwojowe polskiego kapitału i produkcji. Pozostaje ściśle związany z niedostatkami kapitału społecznego – dominującą wiarą w działanie indywidualne, a nie kolektywne.
Dla elit polskiego życia publicznego ostatnich dekad charakterystyczne jest dążenie do wielkiej zmiany jako odpowiedź na rozliczne wyzwania dynamicznie zmieniającego się świata. Zazwyczaj „wielka zmiana” rozpoczyna się od zera – bez oglądania się na przeszłość – i skutki podejmowanych działań w bliższej i dalszej przyszłości są słabo rozpoznane. Na ogół nie liczy się z istniejącymi ograniczeniami i jest połączona z przecenianiem własnych możliwości. Tymcza- sem każda zmiana kosztuje i wymaga odpowiedniego przygotowania, zwłaszcza w dziedzinie doboru kadroku Niestety, w okresie transformacji nie udało się w Polsce zbudować w sektorze publicznym zdrowego systemu kształcenia oraz wyłaniania elit kierowniczych, który byłby oparty na wiedzy, kompetencjach i doświadczeniu. Tak krytykowany za czasów realnego socjalizmu mechanizm negatywnej selekcji nie został przezwyciężony, a wręcz przeciwnie – uległ nawet spotęgowaniu, powodując zjawiska przypadkowości wielu karieroku Paradoksal- nie, w znacznej mierze stało się tak za sprawą demokratyzacji ustroju kraju po roku 1989, która w powszechnej opinii utrwaliła przeświadczenie, iż niezależnie od meritum „śpiewać każdy może” oraz że większość ma zawsze rację. Stąd też zapewne bierze się nieumiejętność korzystania z fachowego doradztwa czy wręcz awersja do korzystania ze środowisk eksperckich. Skoro eksperci są mało ważni, nieuchronnie następuje atrofi a i pogorszenie jakości zaplecza doradczego na różnych szczeblach władzy publicznej. Najpoważniejszym jednak ograni- czeniem, z jakim boryka się polska polityka gospodarcza, jest zakorzeniony w tradycji historycznej niechętny stosunek obywateli – tak przedsiębiorców, jak i konsumentów – do instytucji państwa. W szczególności dla większości Polaków
24 Ryszard Michalski
państwo i jego organy jawią się jako mało pożądany, a nawet zbędny uczestnik życia gospodarczego, gdy realizują swe funkcje imperium czy tym bardziej do- minium. Funkcje właścicielskie państwa w gospodarce są przy tym najczęściej kwestionowane w związku ze słabościami managementu przedsiębiorstw sektora publicznego, niekiedy nadmiernie upolitycznionego i niedostatecznie opartego na kryteriach merytorycznych.
Wszystkie wyżej wymienione uwarunkowania mają negatywny wpływ na skuteczność i efektywność polityki ekonomicznej, utrudniając przezwyciężanie narosłych od lat wyzwań. Do najważniejszych problemów stojących przed polską gospodarką należy zaliczyć:
– słabość strategicznego centrum gospodarczego, przejawiającą się wielo- ścią ośrodków decyzyjnych i brakiem należytej koordynacji między nimi, która skutkuje zmniejszoną przewidywalnością prowadzonej polityki gospodarczej;
– brak sanacji fi nansów publicznych, co oznacza utrzymywanie się wysokiego defi cytu sektora fi nansów publicznych i szybkie powiększanie długu pu- blicznego, mimo wzrostu gospodarki, połączone z wysokim kosztem jego obsługi;
– narastanie nierówności dochodowych i majątkowych oraz niesprawie- dliwości podatkowej, co przekłada się na niekorzystny stan nastrojów społecznych;
– niesprawność sądownictwa, zwłaszcza gospodarczego, przesądzającą o kli- macie inwestycyjnym, warunkach prowadzenia biznesu i stosunku obywateli do państwa;
– niedostateczny poziom wydatków publicznych (na ochronę zdrowia, eduka- cję, naukę i szkolnictwo wyższe, bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, kulturę narodową) przy ciągłych próbach ich ograniczania;
– zapaść demografi czną, grożącą narastaniem perturbacji na rynku pracy, przy utrzymywaniu się dużej emigracji i niezdecydowanej polityce proimigracyjnej;
– niski poziom oszczędności i inwestycji krajowych, skutkujący dużym uza- leżnieniem od zagranicznych inwestorów bezpośrednich i portfelowych;
– nierozstrzygniętą kwestię przystąpienia kraju do strefy euro, co wymaga utrzymywania olbrzymich, kosztownych rezerw walutowych dla zapewnie- nia wymienialności waluty narodowej;
– niestabilność i niewydolność wszystkich trzech fi larów systemu emerytal- nego, a zwłaszcza zamieszanie wokół granicznego wieku emerytalnego;
– zagrożenie bezpieczeństwa energetycznego, w tym ciągłości dostaw energii elektrycznej ze względu na rysujący się niedostatek mocy elektrowni, które są oparte głównie na węglu, oraz wysoki koszt energii dla wszystkich jej użytkowników;
25 Polityka gospodarcza Polski w okresie zaburzeń fi nansowych i przemian strukturalnych…
– niedostatki ochrony środowiska, które oznaczają pogarszającą się jakość powietrza, gleb i wód z poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi;
– mały dynamizm i niską innowacyjność gospodarki.
5. Po sześciu latach obowiązywania procedury nadmiernego defi cytu, wo- bec pomyślnych rokowań co do kształtowania się defi cytu sektora instytucji rządowych i samorządowych w roku 2015 i w latach następnych, procedura ta została w czerwcu 2015 roku wobec Polski zdjęta. Trwałe zejście defi cytu fi nansów publicznych poniżej granicy 3% udziału w PKB byłoby ułatwione w przypadku osiągnięcia w najbliższych latach tempa wzrostu gospodarczego powyżej 4% średniorocznie. Jest to jednak zadanie trudne do osiągnięcia wobec wolnego wzrostu gospodarczego naszych partnerów w Unii Europejskiej, od którego uzależniony jest poziom polskiego eksportu, a tym samym stopień aktywności gospodarczej kraju. W grę wchodzą dodatkowe uwarunkowania, takie jak prospołeczne przesunięcie wydatków budżetowych po wyborach końca 2015 roku, możliwości fi nansowania wynikającego stąd zwiększonego defi cytu sektora fi nansów publicznych w zależności od sytuacji na między- narodowych rynkach fi nansowych oraz przebieg polityki pieniężnej, w tym kursowej Narodowego Banku Polskiego (NBP). Zwiększona niepewność wokół Polski, wynikająca z ekspansywnej polityki nowych władz, skutkuje w 2016 roku odpływem kapitału i znacznym osłabieniem kursu złotego. Wiele wska- zuje na to, że o fi nansowanie zewnętrzne będzie w przyszłości coraz trudniej takiemu krajowi jak Polska – wolno rozwijającemu się, z obarczonych dużym ryzykiem inwestowania peryferiów Unii Europejskiej. Wobec konieczności fi nansowania pokaźnych defi cytów tak wewnętrznych, jak zewnętrznych przez wiele krajów świata, w tym rozwiniętych, i związanej z tym nieuchronnej zwyżki stóp procentowych na rynkach fi nansowych prawdopodobnie wystąpi silny efekt tzw. crowding out – wypychania z rynku pożyczkowego słabszych państw.
Będzie temu również sprzyjało stopniowe odchodzenie przez najważniejszy bank centralny świata – System Rezerwy Federalnej od jego polityki niskich stóp procentowych.
Jeśli chodzi o fi nansowanie zadłużenia publicznego, od kilku lat uderza w nim wzrost znaczenia krajowych podmiotów niefi nansowych przy jednocze- snym obniżeniu roli polskiego sektora bankowego tak w wyrażeniu względnym, jak i bezwzględnym5. Jednak w fi nansowaniu długu SP dominują inwestorzy za- graniczni. Zarówno z punktu widzenia kryterium miejsca emisji, jak i rezydencji ich udział osiągnął w 2014 roku szczyt (łącznie aż 58,6%), by spaść o 0,5 p.p.
w 2015 roku i mocniej w 2016 roku (o około 4 p.p.)6. Inwestorzy zagraniczni kupują papiery skarbowe, nominowane zarówno w walutach obcych, jak i w zło-
5 Sytuację może zmienić działanie wprowadzonego w 2016 roku podatku bankowego, który zwalnia spod obciążeń zakupy bonów i obligacji skarbowych.
6 http://www.fi nanse.mf.gov.pl [dostęp: 31.05.2016].
26 Ryszard Michalski
tych, powodowani ich wysoką rentownością, która ulega fl uktuacji w czasie w zależności nie tylko od czynników krajowych. Utrzymywanie się dominującej roli kapitału zagranicznego w fi nansowaniu polskiego długu, który od początku obecnej dekady fi nansuje ponad 50% zadłużenia Skarbu Państwa, trudno uznać za pozytywny objaw przede wszystkim ze względu na niebezpieczeństwo nagłej zmiany sentymentu inwestorów zagranicznych względem ekspozycji w Polsce i wynikającej stąd możliwości wycofania ich kapitałów za granicę. Nie jest to sytuacja zdrowa z punktu widzenia stabilności polskich fi nansów publicznych.
Poza zwiększonym ryzykiem nagłego wycofania się zagranicznych inwesto- rów portfelowych z polskiego rynku, świadczy także o błędnej, nadmiernie restrykcyjnej polityce stóp procentowych władz monetarnych kraju, preferującej interesy inwestorów zagranicznych. Płatności odsetkowe związane z długiem publicznym najlepiej określają rzeczywisty ciężar długu publicznego i od kilku już lat utrzymują się na bardzo wysokim poziomie z wyraźną tendencją do wzrostu, zbliżając się do 2% rocznego PKB.
6. W ostatnich latach w polskim policy mix wyraźnie rysuje się tendencja do wzrostu znaczenia polityki fi skalnej, mimo kłopotów rządu z utrzymaniem dyscypliny budżetowej kraju. Tendencja ta stanowi bezpośrednią konsekwencję globalnego kryzysu fi nansowo-gospodarczego, w trakcie którego doszło do znacz- nego wzrostu długu publicznego, oraz pokryzysowych wysiłków mających na celu konsolidację fi skalną. Ta ostatnia miała na celu nie tylko przywrócić równowagę wewnętrzną, ale przede wszystkim poprawić sytuację na rachunku obrotów bieżą- cych (por. tabela 4). Z kolei polityka pieniężna mocno straciła na efektywności tak ze względu na ewidentne błędy jej autorów, jak i na fakt, że od lat nie potrafi sobie poradzić z sytuacją ogólnej nadpłynności systemu bankowego, która drastycznie obniża skuteczność stosowanego instrumentarium monetarnego. Konsekwencją wąsko rozumianej dbałości o stabilność pieniądza krajowego jest utrzymująca się od lat, trudna do racjonalnego uzasadnienia nadmierna restrykcyjność polskiej polityki pieniężnej, która wraz z obniżaniem się cen paliw i żywności przyczyniła się do wystąpienia od połowy 2014 roku uporczywej defl acji7.
Wbrew powszechnej opinii, zwłaszcza krajowych elit biznesowych, poli- tycznych i medialnych, która jest składową fałszywej świadomości podatkowej Polaków („Polska krajem wysokich podatków”; „im niższe podatki, tym lepiej”;
wiara w rzekome przewagi płaskiego, tzw. liniowego podatku dochodowego nad jego progresją), Polska jest krajem niskiego średniego opodatkowania. W 2015 roku średni udział w PKB obciążeń podatkowych (bez składek przypisanych umownie) wyniósł w Polsce 32,5% (w 2014 roku 32,1%) wobec 39,1% (tyle samo w 2014 roku) w całej UE, utrzymując się od kilku lat o co najmniej 6 p.p. poni- żej średniej unijnej (Wieloletni plan fi nansowy... 2016, s.55). Co gorsza, polski system podatkowy jest mocno przestarzały, pełen niespójności i luk, a przez to
7 Więcej na ten temat patrz: Michalski (2015, s. 45-56).
