T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T
E R K E Z B U E I S
ANONÎM ŞİRKETİ
27 N isan 1972 tarihli
HİSSEDARLAR GENEL KURULU’NA arzolunan
1 9 7 1
Kırkıncı Hesap Yılı Hakkında
BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN YILLIK FAALİYET RAPORU DENETLEME KURULU RAPORU BİLÂNÇO, KÂR VE ZARAR HESABI
A N K A R A
1 9 7 2
1.1.1971 ta rih i itib a r iy le :
TÜRKİYE CUM HURİYET MERKEZ BANKASI BANKA M ECLİSİ
B aşkan Ü ye
N aim TALU
M ehm et Arif ATALAY T u ran ŞAHİN
Berin BEYDAĞI H a y re ttin ERKMEN H alûk TİMURTAŞ
ki TOKER
DENETLE! ıE KURULU
Ü ye T a rık HATUSİL
İz z e t AKÇAL Şefik İNAN V ecih IŞIK
YÖNETİM KOM İTESİ
B aşkan N aim TALU
B aşkan Y ardım cısı M em duh GÜPGÜPOĞLU
” ” N ev zat ALPTÜRK
” ” F u at OKAY
31.12,1971 ta rih i itib ariy le ;
TÜRKİYE CU M HU RİYET MERKEZ BANKASI BANKA MECLÎSİ
B aşkan Vekili M ernduh GÜPGÜPOĞLU
Üye M ehm et Arif ATALAY
T u ran ŞAHİN Berin BEYDAĞI H a y re ttin ERKMEN H alû k TİMURTAŞ Zeki TOKER
DENETLEM E KURULU
Ü ye T arık HATUSİL
” İz z e t AKÇAL
” Şefik İNAN
” V ecih IŞIK
YÖNETİM KOMİTESİ
B aşkan Vekili B aşkan Y ardım cısı
f» >»
M em duh GÜPGÜPOĞLU N e v z a t ALPTÜRK N um an AKSOY
G Ü N D E M
B anka M eclisi ve D enetlem e K u ru lu ’nun 1971 Hesap Yılı’n a a it ra p o rla rın ın okunm ası; Bilânço ve K âr ve Z a ra r H esabının tasdiki; K âr’m teklif gereğince da
ğıtılm ası v e B anka M eclisi ve D enetlem e K urulu’nun ibrası.
1211 sayılı M erkez B ankası K anunu’nun 20 nci m ad
desine göre B anka M eclisi Ü yeleri arasından ad çek
m e yoluyla 30 N isan 1972 tarih in d en geçerli olmak ü z e re açılan iki üyelik için yeniden seçim yapılması.
D enetlem e K u ru lu ’n d a süreleri 30 N isan 1972 tarih in de b ite c ek o lan iki üyelik için, 1211 sayılı Kanun hü
küm lerine göre, (A) sınıfı h isse d a rın sa bir, (B-C) sı
nıfı h isse d a rla rın c a b ir üye seçilmesi.
(B-C) Sınıfı h isse d a rla rı ta ra fın d a n 1 M ayıs 1971 ta ri
h inden itib a re n ve 30 N isan 1973 tarihine kadar gö
rev y ap m a k ü z e re D enetlem e K u ru lu ’na seçilen Üye’- nin 27 O cak 1972 tarih in d e v e fa tı ile açılan üyeliğe, 30 N isan 1973 tarih in e k a d a r görev ifa etm ek üzere (B-C) sınıfı h isse d a rla rın c a b ir üye seçilmesi.
İ Ç İ N D E K İ L E R
Sahife
Ö N SÖ Z ... 13
B i r i n c i B ö l ü m YURTİÇİ VE YURTDIŞI EKONOMİK GELİŞMELERE TO PLU BAKIŞ I. 1971 YILINDA YURTİÇİ EKONOMİK GELİŞMELER ... ... 14
1 — 1971 YILI ÖNCESİ ... ... 14
A. 1970 Yılı Ekonom i P olitikaları ... ... ...15
B. 1970 Yılı S onuçları ... ...16
C. 1970 Yılı S o n u çlarının D eğerlendirilm esi ... 18
2 — 1971 YILI GELİŞM ELERİ ... ... ... ...20
A. 1971 Yılı Ekonom i P o litik a la rı... ... 21
B. 1971 Yılı S o nuçları ... ... 23
C. 1971 Yılı S onuçlarının D eğerlendirilm esi ... ...25
II. 1971 YILINDA ULUSLARARASI EKONOMİK GELİŞM ELER ... ... ...33
İ k i n c i B ö l ü m 1971 YILI YURTİÇİ EKONOMİK GELİŞMELERİ I. 1971 YILI KALKINMA PROGRAM I ... ... 44
1 — HEDEFLER ... ... 44
2 — KAYNAKLAR - HARCAMALAR, YATIRIMLAR - TA SARRUFLAR ... ... ...45
3 — GERÇEKLEŞME T A H M İN L E R İ...46
II. MİLLİ GELİR - KESİMLER VE GELİŞMELERİ ... ...48
1 — MİLLÎ GELİR ... ... 48
2 — KESİM LER VE GELİŞMELERİ ... ... ... 49
A. T arım ... 50
B. S anayi ... ... ... ... 55
C. İn şa a t ve K o n u t ... ... ... 60
D. U laştırm a v e H aberleşm e ... 61
E. T urizm ... ... ... 65
F. Dış T ic are t ... -...-... 66
a) Dış T ic a re t Rejim i ... 66
b) Dış T ic a re t G elişm eleri ... ... 71
3 — ÇALIŞMA ... 74
A. G enel G elişm eler ... ... ...74
B. Y urtdışm da Ç alışanlar ... ... ... 75
Sahife
III. PARA VE KREDİ ... ... ... 76
1 — MERKEZ BANKASI ... 76
A. Banknot Emisyonu ... 78
B. Merkez Bankası Kredileri ... 78
C. Altın ve Döviz Durum u ... ... 82
D. M evduat ve Diğer işlem ler ... 83
2 — BANKALAR ... 84
A. K aynaklar ve Kullanımı ... ... 84
B. Krediler ... ... 87
C. M evduat ... ... 92
D. Diğer İşlem ler ... ... ... -... 93
3 — PARA - BANKA SİSTEMİ ... ... 95
A. Toplam K aynaklar ve K ullanım ı ... 95
B. Para Hacm i ... 97
IV. SERMAYE PİYASASI ... ... ... 98
V. KAMU MÂLİYESİ ... ... 99
1 — KONSOLİDE BÜTÇE ... ... 99
2 — KAMU İÇ BORÇLARI ... 101
VI. ÖDEMELER DENGESİ VE DIŞ BORÇLAR ... 102
1 — ÖDEMELER DENGESİ ... ... 102
2 — DIŞ BORÇLAR ... ... ... 103
VII. FİYATLAR ... ... 104
1 — TOPTAN EŞYA FİYATLARI ENDEKSİ VE ALTIN FİYATLARI ... ... ... 104
2 — GEÇİNME ENDEKSLERİ ... ... 106
Ü ç ü n c ü B ö l ü m İDARİ İŞLER İdari l§Ier ... 1 0 8 D ö r d ü n c ü B ö l ü m BİLANÇOMUZUN TAHLİLİ, DENETLEME KURULU RAPORU, BİLANÇO, KÂR VE ZARAR HESABI Bilançom uzun Tahlili ... . n o D enetlem e K urulu R a p o ru ... ... ... ... n g Bilânço, K âr ve Z arar H esabı ... ... 1 2i İSTATİSTİK CETVELLERİ ... 129.
İ S T A T İ S T İ K C E T V E L L E R İ
1971 YILI KALKINMA PROGRAMI 1. P lân ve P rogram H edefleri 2. G enel E konom ik Denge 3. K am u Kesim i D engesi
4. S ab it S erm aye Y atırım ları (Program H edefleri ve Gerçekleşme) M İLLÎ GELİR - KESİM LER VE GELİŞMELERİ
5. T ü rk iy e Millî G eliri — Sabit F iyatlarla 6. T ü rk iy e Millî G eliri — Cari F iyatlarla 7. T arım Ü retim i
8. Sanayi Ü retim i 9. S atış ve S to k lar 10. Y eni İn şa a t
11. Y eni İlâve v eya K ısm en Biten Y apılar 12. U la ştırm a H izm etleri
13. H aberleşm e H izm etleri 14. T urizm F aaliy etleri
15. Dış S ey ah at ve T urizm G elir ve G iderleri D IŞ TİCA RET
16. Dış T ic are t H acm i
17. Dış T icaretin M addeler İtibariyle Dağılışı
18. İh ra c a t ve İth a lâtın M em leket G rupları İtibariyle Dağılışı 19. Y atırım , T üketim ve H am m adde İth alâtı
20. K ay n ak ların Ç eşidine göre İth a lâ t ÇALIŞM A
21. Ç alışm a H acm i
22. Dış Ü lkelere G önderilen İşçiler PA RA - KREDİ
23. M erkez B ankası -— Başlıca İşlem ler
24. M erkez B ankası — B anknot Em isyonu ve Başlıca Etkenleri 25. M erkez B ankası-— K rediler ve Dağılımı
26. M erkez B ankası — M evduat ve Dağılımı 27 A ltm M evcudu ve Dağılışı
28. A ltm v e D öviz D urum u — A.B.D. D oları 29. A ltm ve D öviz D u ru m u — T ü rk L irası 30. D iğer A ltm ve D öviz H esapları
31. Bankalar — Başlıca İşlem ler
32. Bankalar — Başlıca işlem ler — Değişiklik 33. Bankalar — K rediler ve Dağılımı
34. Bankalar — K rediler ve Dağılımı — M utlak Pay 35. Bankaların H esap D urum u ö z e ti
36. Para — Banka Sistem i - Başlıca Toplam K aynaklar ve Kullanımı 37. Para — Banka Sistem i - Başlıca Toplam K aynaklar ve Kullanımı
Değişiklik
38. Para — Banka Sistem i - Kredi Hacm i ve Dağılımı
39. Para -— Banka Sistem i - Para Hacm i ve Başlıca Etkenleri
40. Para — Banka Sistem i - Para H acm i - P a ra - B anka K uram ları ve Dağılımı
KAMU MÂLİYESİ 41. Konsolide Bütçe 42. Genel Bütçe 43. K atm a Bütçe
44. Hazine N akit D urum u 45. Kamu B orçlan •—■ İç Borçlar ÖDEMELER DENGESİ
46. öd em eler Dengesi Tahm inleri
47. T ürkiye’nin Dış Borçları — Dövizle Ö denecek Dış Borçlar
48. T ürkiye’nin Dış B orçlan — T ürk P arasiyle Ödenecek Dış B orçlar FİYATLAR
49. Aylık Fiyat E ndeksleri ve A ltın F iyatları 50. Yıllık Fiyat E ndeksleri ve A ltın Fiyatları
1 9 7 1
Kırkıncı Hesap Yılı
BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN FAALİYET RAPORU
S a y ın O rtak lar,
B ankam ızın kırkıncı h esap yılıyla ilgili işlem lerin sonuçlarını göste
r e n 1971 Yılı B ilançosu île K âr ve Z a ra r H esabını te tk ik ve tasvibinize ar- z eder, y ü k se k K u ru lu n u zu saygı ile selâm larız.
B ankam ızın m uam elelerini incelem eye başlam adan önce 1971 yılı için d e y u rd u m u z d a v e dü n y ad a m eydana gelm iş olan ekonom ik olay
ları to p lu c a gözden g eçirm ekte fayda görüyoruz.
1971 yılı y u rtiçi ve y u rtd ışı ekonom ik gelişm elerini bu Raporun b irin ci bölüm ünde an a çizgileriyle gözden g eçird ik ten sonra ikinci bö
lüm ünde, söz k o n u su ekonom ik gelişm eleri ayrıntılı olarak, 1971 Yılı Program ı, m illi gelir, ekonom ik kesim ler, çalışm a, p a ra - kredi, serm aye piy asası, k a m u m âliyesi, ödem eler dengesi, dış b o rçlar ve fiyatlar açıla
rın d a n a y rı ayrı inceleyeceğiz.
13
B i r i n c i B ö l ü m
YURTİÇİ VE YURTDIŞI EKONOMİK GELİŞM ELERE TO PLU BAKIŞ I. 1971 YILINDA YURTİÇİ EKONOM İK GELİŞMELER
Bu bölüm de 1971 yılı ekonom isini, p o litika, gelişm e v e gerçekleşm e açılarından ele a la ra k v e 1971 yılından öncek i dönem leri de gözönünde tu ta ra k topluca değerlendireceğiz. 1971 y ılı y u rtiç i ekonom ik gelişm eleri d ah a sonraki bölüm lerde ayrıntılı o lara k incelenecektir.
1 — 1971 YILI ÖNCESİ
1971 yılı ekonom ik gelişm elerine, b u y ıld a doğm uş o lan e tk en lerin yanı sıra, 1970 yılında 10 A ğ u sto sta n önce v e so n ra m eydana gelen eko
nom ik olayların etkileri de belirli ölçülerde y ö n v erm iştir.
İkinci Beş Yıllık K alkınm a P lanının 1970 yılı Program ı, b u yılı kalkınm a ve istik ra r açılarından önem li o la ra k tanım lam ıştır. Bu önem, planlı dönem de elde edilm iş olan olum lu so n u çları tahkim etm ek, eko
nom ik büyüm eye bağlı o lara k doğm uş v e birikm iş o lan elverişsiz etkenleri giderm ek ve kalkınm anın sürekliliği ile hızını güçlendirm ek gereklerinden doğm uştur.
Plânlı dönem de 1963 - 1969 yıllarında elde edilm iş olan olum lu so n u ç
lar, ana çizgileriyle, m illî gelir a rtış hızını, fiy a t istikrarını, yatırım ları, sanayileşm eyi ve diğer kalkınm a k o n u larını kap sam ıştır. G erçekten, söz konusu yedi yılda, sa b it fiy a tla rla g ay rı sa fi m illî hasıla, yıllık o rtalam ası
% 6,6 oranına erişen b ir hızla bü y ü m ü ştü r. Bu hız yıllık pro g ram lard a
% 7 olarak saptanm ış olan büyüm e hızı hedefine çok yaklaşm ıştır.
O rtalam a kalkınm a hızının bu dönem de d a h a y ü k se k olm asını, diğ er e tk e n lerin yanı sıra, iklim k o şullarına büyük ölçü d e bağlı olan tarım sal üretim in, 1966 yılında % 11 oranında sıçrad ık tan s o n ra hem en hem en d u raklam ası ve 1967 yılında % 12,3 e çıkan sanayi kesim i kalk ın m a hızının b aşlıca d ö viz darlığı dolayısiyle yavaşlam ası sınırlam ıştır.
Söz konusu dönem de o rtalam a kalk ın m a hızının % 7 ye çok y a k la ş
m asını, genellikle, ta sa rru fla rın v e sab it se rm a y e y atırım larının artm ası, özel kesim yatırım larının hedeflere yaklaşm ası, k am u y atırım larının h e d e f
lerini aşm ası ve tüketim harcam alarının b u n la ra az çok uygun h ızla r k a y detm esi desteklem iştir. Bu dönem de plân v e p ro g ra m la r gereğince üretim i artırıcı ve alt yapıyı genişletici önem li y a tırım la ra girişilm iştir. S anayi k e simi, döviz sıkıntısına bağlı elverişsiz b ir çok etk en e rağm en safi m illî ha- 14
s ıla içindeki payını sa b it fiy a tla rla 1963 yılındaki % 16,4 ten 1969 da % 20,1 e ç ık a rab ilm iştir. Bu a ra d a u lu sal sa n ay i b ü y ü k birim lere dönüşm eye baş
lam ış, sa n ay i ü re tim i tü rle n m iş v e ih ra c a ta da yönelm iştir, ö z e l teşebbüs g e lişe re k se rm ay e birikim i ve y atırım eğilim i hız kazanm ıştır.
1963 - 1969 y ılların d a fiy a t genel seviyesi, an a çizgilerle belirtm iş b u lu n d u ğ u m u z elverişli so n u ç la r o lu şu rk e n ve olum suz etkenler birikirken a lt v e ü s t sın ırla rı o ld u k ça g erçek çi b ir is tik ra r içinde yılda ortalam a
% 5,2 o ran ın d a b ir a rtış h ızı k a y d e tm iştir.
Bu olum lu so n u ç la rın y an ı sıra, ekonom ik yapıya, bu yapıyı geliştir
m e k için girişilen k a lk ın m a h a re k e tle rin e , y u rtiç i ve y u rtdışı kaynaklara, y ab an cı ü lkelerin ekonom ilerine, k alk ın m an ın finansm anına ve yönetimine ilişkin b ir ç o k elverişsiz e tk e n le r doğm uş ve birikm iştir. Bu etkenler a ra sın d a başlıca, to p lam tale b in gereğ in d en çok hızlanm ası, kam u yatırım larının fin an sm an ın d a güçlü k lerin a rtm a sı ve döviz gelirlerindeki yetersizliğin şid
d etlen m esi b u lu n m a k ta d ır.
A. 1970 Yılı E konom i P o litik a la rı
1969 yılı so n u n a d o ğ ru ve 1970 yılının ilk yarısında, söz konusu elve
rişsiz e tk e n le ri k a ld ıra c a k v e z a y ıfla ta c a k te d b irle r konusunda ön hazır
lık lar yap ılm asın a b aşlan ılm ıştır.
Söz k o n u su ön h azırlık larla, k a n tita tif p a ra ve kredi politikası, 1969 sonunda hızı a rtm ış olan toplam tale b i a z a ltm a k ve selektif kredi politika
s ı k red ileri to p la m arzı a rtıra c a k kesim sel ü retim lere dağıtm ak yönünde u y g u lan m ıştır. Bu tu tu m u n yardım iyle 1970 yılı o rta ların d a p a ra hacm i 1969 so n u n a k ıy asla % 4,6 o ran ın d a d ü şü rü lm ü ş v e k re d i hacm i artışı % 2,3 ile sın ırlan d ırılm ıştır. Bu so n u ç M erkez B ankası kredileriyle b an k n o t emis
y o n u n d a v e b a n k a k red ileriy le m e v d u a tta sa ğ la n a n benzeri daraltm alarla e ld e edilm iştir.
U ygulam a alan ın d a yapılm ış o lan ön h a z ırlık la r toplam talep hızının y a v a şla tılm a sı açısın d an fay d alı so n u ç la r v erm iş ve fiy at genel seviyesi
1970 yılı o rta la rın a d o ğ ru m evsim lik seviyesinin oldukça altına düşürül
m ü ştü r. B ununla b irlik te to p la m taleb in , özellikle, dış tic a re t kesim inde ith a lâ t ta le b i y e te r ölçüde yav aşlatılam am ış v e A ğustos ayının ilk h a fta sın d a gecikm iş tra n s fe rle r 300 m ilyon do lara v e ilgili ith alât tem inatı ve k a rş ılık la r tu ta rı 4,9 m ily ar liraya yükselm iştir.
Söz k o n u su ön h azırlık lar, ted b ir a ra ştırm a alanında, 10 Ağustos g ü n ü alınm ış o lan k a ra rla rla sonuçlanm ıştır. Bu k a ra rla r, T ürk lirası değe
rin i dü şü rm ey i e sas o la ra k alm ış v e bu devalüasyonu kam u mâliyesine, dış tic a re te ve p a ra - k red iy e ilişkin ted b irle rle desteklem iştir. Bu arada k a ra rla rın u y g u lan m asın d an so n ra olu şacak gelişm elere uygun yeni ted b irle r de alınm ası ö ngörülm üştür.
Bu ted b irler 10 A ğ u sto sta n so n ra to p la m tale b i v e tü k etim i daraltmak»
böylece a rta c a k ta s a rru fla rı v e d o lay ısiy le y a tırım la rı sa n ay ie ve ih ra c ata yöneltm ek, kam u m âliy esin in e n fla sy o n cu o lm ay an gelirlerini yükseltm ek, k am u ekonom ik teşe b b ü sle rin in z a ra rla rın ı azaltm ak , d e stek lem e taban fiy atlariy le tarım g e lirle rin i a rtırm ak , p e rso n e l refo rm u y la D ev let m em ur
larının durum unu d ü zeltm ek , k red ileri ü re tim e kaydırm ak, faiz hadlerini ayarlam ak, b a n k a la rın v a d e li k a y n a k la rın ı a rtırm a k , ih ra c atı hızlandırm ak, işçi dövizi girişlerini yü k seltm ek , özellikle sanayileşm eye ve ih ra c atı a rtır
m ay a gerekli ith a lâ tı k o lay la ştırm a k , k ısa c a döviz darlığına, k a m u gelirleri azlığına ve fiy at a rtış e tk e n lerin e bağlı so ru n la rı çözüm lem ek yönlerinde geliştirilm iştir.
1970 yılının son beş ayında, 10 A ğ u sto s k a ra r v e ted b irleriy le doğru
d an doğruya ilgili o lara k özellikle dış ö d e m e ler alanında çok olum lu so
n u çlar alınm ıştır. D iğer ekonom ik ve m ali a la n la rd a bu beş ay lık dönem de elde edilmiş olan so n u ç la r k o n u la ra ve k o şu lla ra gö re y e te rli v e y a yetersiz nitelik ler gösterm iştir.
Söz konusu beş aylık dönem de 300 m ilyon d olarlık tra n s fe r yapılm ış ve ith a lâ t işlem leri gecikm esiz y a p ılır h a le g etirilm iştir; bu sü red ek i fiili ith a lâ t v e ih ra c at b ir önceki ben zeri d ö n em lerd en b ira z fa z la olm uştur;
işçi ta sa rru fla rı ve dış k re d i dövizi g irişleriy le döviz rezervi birikim i çok hızlanm ıştır; dış ödem elerdeki bu olum lu g elişm eler p a ra - k re d i ala n ın d a b an k n o t em isyonunu, ith a lâ t tem in a tla rın ın ve k arşılık ların geri verilm esi
ni, b anka kredilerini, v ad esiz m ev d u atı ve b u n la r dolayısiyle p a ra ve kredi hacim lerini artırm ıştır; bu a rtışın b u beş ay lık dönem de çok d a h a faz lala ş
m asını, M erkez B ankası k redilerinin a rtırılm a m a sı ve vadeli m evduatın hızla çoğalm ası engellem iştir. Bu beş aylık dönem de to p ta n eşy a fiyatları artışının da beklenenden az olm asını, özel kesim işletm ecilerini ikna etm e ve kam u ekonom ik teşeb b ü sleri fiyat a rtışla rın ın b ir kısm ını ertelem e poli
tikası izlenm iş olm ası sağlam ıştır.
B. 1970 Yılı S o n u ç lan
1970 yılı toplu ekonom ik sonuçları, yılın ilk yedi ayında ve 10 A ğustos k a ra rla rın d a n sonraki beş ay lık dönem de izlenm iş olan p o litikaların k a rm a etkisiyle elde edilm iştir. Bu p o litik aların g erçekleşm e derecelerini d e ğ e r
lendirm eden önce 1970 yılının belli başlı sonuçlarını, çoğunluğunu kesin rak am lara d ay an d ırarak k ısa c a özetleyeceğiz. (1970 yılı R aporum uzda bu k onularla ilgili rak a m la r genellikle geçici v e y a k laşık tah m in lere d a y an ı
yordu.)
G ayri safi millî hasıla, sa b it fiy a tla rla 1969 yılında % 6,3, 1970 yılında
% 5,5 oranında a rtm ıştır. 1967 - 1969 da ü ç yıllık o rtalam a h ızı binde 9 olan tarım kesim i gelirleri 1970 te de a n c ak % 1,4 a rtab ilm iştir. Sanayi kesimi gelirlerinin 1969 da % 9,4 olan hızı 1970 te % 2,5 e düşm üştür..
B u d ü ş ü ş te m ak in e ve te ç h iz a tla ilgili sabit serm aye teşekkülü hızının 1968 d e % 20,4 iken 1969 da özel kesim deki azalış ve kam u kesimindeki yavaşla
m a so n u c u % 4,7 y e inm iş olm ası, 1970 yılı konjonktürüyle birlikte rol oyna
m ıştır. B u n u n la b irlik te sa b it serm aye teşekkülü açısından m akine ve teç
h iz a t y a tırım la rın ın to p la m olarak % 36,6 ya, kam u kesimi olarak r/r 1,7 ye v e özel kesim o lara k % 70,9 a çıkm ış olm ası 1971 yılı sanayi gelirlerini a rtış y ö n ü n d e etkilem iştir.
İn ş a a t kesim i gelirlerinin hızı, özellikle 10 A ğustos kararlarından sonra 1969 d a % 8,8 iken 1970 te % 5,3 e inm iştir. Bu düşüşün daha fazla olm am a
sını sa b it se rm a y e teşe k k ü lü açısından, toplam in şa a tta hızın 1969 da % 20,3 olm ası etk ilem iştir. Bu a rtış hızının 1970 de % 12,6 ya düşm esi 1971 yılı in
ş a a t gelirlerin i de etkilem iştir; bu a ra d a konut inşaatında a rtış hızı özel ke
sim d e % 30,9 d a n % 23,1 e inm iştir; kam u kesim inde h er türlü inşaatta a z a lm a o lm u ştu r.
1970 y ılında u la ştırm a dışında kalan diğer millî gelir kesim le
rin d e y a v a şla m a m ey d a n a gelm iştir. Toplam tüketim harcam aları 1969 y ılın d a % 11, 1970 y ılın d a % 13,7 oranında artm ıştır. Toplam sabit ser
m ay e te ş e k k ü lü 1969 d a % 14,4, 1970 de % 20,5 oranında yükselm iştir.
A ltın v e döviz rez e rv le ri 1969 yılı sonunda 1,5 m ilyar lira tutarında ik e n 1970 y ılı so n u n d a 6 m ily ar liray a yükselm iştir. Bir önceki yıla kıyasla ih ra c a t 1969 d a % 8,1, 1970 de % 9,6 oranlarında, işçi dövizi girişleri, 1969 d a % 31, 1970 de % 94,2 o ran ların d a a rtm ıştır. 1969 da önceki yıla kıyasla a z alm ış o la n dış k re d i girişi, devalüasyonu v e ith a lâ t kolaylıklarını des
te k le m e k am a c iy le de ilgili olarak 1970 de % 59,6 oranında yükselm iştir.
1970 d e özel y ab an cı serm aye, bedelsiz ith a lâ t ve özellikle program k re d ile ri a rtm ış, p ro je k red ileri 1969 yılı seviyesini çok önem siz m iktarda a şm ıştır. 1970 de M illetlerarası P a ra Fonu özel çekm e hakkı da kullanıl
m ıştır. Bu gelişm elere d a y a n a n ith a lâ t önceki yıla kıyasla 1969 da % 4,9 1970 de % 18,3 o ra n la rın d a artm ıştır.
P a ra h a c m i 1969 y ılın d a % 16, 1970 yılında % 17,1 oranlarında a rt
m ıştır. P a ra hacm in i 1969 yılında '% 21,1 oran ın d a a rta ra k etkilem iş olan k re d i hacm i, 1970 de M erkez B ankası kredileri hızının % 27,1 den % 12,7 ye, b a n k a k red ilerin in ise % 20,3 den % 11,5 e düşm esi dolayısiyle ancak
% 12,2 o ra n ın d a y ü k selebilm iştir. 1970 yılında M erkez Bankası kam u ke
sim i k red ilerin in h ız ı % 24,7 den % 15,5 e, b a n k a la ra açılan k rediler % 30,2 d e n
%
9,3 e inm iştir. 1970 yılında k am u kesim inde H azine kısa vadeli a v a n sın ın hızı % 40,2 den % 42,6 ya yükselm iş, kam u ekonom ik teşebbüsle ri k red ilerin in h ızı % 19,1 den % 4 ,4 e d ü şm üştür. 1970 tek i % 4 ,4 lük a rtış T o p ra k M ahsulleri Ofisi kredilerinden ileri gelm iştir.
1970 te p a ra hacm ini özellikle % 292,1 oranında artm ış olan altın ve d ö v iz rez e rv le ri etkilem iş, m evduat karşılıkları çok az artm ış, ith a lâ t te-
m inatları geri verilm iş olduğu için b an k n o t em isyonu a rtış hızı 1969 da
<■/£ ıo,6 iken 1970 te 9^26,8 e çıkm ıştır. K redi hacm i artış hızının d ü şü rü l
m üş olması, yurtdışı işçi tasarruflarının a rtm asın a rağm en m ev d u a t y a ra tı
m ını yavaşlatm ış ve 1969 daki % 17,8 lik hızı 1970 te yine % 17,8 tu tm u ş tur. Bununla birlikte 1969 da % 16 oranında artm ış olan vadeli m evduat, beklendiği gibi, 1970 te % 32 lik b ir hız gerçekleştirm iştir. Bu a ra d a te d v ia t parası hızının p 18,7 den % 11,3 e düşm esi de p a ra hacm i a rtışın ı b an k n o t em isyonu artışından daha az etkilem iştir. Döviz artışın a rağ m en ekonom i em rindeki likidite bu nedenlerle 1970 sonunda 1969 daki hızım hem en hem en aşm am ıştır.
K am u m âliyesini p a ra - kredi durum u ile ilişki sağlam ak am aciyle, geçici hesaplarla, m ali yıl yerine takvim yılı açısından incelersek 1969 da konsolide D evlet gelirleri tahsilâtının, ödem eleri 3,7 m ilyar lira a ştığ ı ve
1970 te ise hem en hem en başabaş olduğu görülür; gelir ta h silâ tı 1969 da ve 1970 te hem en hem en aynı hızla (% 16,5) artm ış, ödem eler ise b ir ön
ceki yıla kıyasla 1969 da % 3,9 oranında azalm ış, 1970 te ise '% 37,9 o ra nında artm ıştır. A rtışlar 1970 te cari ödem elerde % 32,2, y a tırım ödem ele
rinde % 34,2 ve tra n sfe r ödem elerinde % 52,5 oranlarındadır.
Hazine nak it durum u açısından H âzinenin alacakları d ü şü ld ü k ten sonra kalan net b o rçla n 1969 da 237 m ilyon lira, 1970 te ise 1,1 m ilyar lira artm ıştır. Borçlar arasın d a M erkez B ankası avansları 1969 d a 876 m ilyon lira, 1970 te 1,3 m ilyar lira artm ış, H azine plasm an bonoları hem en hem en aynı seviyede kalm ıştır. 1969 takvim yılı sonunda 2,7 m ilyar lira olan E m a
n e t p aralar ile Bütçe em anetleri toplam ı 1970 yılında 2,9 m ily ar liralık bir a rtış kaydetm iştir.
T optan eşya fiyatları genel endeksi o rta lam a olarak 1969 yılında
% 7,2, 1970 te % 6,7 oranlarında artm ıştır; A ralık ay ları seviyeleri açısın dan artış hızı 1969 da % 5,2, 1970 te % 6,1 dir. D iğer y a n d a n g a y ri safi millî hasıla 1969 d a sab it fiyatlarla % 6,3 ve cari fiy a tla rla % 11,9, 1970 te sabit fiyatlarla % 5,5 ve cari fiy atlarla % 15,2 o ran ların d a a rtm ıştır.
N om inal ve reel gelirlerin artış hızları arasındaki farkları, fiy a t a rtışla rı k o nusunda kaba bir gösterge olarak faydalanm ak am aciyle kay d etm iş b u lu nuyoruz.
C. 1970 Yılı sonuçlarının değerlendirilm esi
1970 yılında, birbiriyle çelişkiye düşm üş olan ekonom ik etk en lerin aşırı hızını yavaşlatm ak ve bu etkenlere yeni b ir düzeyde b irbirleriyle uyuşum lu yeni ilişkiler k u rd u ra rak ekonom iyi yeniden hızlan d ırm ak p oli
tikası izlenm iştir. U ygulam a alanında bu politika talebi kısm ak v e a rz ı a rtırm ak ve bu yönde p a ra hacm ini ve tüketim i kısıtlam ak, döviz g e lirle rini artırm ak, vergileri yükseltm ek, sanayi y atırım ların ı ve c a ri ü retim i artırm ak, inşaatı, tic a re t ve ulaştırm a kesim lerini yav aşlatm ak v e bu a rad a fiyat genel seviyesi artışlarını dar sınırlara sığdırm ak am acı güdüyordu.
G erçek leşm e a la n ın d a b u p o litik aların 1970 yılı toplu sonuçları para, k re d i, fiy a t v e san ay i y a tırım la rı açısın d an oldukça başarılı olm uştur. Özel
lik le sa n ay i k esim inde gelirler beklendiği kadar artm am ış, inşaat ge lirle ri isten en d en ço k d ah a fazla daralm ıştır. 1970 yılı sanayi k esim i gelirlerinin d ü şü k o luşunda m akine ve teçhizatla ilgili gayri sa fi s a b it se rm ay e teşe k k ü lü n ü n 1969 da çok azalm ası da rol oynam ıştır.
B u n a k a rşılık 1970 yılı m akine ve te ç h iz a t yatırım larının yüksek oluşu da 1971 yılı san ay i gelirlerinin yükselm esine yardım cı olm uştur. Ticaret, u la ş tırm a gibi kesim lerdeki y av aşlam alar istenen ve beklenen seviyelerde o lm u ştu r.
Bir yan d an özel kesim tü ketim inin yavaşlam asına karşılık kamu tü k e tim in in çok hızlandığı ve bu yüzden toplam tüketim in yeterince kı- sılam adığı, diğer y an d an yine özel kesim de sabit serm aye teşekkülünün çok h ızlanm asına k a rşılık kam u kesim inde bu hızın pek az a rttığ ı ve bu y ü z d e n toplam sa b it serm ay e teşe k k ü lü n ü n yeterince yükseltilem ediği k a y d a değer.
D öviz gelirlerinde önem li a rtışla r kaydedilm iş ve oldukça yüksek bir birikim sağlanm ıştır. 1970 yılında ih ra c a tta kaydedilm iş olan hız artışı k a y d a değer b ir gelişm e değildir. İth a lâ tta , gerek sağlanan kolaylıklar g e re k birikm iş tra n sfe rle r, gerek 1971 yılı için beklenen faaliyet artışı d olayısiyle, 1969 yılına k ıy asla çok yü k sek bir hız gerçekleştirilm iştir.
A ltın v e döviz rezerv lerin d ek i önem li sıçrayışa rağm en, ekonomi em
rin d e k i likiditenin a rtış hızının kredi ve vadeli m evduat politikasiyle kısıt
la n a ra k 1969 yılındaki h ıza y ak ın o larak gerçekleştirilm esi ve H azine net n a k it d u ru m u n u n 1969 a kıyasla biraz daha bozulm asına rağm en, 1970 yılı A ralık ayı itibariyle konsolide b ü tçe ödem eleri ve gelir tahsilâtm ın birbi
rin i az çok k arşılam ası hem toplam talep baskısının hem tarım ve sanayi ü retim in in az olu şu n d an gelen etkileri azaltm ıştır.
F iy a t genel seviyesinin 1970 yılında devalüasyona rağm en beklenen
den çok daha az a rtış kaydetm iş olm asında, bir yandan toplam talebin a şırı b ir hızla yükselm esinin engellenm esi, diğer yandan önemli özel kesim işletm elerini d ev alüasyonun m aliyetlere etkisini ve nisbı fiy at yapısını gözön ü n d e tu ta n fiy a t a rtışla rı yapm aya ikna eden bir politika güdülmesi v e bazı kam u ekonom ik teşebbüsleriyle ilgili fiyat artışlarının 1971 yılında uygun b ir ta rih e ertelenm esi rol oynam ıştır.
Planlı dönem in ilk yedi yılında kalkınm a dinam iğinden doğan elve
rişsiz etk e n birikim inin çoğunluğunu yok etm ek ve zayıflatm ak yoîuyle y ine aynı dönem de elde edilm iş olan elverişli sonuçları güçlendirm eyi ve kalkınm ayı yeni bir düzeyde hızlı ve istik rarlı bir ortam içinde sürdürm eyi a m aç edinm iş olan o lağ a n ü stü ted b irlerin alınm ış olduğu 1970 yılı ekono
m ik sonuçlarını olum lu ve olum suz yönleriyle özetlem iş bulunuyoruz.
2 — 1971 YILI GELİŞMELERİ
1970 yılında elde edilm iş olan bir çok elverişli sonuçlar, beş aylık dönem in kısalığı ve değişik koşullar dolayısiyle tüm ü giderilem iyen elv eriş
siz etkenler, çözüm ü tü rlü nedenlerle ertelen en so ru n la r ve d e v a lü a sy o n dan sonra beliren yeni olum suz eğilim ler h e r yıl olduğu gibi b ir so n ra k i yıla, 1970 yılından 1971 yılm a devredilm iştir.
1970 yılı sona ererken elde var olan belli başlı fiili veya m uhtem el elve
rişli etkenler şunlardır: ih racat ve işçi ta sa rru fla rı girişleriyle besle- lenen döviz rezervinin a rtış hızı kazanm ası, 1970 yılının son beş ayında yapılm ış olan tran sferlere, döviz rezervi a rtışın a ve dış tic a re t rejim inde bazı kolaylıkların sağlanm asına bağlı olarak ith a lâ tın gelişm esi, ta rım ü re ti
m inin 1966 yılm a ben zer b ir sıçram a yapm a um udunun a rtm a sı y u rtiç i alım gücü ile tüketim eğilim inin tarım sal gelirler, y u rtd ışı işçi ta s a rru fla rı ve D evlet personel ödem eleri dolayısiyle a rtm a sı v e sonuç o la ra k b ü tü n bunların etkisiyle sanayi kesim inde y atırım ların ve c a ri ü retim in y ü k se l
mesi ve diğer ekonom ik kesim lerde faaliyetlerin hızlanm ası ihtim alleri.
1971 yılına girerken elde var veya oluşm ası m uhtem el olan elverişsiz etk enler şunlardır: gayri safi millî hasılanın ve bu a ra d a tarım , sanayi ve in şaat kesim leri gelirlerinin gerek 1969 yılı son u n d a birikm iş olan e t
kenlere gerek 1970 yılındaki olağanüstü ekonom ik ted b ir v e k o şu lla ra bağlı olarak yeterince y ü k sek olam am ası, k am u m âliyesinde g e rç e k g elir
lerin artırılm ası konusunun kesin b ir çözüm e bağlanam am ası, g e re k kam u teşebbüslerince gerek özel teşebbüs işletm elerince ü retile n m al ve hizm et fiyatlarında devalüasyona ilişkin m aliyet a rtışı v e sa tış ay arlam a la rın ın v e genel o larak nisbi fiy a t yapısı değişikliklerinin sona erm em iş v e y a e rte lenm iş olması, toplu sözleşm elerle ilgili ü c re t a rtışla rı beklenm esi, g e lecek tarım m evsim inde desteklem e ta b a n fiy a tla rın ın a rtırılm a sı v e g ele
neksel tarım m addeleri ih ra c at dövizi k u ru n u n yükseltilm esi ihtim alleri, işçi dövizi girişlerine bağlı T ü rk lirası işçi ta sa rru fla rın d a v e D evlet p e r
sonel ve emekli gelirlerindeki reel a rtışla rın etk isinin devam etm esi, b u tü r gelirlerin etkisiyle de hızlanacak olan vadesiz v e özellikle vad eli m ev
d u a t artışın a dayanan b a n k a kredilerinin, b an k n o tla rın v e dolayısiyle p a ra ve kredi hacim lerinin gereğinden çok genişlem esi ihtim ali, y a tırım v e t ü ketim m alı ith a lâ tı ihtiyacını kısa sü red e a rtırm an ın m akul b ir m ik tarla sm ırlı bulunm ası, döviz rezervinde dış ekonom ik ilişkilerim ize güv en v e pazarlık gücü k azan d ıracak b ir birikim sağ lam ak v e b u fırs a tı isra f e t
m em ek zorunluluğu, y u rt dışı ekonom ilerde fiy a t a rtışla rı olm ası v e m illet
lerarası düzeyde p a ra k riz leri çıkm ası teh likelerinin bulunm ası v e k ısa b ir ifadeyle, toplam talebi a rtırıcı etkenlerin toplam m al v e h izm e t a rz ın d an çok daha fazla şiddetlenerek fiyat genel seviyesini h ızla a rtırm a sı ih tim al
leri.
A, 1971 Yılı E konom i P o litikaları
1971 y ılm a g irilirk e n elde v a r olan elverişli ve elverişsiz sonuçlan, e tk e n le ri v e ih tim alleri o ld u k ça ayrın tılı olarak belirtm iş bulunuyoruz. Bu e tk e n le r a ra sm d a 1971 y ılın d a fiy a tla r genel seviyesine baskı yapm ası ih
tim a li o lan ların d iğ erlerin d e n daha güçlü olduğu ve genellikle yurdum uzda, d e v a lü a sy o n so n ra sı d ö n em lerde çözüm lenm esi geleneksel olan en önemli so ru n la rın b u tü r b a sk ıla rd a n doğduğu gözönünde tutulursa, 1971 Yılı K a lk ın m a P ro gram ında ik tisad i politikalarla ilgili bölüm de izlenmesi ön
g ö rü lm ü ş olan genel ekonom i politikasının h e r şeyden önce istikrara ve ta le p id aresine ağırlık v erm iş olm asının nedenleri açıklığa kavuşm uş olur.
1971 Yılı P ro g ram ın ın iktisadi politikalarla ilgili bölüm ünde 1971 y ılın d a iktisad i p o litik a ların başlıca hedefinin istik ra r olması, diğer hedef
le rd e n a sg ari seviyede fed a k â rlık yapılm ası, talep idaresinde ihtiyat gös
terilm esi, m aliye v e p a ra politikalariyle y u rtiçi talebin kısılm ası ve bu p o litik a la rın gelir v e fiy a t politikasiyle desteklenm esi, kam u gelirlerini a rtırıc ı ted b irle r alınm ası, k o n tro llü para-kredi politikası uygulanm ası, ka
m u y a tırım h a rc a m a la rın ın d ü şük tah m in edilm esi dolayısiyle bunların en fa y d a lı p ro je lere k ay dırılm ası, D evlet personel ü cretleri a rtışı dolayısiyle istik ra rlı B ütçe p o litik ası yükü n ü n artm ası, kam u ekonom ik teşebbüsle
rin in y en id en düzen len m esi ve bun lard ak i to p lu sözleşm e ü c re t taleplerinin z a ra rla rın ı a z altm a ş a rtın a bağlanm ası, işçi v e işverenlerin izlenecek olan ta le p id are si politik asın a yapabileceği etkiler açısından ikna edilmesi gibi s o ru n la ra önem verilm iştir.
Bu a ra d a 1970 yılı is tik ra r tedbirlerinden ve kam u tüketim harcam a
ları yükselm esinden d o ğ a c ak etkilerin 1971 yılında hem kam u kesim i hem ö z e l kesim y atırım h arcam aların ı kısıtlam a yönünde işleyeceği belirtilerek to p la m ta le p id aresine v erilen önem bu açıdan da güçlendirilm iştir.
Y ukarıdaki ö z e tte n de anlaşılacağı gibi, 1971 yılı K alkınm a Program ın
d a tanım lanm ış o lan g enel ekonom i politikası d ah a çok k onjonktür olay
la rın d a n doğan o lum suz etk en leri giderm eye yönelm iştir. 1971 yılı eko
n o m ik gelişm elerini b u p o litik a y an ın d a 7.4.1971 ve 22.12.1971 tarihinde M illet M eclisinde g ü v en o yu alm ış olan H ü k ü m et Program larının ekono
m ik v e m ali p o litik a ları d a etkilem iştir,
7.4.1971 tarih li H ü k ü m et Program ında “toplum um uzun hızlı bir top
lu m sal ve siyasal değişm e sürecine girdiği ve bu oluşun sağlam bir geliş
m e y e dönüşm esi için tem e l yapısal v e k u ru m sal çözüm lerin getirilm esi ve so ru n la rın c esaretli a d ım larla ele alınm ası g erek tiğ i” belirtilm iş ve Prog
ra m d a tarım , enerji, ta b ii kaynaklar, kam u m âliyesi, bankacılık, sigortacı
lık, dış tic a re t, yab an cı serm ay e gibi ekonom ik ve m ali reform konularına v e m illî eğitim , h u k u k v e a d a le t reform ları ile D evlet kesim ini yeniden dü
z e n le m e işlerine y e r verilm iştir.
7.4.1971 tarihli H üküm et Program ı, ekonom ik ve toplum sal so ru n lara tem el yapısal ve kurum sal çözüm ler g etirm ek am acı izlediği için 1971 yılı
nın kısa süreli ekonom ik ve mali kon jo k tü rü y le ilgili olan sorunlarım ekonom ik ve mali politika olarak diğer işlem ler a ra sın d a m ü ta la a etm iştir.
7.4.1971 tarihli Program da “ana ilkelerim izle yalnız refom niteliğinde, ya da çok önemli gördüğüm üz konularla şim diye k a d a r uygulanm am ış k o nuların belirtilm esiyle yetinilm iştir. İkinci Beş Yıllık Planda ve 1971 B üt
çesinde yapılacak zorunlu değişiklikler dışında, ele alm an işler y ü rü y e cektir. Bundan ötürü Program ım ızda değinilm eyen bu işler de H üküm e
tim izin reform cu ve dinam ik davranış ve tu tu m u içinde y ü rü tü le c e k tir’’ d e
nilm iştir. Bu hüküm lerden de anlaşılacağı gibi kon jo n k tü rel p o litik a lar g e nellikle ele alınmış işler arasında m ütalaa edilm iştir.
22.12.1971 tarihli Program da, “Program ın 7.4.1971 tarihli P rogram la birlikte m ütalaa edilm esi” istenm iş ve “uygulam asının tam am lanm asına v ak it kalm am ış olan Program ı bu H üküm etin de çalışm alarına esas o larak benim sediği” belirtilm iştir. B ununla birlik te 22.12.1971 tarih li P rogram , önceki Program da yer alan tem el yapısal ve kurum sal reform ları m u h afaza ederken aynı zam anda bunların bir kısm ı için getirilecek çözüm lerin g eliş
tirilm esinde bazı gerçekçi ve hızlandırıcı değişiklikler yapm ış, bazı k o n u ları açıklığa kavuşturm uş ve bu a ra d a k o n jo n k tü rel p o litik alara d a y e r verm iştir.
Bunlardan başka, gerek 1971 yılının son ayında g e re k ileride 1972 yılında izlenmek am aciyle belirtilm iş olan k ısa süreli ekonom ik v e m ali konjonktür politikalarından bazı tem el refo rm lara elverişli başlangıç ortam ı yaratm ak için de yararlanılm ış, yapısal ve kon jo n k tü rel p o litik a lar bu am açla karm a olarak kullanılm ış ve p lân ve program ların hedeflerine de önem ve yer verilm iştir.
22.12.1971 tarihli Program , nitelikleri dolayısiyle 1971 yılının son g ü n lerinde ekonom ik k onjonktüre oldukça önem li b ir açıklık getirm iştir.
22.12.1971 tarihli Program ın kısa süreli ekonom ik k o n jo n k tü rü e tk i
leyen ve gerçekte bir çok parag rafın a dağılm ış olan ekonom ik v e m ali n i
telikteki hüküm leri arasında “ekonom ik kalkınm a k a rm a ekonom i ile b a şarılabilir; ekonom inin kam u kesim iyle özel kesim i b irlik te yaşayacak, h e r iki kesim in yatırım so n u ç la n plân ve pro g ram ların öngördüğü hedeflere ulaşacaktır; özel serm ayenin kalkınm a p lân ların a uygun y a tırım la ra y ö nelm esi için gerekli güven ortam ının sağlanm asına çalışılacaktır; özel y a tırım ların sü ratle gerçekleşm esi ve ihracatım ızın a rtırılm ası için gerekli teşvik tedbirleri alınacaktır; ekonom ik im k ân lar seferb er edilirken m em leket şa rtla rın a uygun b ir istik ra r için gerekli ted b irler alın acaktır; h a y a t pahalılıgiyle, suni fiyat artışlariyle, haksız k a z an ç sağ lay an larla etkili şe kilde m ücadele edilecektir; millî tasa rru fla rın , kalkınm a plân ve pro g ram
la rın d a ö n g ö rü len h e d e fle re uygun yatırım lara dönüşm esi için tedbir alı
n a c a k tır, ih ra c a t v e ith a lâ t işlem lerinin daha sü ra tli bir şekilde yürüyebil
m esi için gerek li te d b irle r a lın a c a k tır’: şeklindeki ifadeler, fiyat istikrarına, to p la m arzân a rtırılm a sın a ve diğer konjonktıirel politikalara verilen önemi v e y e ri g ö ste rm e k te d ir.
B. 1971 Yılı S o n u ç ları
1971 yılı to p lu ekonom ik so n u çlan , g erçekte, 1971 yıh Program iyle 7.4.1971 ta rih li H ü k ü m e t P rogram ının ekonom ik politikalarının karm a et
k isiy le m ey d a n a g e lm iştir. Bu politikaların gerçekleşm e derecelerini değer
lendirm eden önce, 1971 yılının belli başlı sonuçiarm ı, bir kısmı geçici ve y a k la şık tah m in le re , b ir kısm ı kesin rak am lara d ayanan verilere göre, kısa
ca özetleyeceğiz.
G ayrı sa fi m illî h a sıla , sa b it fiy a tla rla 1970 yılında % 5,5, 1971 yılında
% 9,2 o ra n la rın d a a rtm ış tır. 1967 - 1970 te d ö rt yıllık ortalam a hızı % 1 o lan tarım k esim i g e lirle ri 1971 de % 9,5 artm ıştır. Sanayi kesimi g elirlerinin 1970 te % 2,5 e düşm üş olan hızı 1971 yılında % 8,7 ye çık
m ıştır.
1970 y ılında % 5,3 inm iş olan in şa a t kesim i gelirleri yeniden hız kay
b e d e re k 1971 y ılın d a % 2 ye düşm üştür. 1971 yılında artış hızları, ticaret, u la ştırm a v e m ali m ü e sse se le r kesim lerinde yükseliş, serbest m eslekler ve h izm e tle r, m esk e n g e lirle ri v e D evlet hizm etleri gelirlerinde yavaşlam a k a y d e tm iştir. (1971 yılı g a y rı safi y u rtiçi sab it serm aye teşekkülü ista tistik leri hen ü z y ay ım la n m a d ığ ı için 1971 yılı ko n u t, diğer binalar, m akine ve te ç h iz a t h a re k e tle riy le özel tü k etim ve kam u tü k etim i gelişm elerine de
ğinem iyoruz).
A ltın v e döviz re z e rv le ri 1970 yılı son u n d a 6 m ilyar lira tu ta rın a yük
se ld ik te n s o n ra 1971 y ılın d a a rtm ay a devam ederek 10,5 m ilyar liraya çık
m ıştır. B ir ön cek i y ılla ra k ıy asla ih ra c a t 1970 te % 9,6, 1971 de % 15 oran
ların d a, işçi dövizi g irişle ri 1970 te % 94,2, 1971 de % 72,7 oranlarında a rtm ış tır. 1970 te öncek i y ıla kıyasla % 59,6 oran ın d a artm ış olan dış kredi g irişle ri 1971 de % 46,5 o ran ın d a azalm ıştır. 1971 de özel yabancı ser
m ay e v e bedelsiz ith a lâ t önem li m iktarda, p rogram kredileri ise çok fa z la a zalm ıştır. 1971 de M illetlerarası P a ra Fonu özel çekm e h a k la rı d a kullan ılm ıştır. B u gelişm elere d ayanan ith a lâ t bir önceki yıla k ı
y a s la 1970 te '% 18,3, 1971 de % 23,5 oran ların d a artm ıştır.
Para hacm i 1970 y ılın d a % 17,1, 1971 yılında % 23,3 oranlarında a rt
m ıştır. P a ra hacm ini, 1970 yılında % 12,2 o ran ın d a a rta ra k etkilem iş olan k re d i hacm i, 1971 de M erk ez B ankası kredilerinin % 12,7 den % 11,7 ye d ü şm esin e karşılık b a n k a k redileri a rtış oranının % 11,5 den % 16,9 a çık
m a sı dolayısiyle hızını 1971 yılında % 21,7 ye yükseltm iştir. 1971 de M er
kez Bankası kam u kesim i kredilerinin hızı bir önceki yıla k ıy asla % 15,5 den ' .'43,2 ye sıçram ış, buna karşılık b a n k a la ra açılan krediler 1970 te % 9,3 a rttığ ı halde 1971 de % 29,6 oranında azalm ıştır. 1971 yılında kam u kesi
m inde Hazine kısa vadeli avansının hızı % 42,6 dan % 39,7 ye düşmüş, kam u ekonom ik teşebbüsleri kredilerinin hızı % 4,4 te n % 52,3 e yüksel
m iştir. Bu a rtış yalnız T oprak M ahsulleri Ofisi kredilerinden ileri gelm iş
tir.
1971 yılında, kam u kesim ine ve özel kesim e açılan kredilerle hızı yük
selen kredi hacm i yükselişi artış hızı p a ra hacm ine, hızı % 292,1 den % 75,2 ye düşm üş olan döviz rezervlerinden d ah a fazla baskı yapm ıştır. Mev
d u a t karşılıkları a rtış hızının % 16,8 den % 62 ye çıkm asından doğan frenleyici etkilerin yardım ına rağm en b a n k n o t em isyonu a rtış hızı da bu nedenlerle 1970 te % 26,8 iken 1971 de a n c ak % 22,4 e inebilm iştir. Kredi hacm i artış hızının yükselm esi yanında, y u rtd ışı işçi ta sa rru fla rın ın a rtışı
nın da devam etm esi, m evduat y aratım ını hızlandırm ış ve 1970 yılındaki
% 17,8 lik hız % 33,6 ya sıçram ıştır. Bu a ra d a 1970 te % 11,3 oranında artm ış olan tev d iat p a ra sı artış hızının % 26,8 e yükselm esi p a ra hacm ini b anknot em isyonu artışın d an daha çok etkilem iştir. Vadeli m evduatın a rtış hızı 1970 yılı sıçrayışına kıyasla yavaşlam ış v e 1970 te % 16 dan
% 32 ye çıkm ışken 1971 de % 46,4 e yükselm iştir. Ekonom i em rindeki liki
d ite bu nedenlerle 1970 yılındaki oranın ü stü n e çıkm ıştır.
K am u m âliyesini m illi gelir, döviz v e p a ra k red i h a re k e tle riy le ilişki sağlam ak am aciyle, geçici hesap larla m ali yıl y erine takvim yılı açısından incelersek 1970 te gelir tahsilatın ın ödem elerle hem en hem en başab aş ol
duğu, 1971 de ise ödem elerin gelir ta h sila tın ı 3,7 m ily ar lira aştığ ı g ö rü lür. G elir tahsilâtı 1970 te % 16,4 v e 1971 de % 45,8 o ra n la rı g ö steren h ızlarla artm ıştır; b u n a karşılık ödem eler 1970 yılında % 37,9 ve 1971 yı
lında % 59,7 o ranlarında yükselm iştir. A rtışların hızı 1971 yılında cari ödem elerde % 32,2 den % 64,4 e, tra n sfe rle rd e % 52,5 te n % 105,7 ye sıçram ış, yatırım ödem elerinde •% 34,2 den % 3,2 ye inm iştir.
Hazine nak it durum u açısından H âzinenin alacakları d ü şü ld ü k te n so n ra kalan net b o rç la n 1970 te çok hızla a rta ra k 1,1 m ilyar lira y ü k sel
dikten sonra 1971 de yeniden büyük b ir sıçram a y ap a ra k 3,7 m ilyar lira daha çoğalm ıştır. B orçlar arasında M erkez B ankası avansları 1970 te 1,3 m ilyar lira, 1971 de 1,7 m ilyar lira, H azine plasm an bonoları 1970 te 4 m il
yon lira, 1971 de 1,3 m ilyar lira a rtış k ay d etm iştir; 1970 yılında b ir önce
ki yıla kıyasla 2,9 m ilyar lira artm ış olan E m anet p a ra la r ve B ütçe em a
netleri toplam ı 1971 de yarım m ilyar lira azalm ıştır.
J o p ta n eşy a fiyatları genel endeksi o rta lam a o larak 1970 y ılın d a
% 6,7, 1971 yılında % 16,1 o ranlarında a rtm ıştır. A ralık ayları seviyeleri açısından artış hızı 1970 de % 6,1, 1971 de % 23 tür.
M evsim lik d a lg a lan m a , genellikle Eylül ayındaki en alçak noktadan yü k selm ey e bağlar v e Ş u b a t ay ın d a tep e n o ktasına erişir ve yavaş yavaş d ü ş e re k en a lçak n o k ta s ın a yeniden Eylül ayında iner. Fiyat dalgalanm a
la rı b u açıd an ele a lın ırsa y ü kselm e dönem inin 1970 ve 1971 yıllarına dü
ş e n O c a k - Ş u b a t a y la rın d a a rtışı 1970 te % 3,2 ve 1971 de % 6,3 oranla
rın d a o lm u ştu r. Bu iki a y a d ü şen m evsim lik yükseliş % 3,8 oranında oldu
ğ u n a göre bu n u söz k o n u su a rtışla rd a n dü şersek gerçekte fiyatlar 1970 yılın ın ilk iki ay ın d a a rta c a k y erd e binde 5 oranında azalmış, 1971 de ise a y n ı dönem de % 2,5 o ra n ın d a a rtm ıştır. 1970 ve 1971 yıllarının m evsim lik iniş dönem i o lan M a rt - Eylül a y ların d a endeks 1970 te % 1,6 oranında azalış, 1971 de ise % 7,9 a rtış k ay d etm iştir. Yedi aylık m evsim lik azalış
% 6,9 o ran ın d a o ld u ğ u n a göre, g e rç e k te fiy atların artış hızı 1970 te % 5,3 v e 1971 de % 14,8 o ra n ın d a olm uştur. Ç ünkü 1970 de fiyatlar m evsimlik o ran d a n d ah a az düşm üş, 1971 de ise gerektiği kad ar düşm ediği gibi artış d a k ay d etm iştir. F iy a tla rın a rtış dönem inin ilk kısm ı olan Ekim - Aralık a y la rın d a endeks 1970 te % 4,4, 1971 de % 7,2 oranlarında artm ıştır. Bu üç aym m evsim lik a rtışı % 3,5 oran ın d a olduğuna göre fiyatların gerçek a rtış hızı, 1970 te % 0,9 o ran ın d a düşüş, 1971 de ise % 3,7 oranında a rtış k ay d etm iştir.
M evsim lik d a lg a lan m a la rı düzeltilm iş endeks incelenince, 1971 de m ey d a n a gelen % 23 o ra n ın d a k i fiy at artışı 100 kabul edilirse % 10,6 sının O cak - Ş u b a t ay ların d a, % 70,6 sının M art - Eylül aylarında, % 18,8 inin E kim - A ralık a y la rın d a m ey d a n a geldiği görülür.
D iğer y a n d a n g a y ri sa fi m illî hasıla 1970 te sabit fiyatlarla % 5,5 ve c a ri fiy a tla rla % 15,2 o ra n la rın d a a rttığ ı h ald e 1971 de sabit fiyatlarla
% 9,2 v e cari fiy a tla rla % 27,4 oran ların d a artm ıştır. Millî gelir kesim le
rin in sa b it v e c a ri fiy a tlı a rtış h ızları arasındaki fark lar 1970 ve 1971 yıl
ların d a sırasiyle ta rım d a % 6,8 ile % 12,2, sanayide % 9,2 ile % 20,3, tica
r e tte % 13,5 ile % 23,1, in ş a a tta % 7,7 ile % 7,3 tu tm u ştu r. Bu konuda en d ik k a te değer gözlem D e v le t hizm etleri gelirlerinin cari ve sab it fiyatlı a rtış hızları a ra sın d ak i % 44,3 e u la şa n fark tır. D iğer sektörlerde söz ko
n u s u fa rk o rta lam a 1970 de '% 8,7, 1971 de % 15,7 dir. Nom inal ve reel g e lirle rin a rtış h ız la rı a ra sın d a k i farkları, fiy a t artışları konusunda kaba b ir g ö sterg e o lara k fay d a lan m a k am aciyle kaydetm iş bulunuyoruz.
C. 1971 Yılı S o n u ç ların ın D eğerlendirilm esi
1971 yılında alınm ış o lan sonuçları g erçekte 1970 yılından devreden e tk e n le r ile 1971 yılm a ö z g ü ekonom ik gelişm eler yanında yıl içinde iz
lenm iş olan p o litik a ların g erçek leşm e dereceleri etkilem iştir.
1971 yılında yapısal v e k u ru m sa l reform politikaları dışında bu yılın ekonom ik k o n jo n k tü r so ru n la rın a çözüm yolları aray an konjonktürel po
litikalar, özet olarak, to p la m tale p idaresi açısından; döviz birikim i devam
ettiği için para hacm ini kısıtlam ak, k a m u h a rc a m a la rın ı e n fla sy o n e tk isi yapm ayan kaynakların sınırları içinde tu tm ak ; toplam a rz id aresi a ç ısın d an uzun süreli teşebbüsler yanında k ısa sü re li y a tırım v e ü re tim i te şv ik e tm e k ve böylece fiyat genel seviyesi artış hızını y a v a şla tm a k v e 1972 y ılın a (ve dolayısiyle ilk dilimi 1973 yılında b a şla y a ca k o lan Ü çü n cü P la n d ö n e m ine) devalüasyonla ilişkili olan veya o lm ayan elverişsiz e tk e n le rd e n a rın mış olarak girm ek şeklinde ifade edilebilir.
A na yönlerini özetlem iş olduğum uz bu p o litik a ların to p lu so n u çları, gerçekleşm e alanında bazı kesim lerdeki y a v aşlam a dışında, g a y rı sa fi millî hasıla artış hızı ile döviz gelirleri ve rez e rv birikim i a ç ısın d an olum lu
dur; para hacmi, kam u m âliyesi ve fiy a tla r açısından ise koşu lların ve e tk e n lerin ağırlığı dolayısiyle istenen ölçülerde elverişlilik g ö sterem em iştir.
G ayrı safi milli h asılanın 1971 yılında % 9,2 o ran ın d a b ir h ızla a rtm ış oirnası, nedenleri ne olursa olsun, ekonom ik büyüm enin hızlan m a gü cü n d e herhangi bir yapısal zayıflam a olm adığını v e k alk m m ay ı h ızla n d ırm a k açısından ulusal ekonom inin h e r oium lu n e d en v e e tk e n d e n fa y d a lan a b i
lecek nitelikte olduğunu gösterm ektedir.
Tarım gelirlerinde d ö rt yıl sü ren d u rak la m a d a n so n ra 1966 yılındaki hızlı yükselişten % 2 k a d a r az olm akla birlikte, % 9,5 o ran ın d a a rtış k a y dedilm iş olm ası tarım kesim inde de iklim sel k o şu lla r elverişli olunca ü re tim in sıçram a yapabileceğini g ö sterm ektedir. Ö zellikle, h u b u b a tta beliren bu artış diğer ürünlerde de elverişli iklim koşu lların a v eya y ü k se k rek o lte dönem ine tesadüf etseydi çok d aha yü k sek olabilirdi.
1962 den sonra h ızlan arak 1967 de % 12,3 e ç ık tık ta n so n ra y a v a şla yıp 1969 da % 9,4 e inm iş olan sanayi kesim i gelirleri a rtış h ızının 1970 yılında birden bire % 2,5 e d ü ştü k te n so n ra, 1971 de % 8,7 y e çıkm ış ol
m ası ekonom ik büyüm e eğilim inin g ücünü b elirtm eye y eterlidir. G e rç ek te 1967 den so nra sanayiin a rtış hızının y a v aşlam asın a sanayileşm e g ü c ü n ü n düşm esi değil, döviz darlığı ve buna bağlı y a n e tk e n ler başlıca neden olm uş
tur. Sanayi kesim leri geliri hızının 1970 de çok düşm esinde c a ri ü retim in y a vaşlam ası yanında m akine ve teçhizatla ilgili sab it serm aye teşe k k ü lü h ızı
nın 1969 da % 4,7 ye düşm esi rol oynam ıştır. D öviz darlığına bağlı e tk e n le r giderilince 1971 yılında hızın yüksek olm asını c a ri ü retim in hızlanm ası yanında, bu tü r yatırım ların 1970 de % 36,6 y a çıkm ış olm ası etkilem iştir.
Sanayi kesim inde 1971 de elde edilm iş olan artışın çoğunluğu özel kesim le ilgili bulunm aktadır. Z aten 1969 d a m akine ve te ç h iz a t yatırım ı özel kesim de % 4,6 azaldığı halde 1970 te 70,9 oranında a rtm ış, k am u kesim inde ise artış hızı % 16,3 ten % 1,7 y e inm iştir.
İn şaat gelirleri a rtış hızı 1970 te olduğu gibi 1971 yılında d a d ü ş m üş ve % 2 ye kadar inm iştir. Bu kesim in em lâk ile ilgili vergilerden b u n ların am açlarını aşan ölçülerde etkilendiği, m aliyet satış fiy a tı v e m es
ken talebine ilişkin kararsızlıkların bu etkiyi artırd ığ ı an laşılm aktadır.
în ş a a t k e sim in d e, özellik le k o n u t in şa a tın d a a rtış hızı çok yavaşlam ıştır.
1970 te s a b it se rm a y e te ş e k k ü lü a ç ısın d an özel kesim de a rtış hızı % 30,9 d an % 23,1 e inm iş, d iğ e r in ş a a tta b ir m ik ta r hız a rtışı olm uştur; kam u kesim inde h e r tü r lü in ş a a tta a z a lm a m e y d a n a g elm iştir T asarru fların sa n ay ileşm ey e y ö n e lm e si g e re ğ in i şe h irle şm e eğilim i ile bağdaştırm ak için belirli in ş a a t y a tırım ı ile ç o k sa y ıd a so sy al k o n u t yapm ak ve inşaatın b irç o k y a n s a n a y i a ç ıs ın d a n sü rü k ley ici n iteliğ i olduğunu da gözönünde tu t
m ak fay d alı olabilir.
U la ştırm a , tic a r e t v e d iğ er h iz m e t ü re tim sek tö rlerin d e a rtış hızının 1971 de h ızla n m ış o lm ası, k o n jo n k tü r a ç ısın d an elverişli olm akla birlikte p lan h e d e flerin i a ş m a y a d e v a m e tm e le ri a ç ısın d an olum lu sayılam am ak- tad ır.
A ltın v e d ö v iz re z e rv le ri k o n u su n d a 1970 yılı ikinci yarısında g er
ç ek le şen % 292,1 o ra n ın d a k i sıç ra m a d a n so n ra, döviz rezervi, ithalâtın rejim , te m in a t v e fin a n s m a n k o lay lık la rı içinde oldukça yüksek bir hızla a rtm a s ın a v e d iğ e r h e r tü r lü ödem elerin yap ılm asın a rağm en, % 75,2 o ra n ın d a a rtm a y a d e v a m e tm iştir. Bu a ra d a m erh u n b ir kısım altının bağı 1971 d e ç ö z ü lm ü ş v e M e rk e z B ankası a ltın m evcudunun tü m ü serbest hale g e tirilm iştir.
1970 v e 1971 y ılla rın d a 10 A ğ ustos k a ra rla rın ın am açlarına en uy
g u n s o n u ç a ltın v e dö v iz re z e rv i birikim i k o n u sunda olm uştur. Ger
ç e k te e k o n o m ik b ü y ü m e hızını diğer e tk e n ler yanında büyük ölçüde ih ra c a tın a zlığ ın a, ith a la t ikam esinin güçlüklerine, dış kredilerin veya d iğ e r dış g e lirle rin y ete rsiz liğ in e bağlı nedenlerle m eydana gelen dö
v iz d a rlığ ı sın ırla m ıştır. Ç ünkü kalk ın m a sürecine giren h e r ülke
de, k a lk ın m a h ızın ın d üzenli ve sürekli a rtış kaydetm esi için ham , yarı m am u l v e y a tırın ı m add eleri v e iç piy asan ın dengede tutulabilm esi için b e lirli m ik ta rd a v e z am an zam an o lağ a n ü stü m ik tarlard a tüketim m ad
d e si ith a l edilm esi gerek m ek ted ir. Bu ith a la tın en elverişli fiyat ve ko
ş u lla rla , p la n v e p ro g ra m la ra bağlı sanayileşm e projeksiyonu içinde, dü
zen li v e sü re k li o la ra k yapılabilm esi için, savaş halleri b ir yana, güven v e p a z a rlık g ü cü verici b ir a ltın ve döviz rezerv i gereklidir. Belirli bir dö v iz rez e rv in in m ev c u t oluşu, y u rtiç i ith al m alı fiyatlarının döviz dar
lığına b ağ lı su n ’i a rtışla rın ı ve ith a l m alı sto k u yapılm asını engeller ve g e re k irse döviz elde e tm e k için ih raç m allarını hızla elden çıkarm am aya v e re k a b e t g ü c ü g ö ste rm e y e de faydalı olabilir. Y urtdışı açıdan güven verici v e p a z a rlık g ü c ü kazandırıcı, y u rtiçi açıdan piyasa düzenleyici al
tın v e döviz rez e rv in in m em leketim iz açısından ne m ik tar olabileceği k o n u su n u b ir y a n d a n döviz taah h ü tlerim izin durum u diğer yandan ihra
c a t ile işçi d övizleri n o rm al a rtış h ızlarının önüm üzdeki yıllarda ne olaca
ğı ve ith a la tın g e re k k o n jo n k tü r g e re k Ü çüncü Beş Yıllık Plan ve Prog
ra m la r açısın d an ileride gö stereceğ i genişlem enin oranları tay in edecek
tir.
Altın ve döviz rezervi artışın d a 1971 yılında işçi dövizlerinin yüksek hızı yanında ih ra c atın da 1969 - 1970 o rta lam a sı olan % 8,9 oranım a ş a rak </f 15 e çıkm ış olm ası ve görünm eyen ödem elerde 1970 yılm a kıyasla fazla bir değişiklik olm am ası etken olm uştur. Bu a ra d a kullanılan dış k re dilerin özellikle ith a lâ t program ı finansm anı için a lm an lar açısın d an çok azalm ış olduğu da kayda değer. Ne olu rsa olsun 1971 yılı sonuçları, döviz kazanm ak ve her tü rlü y u rtdışı ödem eleri y a p m a k açısından, bugün için, döviz darlığının ekonom ik büyüm eyi sınırlayıcı ve y u rtiçi fiy a tla rı su n ’i o larak artırıcı olum suz bir etken olm a niteliğini kay b ettiğ in i g ö ste rm e k tedir.
P ara hacm i yıllık a rtış hızı 1971 y ılında % 17,1 den % 23,3 e çık
m ıştır. P ara hacm inde m eydana gelm iş olan toplam a rtışın 1970 te % 54 ü, 1971 de ise % 24 ü, ihm ali kabil olan u fak lık p a ra d a dahil olm ak üzere, bilfiil tedavüldeki b a n k n o tla ra ait bulunuyordu. T evdiat p arasın ın 1970 te
% 46 sı, 1971 de % 76 sı p a ra hacm i a rtışın d a n p ay alm ıştı. Bu o ran la r 1971 yılında hızım % 17,8 den % 33,6 ya çıkarm ış olan m evduat a rtışı açısın
dan gelen genişletici etkenlerin b a n k n o t em isyonu açısından g e le n ler
den çok daha güçlü olduğunu g ö sterm ektedir. D iğer y an d a n b aşlıca a k tifler toplam artışının M erkez Bankası kam u kesim i k red ilerin e 1970 te
% İ l i , 1971 de % 20 si, bankaların kredilerine ise 1970 te % 37 si, 1971 de % 34 ü, döviz rezervlerine 1970 de % 44 ü, 1971 de % 25 i, m ev d u a t k arşılıkları ve diğer likidite daraltıcı h e sap la ra 1970 de % 8 i 1971 de '/e 21 i ait bulunuyordu.
P ara hacm i iki ayrı yönden, em isyon ile m ev d u at açısından ve krediler ile m evduat karşılıkları bakım ından incelendiği zam an, artışını hızlandıran nedenler daha açıkça belirm ektedir. 1971 yılında tarım rekoltesinin ve H azine nak it ihtiyacının y ü k sek oluşu dolayı- siyle M erkez B ankası H azine kısa vadeli avansı ile T o p rak M ahsûl
leri Ofisi kredileri b ü y ü k ölçüde (% 36,9 y erin e % 65,7) a rtm ıştır. B unun yanında yurtdışı işçi tasa rru fla rı dolayısiyle döviz rezervleri de oldukça önem li bir a rtış kaydetm iştir. B anknot em isyonunu y ü k se lte n b u a rtış lar piyasada tedavül yoluyle b an k alardaki m ev d u at artışın ı hızlandır- mıştu-, Böylece hızlanan m evduat artışını b an k alar, tarım ve sanayi k e sim lerinde artm ış olduğu 1971 yılı milli gelir tah m inlerinden an laşılan faaliyetleri finanse etm ek için kredi o lara k kullanm ış v e m ev d u at a rtışı bu nedenle biraz daha hızlanm ıştır. Döviz rezerv i ile H azine ve T op rak Ofisi kredileri artışının b anknot em isyonunu artırm am ası için, k a y n a k ları m evduat artışı ile güçlenm iş olan b a n k aların 1970 te % 9,3 o ra n ın da artm ış olan reesk o n tları % 29,6 oranında azalm ıştır. D iğer y a n d a n banka kredilerinin de m evduat artışın a d a y a n ara k çok hızlı a rtm a sı m ev d uat karşılıklarının % 16,8 den % 62 ye çık an a rtış hızı ile önlenm iş ve bu Karşılıkların M erkez B ankasına tevdi edilm esi de b an k n o t em isyonu
nun artışını kısıtlam ıştır.
1971 d e p a ra h acm in in en az % 9,2 oranındaki Gayri safi milli hasıla a rtış ı k a d a r b ü y ü m esi gerekirdi; bu hız p a ra hacm inin % 23,3 lük artışın
d a n d ü ş ü lü rs e g e riy e % 14,1 oranında fiy a tla ra p arasal baskı yapm ış olması m u h te m e l b ir a rtış k alır. G erçekte bu sonuncu yüzdenin içinde hem ithalat y o lu y la y a b a n c ı m em lek etlerd en ithal edilen enflasyona hem % 66 oranın
d a k i d e v a lü a sy o n a bağlı kaçınılm az m aliyet artışlarının gerektirdiği ek lik id ite ih tiy ac ın ı k a rşıla m a k ve dolayısiyle deflasyonu önlem ek için artı
rıla n p a ra hacm i k ısm ı d a vardır. D evalüasyona ilişkin zorunlu m aliyet a rtış la rın ın 1971 y ılm a d ü şe n kısm ı % 10 ile % 15 arasında tahm in edile
b ilir. P a ra h a c m i a rtışı 1971 de bu açılard an ele alınırsa fiyatlara yaptığı p a ra s a l e tk in in ilk b a k ış ta görüldüğünden çok d aha az olduğu, hacim deki a rtış ın d a h a çok d e v a lü asy o n a bağlı m aliyet artışla rın a dayandığı kayda d eğ er.
K am u m âliy e siy le m illî gelir, döviz ve p a ra - kredi hareketleri arasında ilişk i sa ğ la m ak am aciy le m aii yıl yerine takvim yılını geçici rakam larla ele alm ış b u lu n u y o ru z . K am u m âliyesi gelişm elerinin 1971 yılında elverişli o lm a y a n k o şu lla r içinde sey rettiğ i ve sonuçlarının para, kredi ve fiyat hare
k e tle rin i etk iled iğ i g örülm ektedir. A rtış hızı 1971 de bir önceki yıldakinin ü ç m isline çıkm ış o lm asına rağm en A ralık ay m d a gelir tahsilatı, ödemelerin 3,7 m ily ar lira a ltın d a kalm ıştır. H azînenin n a k it sıkıntısını karşılam ak için ta h v il ih racın a, H azin e plasm an bonosu sa tışın a ve M erkez Bankası Ha
z in e k ısa vad eli a v a n sla rın a b aşv urulm uştur. Bu arad a Toprak M ahsul
le ri O fisinin y u rtiç i alım ları da h u b u b a t rekoltesinin yüksekliği dolayı- siy le b ü y ü k ölçüde M erkez Bankası kredileriyle finanse edilm iştir. Kon
so lid e b ü tç e y a tırım ödem elerinin a rtış hızı 1971 de % 34,2 den % 3,2 y e d ü şm ü ş o ld u ğ u n a göre, ödem elerdeki y ü k sek a rtış hızı, cari ödeme
le rle tra n s fe rle rd e n doğm uştur. Bu tü r ödem elerin yükselm esi Devlet p e rso n e l a y lık la rı ve ü c re tle ri için yapılan harcam alard an ve tra n sfe rle r
d e n ileri g elm iştir.
H azine n a k it sık ın tısı ile T oprak M ahsûlleri Ofisi kredilerinin bank
n o t em isyonuna, m e v d u a t yaratılm asına, p a ra hacm ine ve fiyat genel se
v iy esin e yapm ış olduğu olum suz etk iler 1971 yılında önemli olm uştur.
E k o n o m ik k o n jo n k tü r dışında da kam u m âliyesini yapısal ve kurum sal a ç ıd a n iy ileştirm ek , k a m u gelirlerini y e te rin c e artırm ak, harcam alarda verim liliği y ü k se ltm e k ve kam u ekonom ik teşebbüslerini yeniden düzen
lem e k k o n u la rın d a y ap ılan çalışm alara 1971 yılında da devam ediîmiştir.
F iy a t g en el sev iy esi harek etlerin i b ir y an d an nedenleri ve bu neden
le rin etkilem e g ü ç le ri diğ er yandan devalüasyonun toplu so n u çlan açısın
d a n incelem eye çalışacağız.
10 A ğustos 1970 te n önce 1963 - 1969 yıllarında toplam talepdeki a rtış la rı m ey d a n a g etirm iş olan etkenler, k a m u kesim iyle özel kesim ta s a r r u f açıklarının, m illi gelir gerçek a rtış hızını belirli ölçülerde aşan
