Bu Raporun hazırlanm ası sırasında bankaların yıl sonu bilançoları henüz elde edilememiş olduğu için bankaların başlıca işlemleri dışında kalan hesaplarında 1971 yılında meydana gelmiş olan gelişmeleri 1971 yılı Ekim ayı kesin hesap durum larından faydalanarak inceleyeceğiz (Cet vel: 35).
Bankaların mevduat, dışında kalan başlıca pasif işlemleri, reeskont ve avanslar, tedavüldeki tahviller, muhtelif taahhütler ve sermaye hesap ları gibi hesaplan kapsar.
Bankaların M erkez Bankasından reeskont ve avans yoluyle sağladık ları kaynakların 1971 yılı gelişmeleri gerek Merkez Bankası kredileriyle ilgili bölüm de gerek bankaların kaynak ve kullanımı bölümünde incelen miştir.
Bankaların tedavüle çıkan tahvilleri 1971 yılında on ayda 3 milyon liralık bir artış göstererek 421 milyon lira olm uştur. Bu hesap yıl sonunda da önemli bir artış kaydetmiyecektir.
Bankaların o rta ve uzun vadeli diğer kaynaklan taah hü tler adı altın da toplanm ıştır. Başlıca Devlet Yatırım Bankasından, Amerikan yardımı Türk Lirası karşılıklarından, Sosyal Sigorta K uram larından, m evduat karşılıklarından ve diğer yurtiçi ve yurtdışı istikrazlardan sağlanan bu kay naklar 1971 yılında on aylık dönemde 69 milyon lira arta rak 5.875 milyon liraya yükselmiştir. Artışın tamamı yurtiçi ve yurtdışı taaahhütlerde ol muş, Devlet Yatırım Bankası, gene! bütçeli idareler ve Sosyal Sigortalar Kurumundan temin edilen kaynaklar bir m iktar gerilemiştir. M erkez Ban kası nezdindeki m evduat karşılıklarından zirai finansm an için tem in edi len 650 milyon lira 1971 yılında bir değişiklik gösterm em iştir.
Bankaların ödenmiş sermayeleri, yedek akçeleri ve karşılıklariyle yıl sonu kârlarım gösteren serm aye hesapları 1971 yılında on ayda 1.269 milyon lira artarak 8.083 milyon liradan 9.352 milyon liraya çıkmıştır. On aylık dönemde ödenmiş serm ayeler 5.000 milyon liradan 6.505 milyon liraya çıkarak 1.505 milyon lira, ihtiyat ve karşılıklar 2.644 milyon liradan 2.847 milyon liraya çıkarak 203 milyon lira artm ıştır.
Bankaların bundan önceki bölüm lerde incelenmemiş olan önemli ak tifleri tahviller cüzdanı, iştirakler, sabit değerler gibi hesaplan kapsar. Tahviller cüzdanının 1971 yılı Ekim sonu seviyesi 2.638 milyon li radır. Bunun 2.573 milyon lirası Devlet tahvilleriyle Hazine plasm an bo nolarıdır. Geri kalan 65 milyon lirası ise Devlet Yatırım Bankası tahvili, Belediyeler tahvilleri ve diğer tahvillerden meydana gelmiştir. 2.573 mil yon liralık Devlet tahvili ve Hazine Plasm an Bonosu m evcudunun 1971 Ekim sonu itibariyle 1.228 milyon lirası Hazine Plasman Bonosudur. Bankaların Tahviller Cüzdanı 1971 yılında önemli bir artış gösterm iştir. 1970 yılında on ayda % 6 ,7 ve on iki ayda % 0,8 oranında azalmış olan tahviller cüzdanı 1971 yılında on ayda % 58,6 oranında, arta ra k 1.663 mil yon liradan 2.638 milyon liraya yükselm iştir. Tahviller cüzdanında 1971 yılında on ayda meydana gelmiş olan 975 milyon liralık artışın 815 milyon lirası Hazine plasm an bonolarında olm uştur. Hazine, Ekim sonu itibariy le 1.644 milyon lira plasm an bonosu çıkarmış ve bunun 1.228 milyon lirası bankalar tarafından alınmıştır. Yıl sonuna kadar ihraç edilen Hazine plas man bonoları 2.096 milyon liraya yükseldiğine göre banka cüzdanlarında bulunan bonoların yıl sonuna kadar bir m iktar daha artacağı tahm in edilebilir.
Bankaların iştirakleri 1971 Ekim sonu itibariyle 2.526 milyon liradır. 1970 yılı sonunda 2.235 milyon lira olan banka iştirakleri 1971 yılında on ayda 291 milyon lira (% 13,0) artm ıştır. Ekim sonu itibariyle 2.526
milyon liralık iştirakler toplamının 1.971 milyon lirası sanayi şirketlerine, .iî55 milyon lirası maden şirketlerine, 128 milyon lirası taşıma şirketlerine iştiraklerdir. Geri kalan 172 milyon lira ise diğer şirketlere iştiraklerdir. İştiraklerde m eydana gelmiş olan 291 milyon liralık artışın 183 milyon lirası sanayi iştiraklerinde, 40 milyon lirası madencilik iştiraklerinde ve 67 milyon lirası taşım a iştiraklerinde olmuş, diğer iştirakler bir milyon lira artış gösterm iştir.
Bankaların sabit değerleri 1971 yılında on ayda 458 milyon lira (% 11,8) oranında artarak 3.895 milyon liradan 4.353 milyon liraya çık m ıştır. A rtışın 256 milyon lirası özel kanunlarla kurulm uş bankalarda, 202 milyon lirası özel bankalarda meydana gelmiştir.
3 — PARA - BANKA SİSTEMİ
A . Toplam kaynaklar v e kullanımı
B ankalar sistem inin ekonomiden sağladığı kaynaklar ve bu kaynak lara dayanarak ekonomiyi finanse edişini, para hacminde meydana gelen gelişm elerin hangi etkenlerle oluştuğunu topluca görebilmek için Merkez B ankası ve bankalar bilançolarım konsolide ederek bütün banka sistemini tek banka gibi ele alarak incelemek konuya açıklık getirebilir. 1971 yılı sonu itibariyle banka bilançoları henüz tamamlanmadığı için bankalar siste m inin konsolide bilançosu, Merkez Bankasının kesin hesaplarına, banka ların da geçici ve yaklaşık olan başlıca işlemlerine dayanılarak hazırlan m ıştır. Bu nedenle konsolide bilançoda, ancak mevduat, kredi ve altın ve döviz m evcutları gibi önemli işlemler yer alm aktadır. Açıklamalarımızda bilgi elde edilememiş olan işlemlerin gelişmelerini yaklaşık olarak göste rebilm ek için zam an zam an Ekim ayı sonu kesin verilerinden yararlana cağız.
P ara - banka sisteminin 1971 yılında başlıca kaynaklan 18.190 milyon liralık bir artış kaydetm iştir (Cetvel: 36 ve 37). 1970 yılında aynı kaynak lardaki artış 10.204 milyon lira olduğuna göre kaynak artışı 1970 yılına kıyasla % 78,3 oranında fazladır. Bankalar sistemi kaynaklarındaki artış 1970 yılında daha çok banknot emisyonu ve vadeli mevduat gelişmelerine bağlı kaldığı halde 1971 yılında vadesiz m evduat artışı daha çok kaynak yaratm ıştır.
P ara - banka sistemi kaynaklarının 1970 yılında % 92 sini kre diler ile altın ve döviz rezervlerinde kullanmış olduğu halde, 1971 yılında, özellikle altın ve döviz rezervlerindeki artış m iktarı yaklaşık olarak 1970 seviyesinde kalmış olduğu için, bunların payı % 79 a inmiştir. Yaratılan kaynakların 1971 yılında önemli bir kısmı kasa m evcutlan ve mevduat karşılıkları yoluyle sterilize edilmiştir.
Bankalar sistem inin başlıca k ay n ak lan 1971 yılında 18,190 milyon liralık bir artış gösterm iştir. Bu artış b an k n o t ve ufaklık para emisyonunda 3.143 milyon lira, bankalar sistem i nezdindeki m evduatta 12.209 milyon liradır. İthalat tem inatları 1971 yılında 412 m ilyon lira azalmıştır. Tasnif edilmemiş kaynaklar 3.250 milyon lira artm ıştır.
Söz konusu kaynakları 100 kabul edersek bunların 1970 yılında 24,0 ünü banknot ve ufaklık para em isyonu, 65,1 ini mevduat, 3,4 ünü ithalat tem inatları ve 7,5 ini diğerleri teşkil etm iştir. 1971 yılında bank not ve ufaklık para emisyonunun payı % 22,4 e, ithalat tem inatlarının payı % 2,1 e inerken m evduatın payı % 65,6 y a ve diğerlerinin payı % 9,9 a yükselmiştir. Bankalar sisteminin kaynak yapısını vadesiz ve vadeli k ay naklarla piyasadan geri çekilen p aralar şeklinde ayırarak incelersek 1971 yılındaki değişiklik daha fazla açıklığa kavuşabilir. Para-banka sistem inin toplam kaynaklarının 1970 yılında % 5 9 ,5 i p ara hacm ine tekabül eden bilfiil tedavüldeki banknot ve ufaklık p ara ile vadesiz ticari ve ta sarru f m evdu atından meydana gelmiştir; 1971 yılında p ara hacm inin toplam kaynaklar içindeki payı '% 56,2 ye inmiştir. Toplam kay nak lar içinde vadeli m evdu atın ve diğer borçlanm aların payı % 33,1 den % 37,1 e yükselm iştir. İth a lat depozitoları ve kasa m evcutları yoluyle sterilize edilmiş olan kaynak ların payı ise % 7,4 ten % 6,7 ye inmiştir. 1971 yılında vadeli kaynakların toplam kaynaklar içindeki payının yükseldiği, likit k ayn ak lan temsil eden para hacminin önem derecesinin azaldığı görülm ektedir.
1971 yılında p a r a - b a n k a sisteminin başlıca kaynaklarında m eydana gelmiş olan 18.190 milyon liralık artış, kasa m evcutları, m evduat k arşı lıkları, kredi hacmi ve altın - döviz rezervlerindeki artışlara k ar şılık teşkil etmiştir. Bankaların kasa m evcutları 1.209 milyon lira, m evduat karşılıkları 2.663 milyon lira, kredi hacm i 9.824 milyon lira ve altın ve döviz rezervi 4.494 milyon lira artm ıştır.
Bankalar sisteminin toplam kullanımı 100 kabul edilirse 1971 yılı sonunda bunun 4,6 sını kasa m evcutları, 10,7 sini m evduat k arşı lıkları, 71,2 sini krediler ve 13,5 ini altın ve döviz rezervleri teşkil etmiştir. 1970 yılı ile karşılaştırılınca bankalar sistem i kullanım yapısında kredi hacmi aleyhine biraz değişiklik olduğu görülür. G erçekten 1970 yılına kıyasla kredi hacminin toplam kullanım lar içindeki payı % 76,4 den % 71,2 ye inerek % 5,2 oranında azalm ıştır. Kredi hacminin payındaki bu azalma altın ve döviz rezervleri payının % 3,4, m evduat karşılıkları payının % 1,2 ve kasa mevcutları payının % 0,6 artm ası sonucunu vermiştir. Kredi hacmi payındaki azalma banka kredilerinde m eydana gelmiştir; ban ka kredilerinin 1971 yılında artm ış olm asına rağm en payının azalmış olması artış oranlarının diğer kalemlerde daha yüksek olm asının sonucudur. Merkez Bankası dolaysız kredilerinin payı % 1,4 oranında artm ış, banka kredile
rinin i^-y* % o f i azalmıştır. Toplam krediler içindeki payları açısından azalışlar bankaların kendi kaynaklarından açtıkları kredilerde % 1,7, Mer kez B ankasının bankalar aracılığiyle açtığı kredilerde % 4,9 dur.
M erkez Bankası ve banka kredileriyle ilgili bölümlerde ayrıntılı ola rak açıklandığı gibi bir yandan M erkez Bankası dolaylı kredilerinin önem li ölçüde azalması, diğer yandan altm ve döviz rezervlerinin yükselmesi kredi hacm inin bankalar toplam kullanımı içindeki payını düşürmüştür.