M i m a r î bilgisi :
K ü t ü p h a n e b i n a l a r ı (*)
IV — îşık ve havalandırma meseleleri.
Bibliyotek binasının inşasında nazarı itibare alı-nacak en rmühim noktalar okuma salonuna ve umu-miyetle bibliyoteğin bütün dairelerine bol gündüz ışığı temin etmek, depolan mükemmel şekilde hava-landıracak tesisat vücude getirmektir. Okuma salonun da ve depolarda bol pencere mevcut olması maksadı temine kâfi gelir. Fakat fazla tozlu şehirlerde hava-landırma İşi için depo pencerelerini açmak buraya toz dolduracağı için böyle binalarda sun'î havalandırma tesisatı vücude getirilir ve pencereler hiç açılmaz.
V — Binanın inşasında umumî kaideler. Modern bibliyotek binası üç esas kısımdan teşek-kül eder. 1 İdare kısmı 2 — İstifade kısmı 3 3 — Depolar. Binanın inşasında bu üç cüzütam ara-sındaki münasebetlerin nazarı itibare alınması lâzım-dır. Umumiyetle yeni inşaatta şu kaideler kabul edil-mektedir: Bibliyotek binasının esas cüziitamı istifade kısmıdır. (Büyük okuma salonu, mecmualar okuma salonu, ödünç verme dairesi ve ayrıca kataloglar da-iresi). Bu kısım binanın ön plânında yer almalıdır. Yâni bina birkaç katlı ise ve geniş bir arsaya inşa edilecekse bu kısım binanın methale en yakın olan kısımlaıını işgal etmelidir. İdare kısmı buna mukabil ikinci plânda veya diğe<r katlara bırakılabilir.
Umumiyetle burada dikkat edilecek nokta muh-telif dairelerin, okuyucuların ve kitabın birbirlerini en kolay ve en çabuk bulabilecekleri şekilde kendi arala-rında bir âhenk vücude getirmelidir. Bunun temini için yeni bibliyoteklerin birçoğunda okuma salonu da-imî merkezi vaziyette inşa edilir ve diğer İstifade kı-sımları ve depolar bunu ihata ederler veya salonda bunların arasında mükemmel bir irtibat temin edilir. Depolar müstakil bir kısım olarak ya, okuma, salonu-nun üzerindeki katlara yerleştirilir veya bunlarla oku-ma salonu ve buna bitişik iare dairesi arasındaki taz-yik edilmiş hava postası tesisatı, kitap ve insan taşı-yan asansörler gibi kitabı bulunduğu yerden istifade kısmına süratle getirecek vasıtalar temin olunur.
Depolara gelince: Hususî inşa tarzı dolayısile depo, bibliyotek binasında tamamen müstakil bir kısım işgal eder ve diğer dairelere basit bir şekilde
( * ) Geçen sayıdan devam.
merbut bulunur. Müessesenin müstakbel inkişafı gö-zönünde tutularak plânda ileride inşası zaruret ha-line gelecek olan depolar ve diğer kısımlar için de yer ayrılmalıdır. Bu maksadın temini için bibliyotek binasının plânı, müessesenin ilerisi gözönün-de tutuiarak yapılır ve bu plânın ilk zamanlarda yal-nız en lüzumlu kısımları tatbik mevkiine konur.
Müessesenin zamanla mevcudu ve faaliyeti art-tıkça plânın diğer kısımları da inşa edilir..
VI — üç esas kısmın hususiyetle»i. A İdareye ve memurlara ait kısım:
Orta büyüklüke bir bibliyotek binasında bulun-ması lâzım gelen daireler ve odalar şunlardır:
Direktör odası
ikinci direktör veya muavine ait oda
Büro (İki, üç me'murun çalışabileceği genişlik-te)
Bu üç odaya (bitişik bir hademe odası.
Akseyson dairesi için iki, üç memurun çalışabi-leceği büyüklükte genişçe bir oda (ayrı ayrı devlet nüshaları aksesyonu, satın alma hediye ve teberru ek-sesyonları için)
Mecmualar, gazeteler ve devamlı eserler akses-yonu için geniş, müstakil bir oda buna ve ayni zaman-da büyük okuma salonuna merbut bir mecmualar okluma salonu (bu salon istifade kısmına aittir.)
Kataloglar dairesi için: Evvelâ alfabetik katolo-ğa mahsus aydınlık genişçe bir oda veya salon. Bu-rada bu katalogla meşgul memurların rahatça çalışa-bilecekleri yerleri veya ibu salona açılan bir odaları olmalıdır. Sonraı vaziyete göre sistamatik katalog ve-ya kelime kataloğu için ayni genişlikte aydınlık bir salon veya büyük odayla, bu salona açılan ve sista ımatik katalogla meşgul bibliyotekçilerin sükûnet içer-sinde çalışabilecekleri ayrı ayrı küçük odalar. Kata-loglar dairesi aksesyon dairesine yakın, hattâ bitişik veya bilvasıta merbut olmalıdır. (Meselâ hususî bir asansörle.) Bu dairenin mühim hususiyeti: Okuma salonu ve iare dairesi gibi buranın da ön plânda yer almasıdır.
B — İstifade kısmı
İstifade kısmı evvelce de izah ettiğimiz gibi bib-liyotek binasının ön plânında yer alır. Bu kısma ait odalar ve salonlar şunlardır:
İstifade kısmı şefine mahsus bir oda.
İdarem dairesi için: Geniş ve duvarsız taksimata tâbi tutulmuş bir salon. Bu salonun bir kısmı gişeler veya tezgâhlarla okuyucuların kitap almak ve kitap iade etmek hususlarında müracaat edecekleri bir yer haline getirilir. İdare dairesi vasıtasız olarak okuma salonunun kitap alıp verme kısmına merbut bulunma-lıdır.
Bu şekilde hususî bir kişeye de okuyucular giriş veya iare kartlarını almak için müracaat ederler. Bu kart odası da iare dairesine ait salonda kapalı bir oda haljne geirilir.
Okuma salonu: Müessesenin büyüklüğüne ve ihtiyaca göre bunun genişliği değişir. Orta büyüklük-te bir bîbliyobüyüklük-teğin okuma salonunda 200 okuyucu rahat rahat çalışabilmelidir.
Yapılan hesaplara göre salonda b^r okuyucuya 3, 5-4 metre murabbalık bir yer isabet etmelidir. Bir kişilik masaların sathı 100 X 75 santimetredir. İki kişilik masalarda beher şahsa isabet eden yer bun-dan fazla olmalıdır. Meselâ 250 X 75 santimetre!. Işık meseles1nin tanzimi bilhassa okuma salonu için fevkalâde mühimdir. Okuma salonuna ışık veren pencerelerin satıh ölçüsü salonun satıh ölçüsünün en aşağı yüzde yirmisi kadar olmalıdır. İyi bir aydın-latma nisbeti yüzdeı 35 - 40 tır.
Salonun iare kısmı buraya nezaret etmek vazi-fesiyle mükellef memurların bulunduğu yerde veya bunun yanında olmalıdır. Bu kısım bibliyoteğn asıl !are dairesinde hususî bir yer işgal eder ve salona açılır. Bazı bibliyoteklerde okuyucuların kitap alıp vermeleri esnasında salonda sükûnetin ihlâl edilme-mesi için bu iare kısmı salonun dışına nakledilmiştir. Okuma salonunun bir taraçası ve okuyucuların istira-hat edebilecekleri ve sigara içebilecekleri bir odası da olmalıdır bilhassa A'merika biibüyoteklerinde bu hususa çok dikkat edilmektedir.
Mecmualar okuma salonu: Burası mecmualar aksesyonunun yanında bulunur.
Diğer okuma salonları: Orta büyüklükte, bir bibliyotekte harita ve plânlara ve keza yazmalara, diğer kıymedi kolleksiyonlara mahsus ayrı okuma sa-lonları mevcut olmalıdır. Harila üzerinde çalışacak-ların geniş masalara ihtiyacı vardır ve haritar bibli-yotekte hususî şekilde muhafaza edilir. Bunun için okuma yahut çalışma salonu ile beraber bir haritalar dairesi vücude getirilmesi zaruret olarak telâkki edil-melidir. Keza yazma eserler hususî bir ihtimama muhtaç oldukları,içsn ayrı bir dairede saklanır ve
yalnız bu dairenin hususî okuma salonunda nabilir. İstifade kısmına dahil olmakla beraber oku-yucuları az olduğu için haritalar ve yazmalar daire-leri ikinci plânda yer alırlar.
Fotokopi atelyesi ve bunun okuyucuların müra-caatlarını kabul eden kısmı için hususî bir yer.
Teferruat olarak vestier ve tuvalet. Ayrıca oku-yuculara mahsus ufak bir kantin.
Okuyucuların giriş veya iare karlarını konrol eden memura mahsus yer ve turnike öyle bir mahal-le konulmalıdır ki okuyucu okuma salonlarına ve kataloglar dairesine ancak bu turnikeden geçerek gi-rebilmelidir. İare dairesi ile diğer kısımlar bu turni-kenin dışarsında bırakılır.
C — Depolar.
Biibliyotek binasının, inşası tamamen hususî bir tekniğe istinad eden kısmı budur.
Modern bir kitap deposundan şu hizmetler beklenir veya bunun şu vasıfları haiz olması istenir: Mümkün mertebe çok kitabın az yere sığdırılmasına müsait olmak. Bununla beraber kitapların mükem-melen havalanmasını temin etmek, kitap düşmanı ha şeratın, tozun ve rutubetin tahassülüne mâni olmak bol gündüz ışığının içeriye girmesini temin etmek, kitapların okuma! salonuna ve iare dairesine sür'atle gönderilmesine hizmet edecek vasıtalarla mücehhez bulunmak ve nihayet hararetin mütemadiyen değiş-mesinden kitaplar zarar göreceği için - yaz kış nor-mal bir hararet derecesini mühafa'za edecek şekilde inşa edilmiş olmak (Normal hararet depolar için +
15, 18 derecedir.)
Depolar 19 uncu asrın başındanberi ıbibliyotek binasında müstakil bir kısım işgal etmektedirler. ,'
Deponun veya depoların, Bibliyoteğin diğer daireleri arasında aksesiyon kısmile ve bilhassa iare dairesi, ve dolayısile okuma salonu iki alâka ve mü-nasebetleri fazladır. V e bunun için bu kısımarla va-sıtasız olarak birleştirilmeleri lâzımdır. Bunun temi-ni için depolar üstüste birfcaç katı ve, birçok katları işgal ederler. En alt kat iare dairesine ikinci kat akse-siyon dairesine, merbut olur. Muhtelif katlar arasında da kitap ve insan taşıyan 'asansörlerle, irtibat temin edilir.
Modern depo, çelik bir iskelet üzerine beton-dan inşa edilir. Kitap rafları ve bu rafların istinad et-tiği kısımlar çelik profillerden yapılır.
ber-taraf edilmiş olur. Lüzumlu tedbirler aynen rutubete karşı da alınmalıdır.
Modern kitap deposu nasıl inşa edilir? Depo kitapla dolacaktır ve1 kitap ıağır bir cisimdir. Bunun için bilhassa üstüste müteaddit katlar işgal -eden de-polar çok sağlam temellerin üzerine kurulmalıdır. Yüz binlerce, milyonlarca kitabın ağırlığı modern depoda doğrudan doğruya temellere verilir. Bunu daha iyi olarak şöylece izah edelim:
Depoda sekiz rafı ihtiva eden bir (Gestell) Raf tutkusunu ele alalım. Raflar sağdaki ve soldaki iki şakulî çelik sütuna veya putrele gayet sağlam olarak merbuttur (Tutkular o şekilde inşa edilmektedirler ki ou rafla'r üzerinde ağır kitaplar olduğu halde bile aşağı ve yukarı kolaylıkla inip çıkabilirler.) Bu çe-lik sütun veya putrel binanın en üst katından diğer katlara birer birer geçerek temele kadar inen ve ora-ya sağlam olarak tesbit edilen yekpare bir çelik sü-tundur. Bu, her geçtiği katta altı rafa istinad vazi-fesini görür ve bu suretle muhtelif katlarda şaîkuli olarak ayni hizada bulunan kitapların ağırlığı ayni çelik sütun vasıtasiyle zemine kadar intikal eder. Ya-ni bu suretle depoların ağırlığı duvarlara ve ayrı ay-rı her deponun zeminine de(ğil, doğrudan doğruya temele verilir. Bu suretle depolarda duvarlar vs ze-min, ağırlığına istinat vazifesini değil, bu çelik sütun-ların vüc.ude getirdiği iskelet için bir nevi muhafaza hizmetini görürler ve kitapları haricî tesirlerden mu-1 hafaza ederler. Her katta ağırlığa mukavemet edebi-lecek kalın bir zemin tabakası ve kalın duvarlar in-şasına da bu suretle lüzum kalmaz ve inşada mal-zemeden tasarruf edilir.
Mucidine izafeten Lipman sistemi diye anılan bu sisteme göre inşa edilmiş kitap depoları ekseriya müstatil şeklindedirler. Raf tutkula'rı burada tek bir sıra veya ortada bir koridor bırakılmak suretiyle sağ-lı sollu iki sıra teşkil ederler. Karşısağ-lıksağ-lı bir tutku ara-sında normal olarak I 30 santimetrelik bir mesafe bı-rakılır. Buna mihver ımesa'fesi denilir.
Tutkuların normal yüksekliği 2.25 - 2.50 met-redir ki bu irtifa ayni zamanda ayrı ayrı depo katla-rını yüksekliği demektir.
Işık, sağdan ve soldan yahut yalnız bir taraftan gelir. Bol ışık kitapların hayatını uzatacağı için depo-larda bol pencere yapılması tavsiye edilmektedir.
Ayrıca depoda elektrik ış-ğı tesisatı da vücude getirilir. Depolar için en iyi teshin vasıtası kaloriferdir
Lipman sistemi son zamanlarda tadilâta uğra-mış ve bu suretle daha pratik ve işe daha çok yarayan, ayni zamanda daha ucuza1 mal olan kitap depolarının inşası imkân dahiline girmiştir.
VII — Geçmişte bibliyotek binalrı:
Bugünkü şekillerini almadan evvel bibliyotek bi
naları birkaç istihale devresi geçirmişlerdir. Bu devre lere sırasiyle şu adları verelim: 1 — Rahle sistemi devri 2 —- Barok salon bibliyotekleri devri 3 — Bibliyoteği vücude getiren üç kısmın (idare okuıma salonu, depo) birbirinden ayrıldığı devir, yâni mo-dern bibliyotek devri. Bu üç devrenin hususiyetle-rinden şimdi kısaca bahsedelim:
Rahle sistemi devri: Bu devre orta çağ bibliyo-teklerinin devresidir. Bunun ne zaman başladığını kat iyetle tesbite imkân yoksa'da rönesansla beraber nihayete erdiği söylenebilir. Ortaçağdan evvelki dev-relerin ve meselâ Yunan . Roma devresinin bibliyo-tek binaları hakkında pek az malûmatımız vardır. Bil-diklerimiz şunlardır: Bu biıbliyotekler ekseriya şeh-rin ortasında bulunan mabedin bir kısmını işgal edi-yorlardı. Bibliyotek etrafı sütunlarla çevrili zemini mermer, tavanı yaldızlı bir halden, yahut salondan ibaretti. Burası hem depo hem okuma salonu vazi-fesini görüyordu. Bu devrenin kitapları olan tomar-lar sütuntomar-ların gerisinde ve duvartomar-ların içersindeki oyuklara yerleştiriliyordu. Meşhur İskenderiye bibli-yoteği, İskenderiye müzesinin bir kısmını işgal et-mişti.
Bergama bibliyoteği de bir mabedin yanınday-dı.
Ortaçağın rahle sistemine gelince: zamanımıza kadar intikal etmiş olan bazı ortaçağ biibliyeteklerin-den ve mevcut tarihî kayıtlardan bu devrenin bütün hususiyetlerini tesbit edebiliyoruz. Bu devrede depo ve idare kısmı diye bir şey bilinmiyor. Bibliyotek müs-takil şeklinde her türlü tezyinattan âli bir salondan ibarettir. Bu salona sağlı sollu iki sıra teşkil edecek suretle mektep sıralarına benzeyen rahleler yerleşti-rilmiştir. Bunların oturulacak yerleri vardır. Rahle-lerin üzerinde kitaplar mevcuttur. Ekseriya bu kitap-lar zincirlerle rahleler emerbuttur.
Zincirlerin vazifesi hırsızlığa mâni olmaktan zi-j'ade kitapları yerlerinin değişmemesini temin etmek-tir. Çünkü ayni mevzua ait kitaplar muayyen sıralar üzerine konmuştur. Yâni tertip sistematiktir.
Ortaçağdski manastır, kollej veya üniversite bibliyotekler hep bu rahle sisteminin tipik örnekleriy-di. Bu sistem rönesanstan sonra yerini barok salon bibliyo teklerine bırakmıştır.
Barok salon bibliyotekleri devri.
Bu devir rönesanstan biraz sonra başlar ve 19 uncu asrın başlarına kadar devam eder. Bu devreye ait bibliyoteklerin hususiyetlerini şöylece hülâsa ede-biliriz:
dekoratif tezyinat vardır. Ortada ve yanlarda süslü kitap dolapları ve camekânlar görülür. Bazan galeri-lerle salonun sağ ve sol cenahları kabili istifade bir hale getirilmiş ve buralarda da kitap dolapları yerleşti-rilmiştir. Salonun ortasında bazan büyük bir mücessem
küre yahut camekânlar içersinde teşhir edilmiş para kolleksiyonları ve daha ziyade müzelere yakışacak bazı antika eşya! bulundurulur. Bazı ufak tefek deği-şiklerle beraber bu devreye ait bibliy o teklerde görü-len hususiyetlerin hulâsası şudur: Bol, geniş bir salon-da bibliyotekcinin bugünkü pratik zihniyetine hiç ce-vap vermiyen dağınık bir yerleşme tarzı. Bu tipin ka-rekteristik örnekleri meşhur Vatikan biibliyoteği (in-şası 15Ş7) ile son İspanya dahilî harbinde bir hayli lahribata uğrayan Madritteki Escorial bibliyoteği'dir (inşası 1567)
IVJ[ o d e r n B i b l i y o t e k l e r D e v r i ( A y -rı Depo sistemi) : 1 9 ncu asırla beraber bibliyotek bi-naları için yeni bir devre açılmış oldu: Depolar ve İdareye ait kısımlar okuma salonundan çıkarak
bina-da müstakil birer yer işgal ettiler. Bu ayrılmanın lüzu-munu ilk defa ileri süren bir İtalyandır: Leopold Del-la Santa 1816
