OSMANLI'NIN izinde PROF. DR. MEH MET ips irli ARMAGANI. CiLT I HAZI RLAYAN LAR. Feridun M. Emecen ishak Keskin Ali Ahmetbeyoglu.

(1)

OSMANLI'NIN iZiNDE

PROF . DR.

MEH ME T iPS iR Li

ARMAGANI

CiLT I

HAZI RLAYAN LAR Feridu n M. Emecen

ishak Keskin Ali Ahmetbeyoglu

[g -

(2)

OSMANLI'NIN iztNDE PROEDR.

MEHMET iP~iRLi ARMAGANI

Ctl.TI

TiMA$ YAYINLARI (3027

Osmanlt Tarihi Dizisi

I

⁸⁰

EDITOR AdemKo~

Zeynep Berke~

KAPAK TASARIM R.avza K121lrug

MiZANPAJ ishak Keskin

1. BASKI

~ubar 2013, istanbul

ISBN ISBN 978-605-08-0823·0

sii~!IJI!Ili!IIII!~I!~IJ~II

TiMA$ YAYINLARI

Cagaloglu, Alemdar Mahallesi, Alayko~kli Caddesi, No: 5, Fatihltsranbul Telefoa: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00

P.K

50 Sirkeci I istanbul

timas.com.tr timas@rimas.com.tr facebook.com/ rimasyayingrubu

cwicrer.com/rimasyayingrubu

Klilciir Bakanltgt Yaymcthk Sertifika No: 12364

BASKI VE Ctl:r ElmaBasom Halkalo Cad. No: 164 B-4 Blok Scfakoy-Kii~iik~ekmece I ISTANBUL

Tel: (0212) 697 30 30 Matbaa Serriflka No: 12058

YAYlN HAKLARl

izinsiz yaytnlanamaz. Kaynak giisterilerek a!Jntl yaptlabilir.

(3)

Ruus Defterlerine Gore XVI. Yiizyilda Osmanh Miiderrisleri

Ottoman Miiderris According to Ruus Registers in the

)(Vlth

Century Bilgin AYDIN' - RUat GONALAN' '

Abstract:

nus

study, which examines the appointment records of mtiderris who were members of Ulema class, firstly provides information regarding development of the madrasa system. After that based on the Ruus registers of the sixteenth century as a basis, the appointment records coUected from these registers are evalu- ated. The appointment records relating to the MUderris class include very important information and they help scholars to correct some facts. The records help scholars and researches to clarify system of education and the form of high ranked miiderris.

Keywords: Ottoman madrasas, mtiderris, education system.

· o smanh Medrese Sisteminin Dogti§ u v e Geli§imi

Tarihte Osmanli Beyligi gibi, zamanla bilyilyerek imparatorluk

~ek

linde viicut

bulm~

biiyilk siyasi ve iktisadi

t~ekkilller, te~kilatlanrun

tekamillil devresinde, miras951 bulunduklan medeniyetlerin ve <;evre killtiirlerin bi.iyilk ol9ide tesiri altmda

kahru~lar;

kendi gelenek ve me- deniyetlerini

~a

ederken

gegni~

medeniyetlerin m.irasrm kendilerine mal

etmi~lerdir.

Osmanli Beyligi kuruldugu zaman, islam medeniyeti hi- lim, edebiyat ve sanat dallannda en onemli eserlerini

verrni~

ve

Mo~ol

istilas1 sonucunda da bir duraklama devresine

girmi~

bulunuyord u.t is- lam medeniyeti, Osmanhlara miras olarak, tekamilli.ini.i

tamarnlam1~

ve gelen eksel bir yaptya

kavu~mu~

bir egitim sistemi ve bu sistemin en yay- gm mi.iesseseleri olan medreseleri btrak:nu§b.

Medreseler, Bi.iyi.ik Selc;uklulann hak.i.nU.yeti doneminde bi.iti.in islam dtinyasmda egitim sisteminin

kurumsall~~

merkezi mi.iesseseleri ola- rak yaygmltk kazanmt§; din, bp ve astronomi ilimlerinin tahsilinin yarn srra yonetici elidin de

yeti~mesine

katklda

bulunm~tur. Sel~u

veziri Nizami.ilmi.ilk, Bagdat'ta kurdugu Nizamiye medreseleri ile islam egitim an- laNmda yeni bir

c;t~ a9ID~

ve daha sonra medreseler

Sel~u

Mki.mi.yeti altmdaki bcilgelerde" htzla

yaytlmt~ttr.²

Anadolu' da ise

ilk

medreseler xm.

istanbul Medeniyet Oniversitesi, Edebiyat FakWtesi, Bilgi ve Beige Yonetimi BoiUmU. E- posta: bilginaydin@rnarmara.edu.tr

" istanbul Oniversitesi, Edebiyat Fakilltesi, Bilgi ve Beige Yonetimi Bo!UmU. E-posta:

rifatgunalan@gmail.com

Bununla ilgili olarak bkz: Abdillkerim Czaychn, "Nizamiye Medresesi",

Di.A, x.xm,

istanbul2007, s. 188-190.

2 Nebi Bozkurt, "Medrese", DiA,

xxvm,

Istanbul 2003, s. 323-327; Czaydm, HNizamiye Medresesi", s. 188-190; Cahit Baltao, XV- XVI. Astrlnrdn Osmn11lr Medreseleri, lstanbul1976,

(4)

156 Bilgin Aydm- Rifnt Grinnlnn

yiizyt1

ba~lanndan

itibaren kurulmaya

b~l~t:J.r.

Medrese sisteminin halk egitimi ve yonetici elidin

ye~mesindeki

yeri dola}'lSiyla, Anado- lu'nun fethinden sonra

Sel~ular

ve daha sonra beylikler tarabndan btiyill<

~ehir

merkezlerinde pek <;ok medrese

kurulmu~tu.

Bu

~ehirler

onemli kiilti.i.r merkezleri olarak

geli~mi~,

egiti.m ve ogreti.m merk€zleri haline

gelmi~ti.3

Anadolu' da

Sel~u

medreselerinin en yo gun olarak bulundugu yer devlet merkezi olan Konya idi. Altun Aha, $eref Mesud, Karatay, Kemaliye, Nizamiye, Ata Bey, ince Minare ve Srr<;ah medreseleri Konya medreselerinin en

me~hurlar1drr.⁴

Konya' da Sel<;uklular ve Beylik- ler donemine ait medrese sayiSl onsekizi bulmu§tu. Yine Selc;uklular do- neminde Kayseri' de ve Sivas'ta dort medrese

yap~

b.

Xlll. -XV. yUzyillarda ktilti.i.r merkezleri, siyasi iktidar merkezlerinin degi§imine bagh olarak

farkhl~abiliyordu.

Anadolu' da, Selc;uklular ozel- likle i<; Anadolu bolgesinde kalan Konya, Kayseri ve Sivas gibi

~ehirleri

kiilti.i.r merkezi haline getirmi§ken Selc;uklu uc; bolgesinde ortaya c;ll<an beylikler ozellikle kendi beylik merkezleri olan Kutahya, Afyon, Bahkesir, Manisa, !sparta gibi §ehirleri birer

o~eni.m

merkezi olarak imar edip geli§- tirrni§lerdi. Anadolu Beylikleri ilim adamlarrm himaye etmede rekabet ha- lindeydiler.

XIII. yUzyilda Anadolu medreseleri arasmda islam hukuku, tip, hadis, heyet ve astronomi egitimi veren ihtisas medreseleri de mevcuttu. Kon- ya' daki ince Minareli Medrese hadis, Srrc;ah Medrese flk.th, Kayseri' deki

s. 5·6. Osmanh medrese geleneginin temelinl X1. ytlzyt.lda ftlah ilmini sistemati'k olarak ll~retmek uzere kurulan Nizamiye Medreseleri olu~turur. Arap~a dil bilgisi ve onun Uzerine i~n edilen ftkth bilgisi, medrese sisteminin b~ltca etitim gayesini te$kil eder. XW.

yUzyrlda hadis ve tefsir alanlannda uzmanl~IJU~ bir ej!;itim sisteu:i dii$tincesi neticesinde MedarisU'l-Hactis (Daru'l-Ha.ctis) ve MedarisU't-Tefsir tOrU medreseler ortaya ~r.lam~hr. Bu ihtisasla~ma ej!;ilimi dini alanlarla strurh kalm~ XIII. yUzy!lda bimaristan-medrese bUtilnle~mesi sonucu bp medreseleri ve onu takiben astronomi egitiminin verildigi medrese-rasalhane modelleri ortaya 9km1$br (Ekmcleddin ihsanoglu, NOsmanlr Medrese Geleneginln Do~un, Bclleten, 247 (2002), s. 854-855).

J

xm.

as11 Anadolu ~Jeri arasmda Konya, Sivas ve Kayseri en g~ ~ehir merkezleri id.L Bir ticaret ~ehri olarak

xm.

yiizytlda inki$af etmi$ olan Sivas'm niifu.su Khulkokonlyle'in tahminine gore UO.OOO civannda id.i (Fuat KOpriliU, Osmn11lt Dl!i1leti'nill Knro/11~11, Ankara 1959, s. 60). Sivas surlanrun kapsadlgt alan dikkate almarak yapt.lan bir nUfus yoj!;unlugu hesaplamasma gl!re ise bu yiizytlda ~ehrin nufusu 40.000 olarak tahmin edilmi~tir (Omer Demirel, "Sivas", DiA, XXXVII, istanbul 2009, s. 278). Bu donemde Sivas'ta dort medrese yapbnlml$llr. Sel~u b~kenti olarak en canl1 di!nemini XIII. yUzy!lm ortalannda ya~~

olan Konya'nm nUfusu ise bu donemde 60.000 olarak tahmin edilmektedir. Konya'da XIII. ve XV. yuzyularda onsekiz medresenin varhgt tespit edUmi~tir {Ha$im Karpuz, "Konya", DIA, XXVI, lstanbul2002, s.190). Kayseri'de ise di!rtSel~u medresesi bulunuyordu. XIU. yUzy!l Anadolu'sunda yukanda adr g~en ~ehirler d1~mda Erzururn, Erzincan, Harput, Amasya, Tokat, Nij!;de, Niksar, Kt.r$ehir, Ankara. Aksaray gibi ikind derecede bUyuk ticaret ve sanayi

~ehirleri de ctikkate deger bir ~e glls~ti (I<IIpriliU, n.g.e., s. 60.) Sanayi ve ticaret merkezleri olan $eltirler sermaye birikimi dolaytSryla valaf olarak yapbnlan pek ~k tesisin de merkezi durumundaydt.. Medreseierin en l!nemlileri de bUyuk ~ merkezlerinde J.:urulm~tu.

ibrahim

Hakla Konyah, l<Dnya Tnn1ri, Konya 1964, s. 785-901; Zeki Atc;eken. Konyn'dnki

Se/~tk/11 Ynptlnmrm Osmmrlr Deurimle Bnlmm ve Kullnml11111SI, Ankara 1998, s.188-189.

(5)

Rrws Defterlerine Gore XVI. Yrlzyrlda Osmanlr Miiderrisleri 157

Q.fte Medrese llp,

Klr~ehir

Cacabey ve Kiitahya'daki Vacidiye Medrese- leri astronomi ogretiminin yapilcllgt ihtisas medreseleri idi.

⁵

XIII. ve XIV. yiizyillarda Anadolu Selc;uklulan ile diger Tiirkmen bey- liklerinde iist yonetim miiesseselerine hakim olan ziimrelerin neredeyse tamarru medrese

me~eli

idi.6 islam

~ehir med~niyetinin

egitimli ve yiik- sek kiiltiirlii temsilcileri olan ulema, Xill. ve XIV.

yiizyli

boyunca Anado- lu' da ortaya c;J.kan biitiin siyasi

te~ekkiillere ~ekil

veren

b~hca

gi.ic; idi.

Sultan ve beylerin idari, siyas1 ve mali

i~lerini

yiiriiten ve devleti yoneten bu kiiltiirlii tabaka, sahip olduklan yonetim bilgisini ve idari kabiliyetleri medrese sistemine borc;luydu.7

XIV. yii. zyil Osmanh idari te~ekkiillerinin ortaya c;~mda da medrese sistemi

geni~

olc;iide etkili

olmu~

ve Osmanh miiderrisleri, Osmanh Bey- ligi'nin

kurulu~undan

itibaren Osmanh biirokrasisinin

geli~iminde

c;ok onemli katkllar

saglarru~hr.

ilk Osma:n.h biirokratlan olan vezir ve

ni~an

cilarm tamarru kacllhk ve miiderrislik gorevlerinden sonra devlet hizrne- tine

ginni~lerdi.B

Medrese kokenli biirokratlar Selc;uklu, ilhanh ve beylik- ler geleneginin Osmanhlara aktanlmasmda da onemli roller

iistlenmi~

lerdir. ilk Osmanh vezir ve

ni~ancilarmm

tamarrunm rnedrese kokenli olmas1, biirokrasi alanmdaki temel bilgilerin de medrese egitimi ile elde edildigini gostermektedir. islam diinyasmdaki bilgi birikimini ve biirok- ' rasi geleneklerini Osmanhlara aktaran kururnlar medreseler

olmu~tur.

Mehrnet ip~irli, "Anadolu" ^IDiA,

m,

istanbul1991, s. 128-130; is mail Hakkt Uzuns-~w, Anadolu Berjlikleri, Ankara 1937, s. 209-223.

Ttirkiye Sel<;uklulannda vezirlik yapan ondort gorevliden onbiri medrese kilkenli ve

iran

me~elj idi. Osmanblarda da Fatih' e kadar biri haric; bUtiln vezirler medrese kokenli idi.

Milliyetleri bakmundan ilk Osmanb vezirle:rinin tamarru Ttirktti (Aydm Taneri., Osmmrlr imparntorlugrrmm Kumlll$ Doueminde Vezir-i Azamlrk, izmir 1997, s. 48, U9). Osmanlt idarl sistemi, devlet btirokrasisinde ihtiyac; duydu~ kadrolan birbirinden ba~u: olarak faaliyet gosteren iki ayn kaynaktan saglamaktayd1. Bunlar, devlet btirokrasisinde yer alma bakurundan farkl! uzmanltk alanlarmda ilnceliklere sahip bulunan medreseler ve saray okullan idi. Merkezi btirokrasinin uc; Ierne! unsuru olan Divan-r Htirm1yun, Bab-r Defteri ve Defterhane, hem saray okullarmdan hem de medreseden ye~~ olan elemanlara kadrolannda yer veriyordu. XIV. yilzyllm ilk yartSmda Osmarili yonetimine rnedrese sistemi hakimken XIV. yiizy1lm ikinci yartSmda, dev~irme sisteminin uygulanmaya b~larnasr ile, devlet gorevlerinde istihdam edilecek kimseler saray biinyesinde egitim almaya b~ladt. Daha sonralan Enderlin ismi ile tanmacak olan saray okulu, devletin muhtelif alanlarda ihtiyac; duydugu asker!

ve idari yoneticileri, killeler ve dev~irmeler arasmdan sec;erek ye~tirmeye b~ladr.

Osmanb B.eyligi'nin kurul~undan itibaren dahili ve harici y~malar tayin ve tevcih

i~lemleri is-in, bu ~Jere vaktf btirokrat ve kiltiplere ihtiya~ duyuidu. Ttirkc;enin yaru sr.ra Arapc;a ve Farsc;ayt da ilgrenmesi gereken ve bu bilgilerini beige tanzim etmek ve yazcyma yapmak is-in kullanacak alan kimselerin, belli bir egitime ve kilabet usullerini bilmeye ihtiyaa vardr. Kuru!~ donemi Osmanlr btirokrat ve katipleri de mesleklerine ait gerekli bilgileri medrese egitimi ile elde ediyorlardL XIII. ve XIV. yllzyllda din bilimlerinin yarn sr.ra, devlet ve toplumun ihtiyac; duydugu biitiln alanlarda (bp, astronomi, fen bilimleri vs.) egitim veren medreseler, egitimli insan ihtiyacmm kar~rlandrgt yegane muesseselerdi ve medresenin

~mda halkm egitim alabilecegi ve devlet kadernelerinde gorev almak is-in gerekli bilgi birikimine ula~abilecegi ikinci bir mUessese mevcut degildi.

XIV. yilzy1l Osmanlt vezirlerinin m~eleri is-in bkz: Halil inalak, "Wazir", Ef-, XI, s. 194.

(6)

158 Bilgi11 Ayd111 -Rifnt Gii11nlm~

Orhan Gazi'den Yildmm Beyaz1t'a kadar Osmarili medreselerinin en onemli insan

kayna~

Selc;uklu ve beylikler doneminin medrese muhitleri

olmu~tur.

Yildmm Bayezit doneminde bile Osmarili medreselerinin kad- rolarmi Anadolu'nun eski ktiltiir merkezleri arasmda yer alan Kutahya, Manisa, Kastamonu gibi §ehirlerden yeti§en miiderrisler i§gal etmektey- di. Bu donemde $akfiyzk-z Numfiniyye'nin kayrtlarma gore Osmarili medre- selerinde gorevli ondokuz miiderristen sekizi Selc;uklu kiiltiir merkezleri olan §ehirlerden Osmarili sahasma gelmi§lerdi.9

Xlll ve XIV. yiizyillarda Suriye, MlsJI, iran ve Orta Asya' daki medre- seler muhtelif alanlarda

uzmanla~~

alimlere sahip bulundugu i<;in Anadolu' daki medreselerden yeti§en ali.mler, din ve hukuk alarundaki ihtisaslar1n1 Suriye ve MlsJI' da; riy§ziye, heyet, kelfun ve felsefe aJanm- daki ihtisaslar1n1 ise iran ve Orta Asya' da yapryorlard1.

¹⁰

Bu · donemde Suriye ve MlsJI bklh, tefsir ve hadis ilimlerinde one <;rkarken iran ve MavercHinnehir b5lgesinde akli ilimlerin tahsil

edildi~

goriilmektedir.n

Anadolu medreselerinde ogrenim gordiikten sonra farkll ilim sahala- rmda ihtisas yapmak isteyen ulemadan Edebali ve Muhsin-i Kayseri

$am'da; Davud-1 Kayseri, Molla Fenm, Simavnah Bedreddin ve Germi- yanh Ahmedi Kahire' de; AHiaddin-i Esved iran' dai Alaaddin-i Rfuni Se- merkand' da; Kadrzade-i RUmi, Bursa Kadls1 $emseddin Cezeri, Abdurrah- man Riimi, $eyh Abdullah llahi ve Melihl, Horasan ve Maveraiinnehir' de yiiksek tahsillerine devam

e~lerdir.u

XIV.- XVI. yii.zyillar arasmda Os-

manh

medrese mensuplarmdan ellisi iran' da, yirmi yedisi MlsJI' da, onu Maveraiinnehir'de, dokuzu Suriye'de ve ikisi Irak'ta ogrenim

gorm~tiir.¹3

islam diinyasmda seyahatler ekonomik ve ktiltiirel bakundan az

ge~mi~

bolgelerden bu alanlarda

ge~mi§

bolgelere dogru yogunla§Iyordu.14 XIII. yuzyilm ortalarma dogru llharili hakimiyetine giren Selc;uklular ile onlarm Konya' daki haJefleri olan Karamarililar, Osmarili medrese sis- teminin

te~ekktiliinde

onemli bir yere sahiptir. Osmarililarda ilk kad1 ve miiderrislerin Konya ve Karaman ilim ve tasavvuf muhitleriyle S1kl bir

Ismail Ertinsal, "Medival Ottoman Libraries", Erdem, 1/3 (Ankara 1985), s. 746.

IO Ismail Hakkl Uzun~ar~ili, Osmn11lz Devleti'11i11 j[miye Tc~kilnh, Ankara 1988, s. 227; Halil inalcik, Osmmzll Klnsik

<;ngz,

1300-1600, Ire. Ru~en Sezer, istanbul 2003; Mehmet ip~irli,

"Medrese", DiA, XXVID, istanbul 2003, s. 328-330.

11 Uzun~, n.g.e. s. '127. iznik'te ~ ettirilen ilk Osman!J medresesinin mtiderrisi DAvud-

• Kayseri, matematik tahsili ir;in devrin matematik bilimlerinin merkezi olan Tebriz'e gi~ ve dlin~Unde iznik'te ibn Sertak'm Kitabii1-hmuil ft'l-Hendese'sini okulrn~tur. ibn Sertak'm eseri Oklid geometrisi, koni kesitler, dtizlernsel ve kUresel trigonometri ve geometrik hesaplar hakkmdad.Ir (ihsan Fazlto~u, "Hesap", DIA, XVU, Istanbul 1998, s. 245-246).

12 Zeki Velidi Togan, Umumi Tiirk Tnrihi'ne Giri~, I, istanbul 1970, s. 373; Mehmet ip~irli,

"Anadolu", DLA, U, s.129.

13 ip~irli, "Medrese", s. 330.

u Resul Ay, "Orta~ag Anadolu'sunda Bilginin Seyahati: Talebele.r Alimler ve De~ler",

Tnrih ve Toplum Yeni Ynkl~zmlnr, 3 (2006), s. 24.

(7)

Rrws Defterlerine GOre XVI. Ytizyrlda Osmmrll Miiderrisleri 159

i§birligi halinde oldugu bilinmektedir. Osrna:nl.I Beyligi kuruldugu zarnan egitirn i§leriyle gorevlendirilen ve ilk Osrna:nl.I biirokratlanru yet:i§tirecek olan rntiderrislerin Konya, Kararnan, Kayseri, Sivas gibi Selc;uklu rnedre- selerinin yogun bulundugu §ehirlerden geldigi, rntiderris isi.mlerinin nis- pet edildigi §ehirlerden anla§Ilmaktadrr. Bu rntiderrislerden DavU.d-1 Kayseri en rne§hurlari olup digerleri Korievi, Larendevi, Kararnani, Sivasi, Rfu:ni gibi nispet isimlerine sahip bulunuyordu.1s

Osrna:nl.Ilarda ilk cuma hutbesini okudugu ve ilk defa kadt tayin edildi- gi rivayet edilen Dursun Fakih, Osman Bey tarafmdan Kararnan'dan getir- ti.l.rni§ti.16 Osrna:nl.Ilarda penc;ik vergisinin ihdasmda rol oynayan Kara Ri.is- tern de Sultan Murad Edime' de tahta ge<;tigi donemde Kararnan vilayetin- deil gelrni§t:ir.J7 iznik'te kurulan ilk Osmanh medresesinin mtiderrisi Dawd-1 Kayserl, Konya tasavvuf muhitleriyle baglanhh idi.

18

Dawd-1 Kaysen, Sadreddln-i Konevi'nin halifelerinden Kemaltiddln-i Ka§arunin etkisiyle tasavvuf yoluna girrni§t:ir.

¹⁹

iZnik Medresesinin ikind mtiderrisi Taceddln-i Kerden ise Konya' da Mev lana Siraci.iddin Konevi'nin mtiridi

15 Cevat izgi, Osmanll Medreselerinde ilim: Riynzi ilimler, 1, istanbul199"7, s. 128-131; Orhan Gazi doneminde Bursa'JI ziyaret eden i:bn-i Batuta'run vaazrru dinlecligini ve i.1minip yuksekligine hayran oldugwtu bildirdij9 Mecdtiddin Konya!J idi ve Konevi lakabmt ta~1yordu

{ismail Hami O~mend, "BursaWann Bursaahgt", Trirkltik, ll/10 (Kamin-i 5ani 1940), s. 232).

16 Mustafa Bilge, ilk Osmmrlr Medreseleri, istanbul1984, s. 10. Dursun Fakih'in imamll~ ve okudugu Cuma hutbesi ic;in bkz: i:bn-i Kemal, Tevarilr-i Al-i Osman, I. Defter, haz.

Seraiettin Turan, Ankara 1991, s. 111.

'7 Neyi, Kitnb-1 Cihmmiima, JW. Faik ~~ Unat ve M. Altay Koymen, Ankara 1949, s.196-19"7.

16 Osmanlt medrese gelene!9nin tesisinde ve bu gelenegm tasavvuf ekollerinden etkilenrnesinde Davud-1 Kayseri'nin tesiri bUytik olm~tur. Sultan Orhan tarafmdan izniklte ~a ettirilen ilk Osmanlt medresesine, din ve tasavvu.f alarunda birc;ok eser telif

e~ olan DaV11d-1 Kayseri miiderris olarak tayin e~ti (1331}. Sultan Orhan Davl1d-1 Kayseri'ye tesis e~ oldugu vak.fm miiteveHiligini de tevcih e~ti. Osmanlt medrese gelene!9nin tesisinde ve bu gelenegin tasavvu.f ekollerine ac;rk bulunrnasmda Dav11d-t Kayseri'nin tesiri b!lyiik olmll$tur. Yirmi sene kadar mtiderrislik gorevinde bulunan Davfid-t Kayseri H 751/M. 1350'de vefat e~tir. Davud-t Kayseri, Ka?anlt Kemaleddin AbdUrrezzak'tn miiridi icli. Abdiirrezzak, Olcayto ve Re§ideddin zamanrrun mtimtaz

?eyhi olup Olcayto'nun seferlerinde bile yarundan aynlnuyordu. Abdiirrezzak ve onun miiricli olan Davl1d-1 Kayseri, Muhyiddin ibn Arabi'nin tasavvufi gorii~lerini benimsemi~

ve her ikisi de i:bn Arabi'nin Frzsus isimli kitabtni ~h e~lercli. Dav11d-t Kayseri yazc!Jr;t

~erhi R~iddeddin'in ilhan!J vezirlerinden olan o@u Hoca Giyaseddin' e ithai e~ ve bu eser DaV11d-1 Kayseri'nin kendi doneminde Altm Orda'run merkezi olan Saray'da okunrn~tu. Davud-1 Kayseri'nin ~eyhi Kemaleddin'in bir Krrr'ilrz Tefsfri bulunrnakiad.tr.

Tebriz' de Rabi'i Re~idi Hanekahr ic;in 1329' da yazt!a.n bu eserden istinsah edilen bir nUsha bugiin Bursa'da Harac;ooglu Kiituphanesinde mevcuttur. Davud-1 Kaysen~nin Orhan Gazi ile oglu SUleyman P~ adma Ara~a olarak kaleme alrp her ikisine de ithai ettigi ansiklopedik bir eser de Bayezid Umumi Kiituphanesi'nde bulurunaktad.tr (Bilge,

llk

Osmmrlt Medreseleri, s. 6; ihsan Fazhoglu, "Davud Kayseri", Yll§nm/an ve Yaptllanyla Osmnnltlnr A11siklapedisi, I, istanbul 2008Z, s. 370-371; Zeki Velicli Togan, Umumi Tiirk Tnrilti'ue Giri~, I, istanbul1970, s. 372; Mehmet Bayraktar, "Davudu'l-Kayseri ve Osman!J ilim Gelene!9nin T~ekkulti'', Osmn11/z, VTI, Ankara 1999, s. 57-65).

J9 Bilge, a.g.e., s. 1.

(8)

160 Bilgi11 Aydm - Rifnl Gri1mla11

ve talebesi idi.2o Tacedclin Kerderi ilk Osmanl.I vezi.r ailesinin onemli ismi

<;:andarh Hayredclin

F~a

ile akrabahk tesis

e~

ve <;andarh'run kaym- pederi

olmu~tu.21

Osmanh Devleti'nin mali ve askeri

te~kilatmm

tanzimin- de hizmet

e~

olan <;andarh Hayredclin

P~a'run

da Karaman beldele- rinden Sivrihisar'a bagh Cendere Koyii'nden oldugu rivayet

e~tir.22

Osma.n.h Devleti'nin

kurulu~unda

rol oynayan Konya ve Karaman muhiti- ne mens up ulema ve devlet adamlan arasmdaki akrabahk ve tahsil

~kile

ri,

Sel~uklu

dev let ve ilim geleneklerinin Konya ve Karaman' daki son tem- silcileri vas1tas1yla Osmanl.Ilara aktanldJguu gostermektedir.

Osmanh medrese sisteminin

te~ekkiiliinde

onemli bir muhit de Mem- luk ilim merkezleridir. Osmanl.I' ulemas1run Mlsrr' daki tahsil hayaltlan, Memluk sisteminin OsmanWarca tarunmasmda ve

geli~mi~

Memluk bi.i- rokrasi usullerinin Osmanl.I Beyligi'ne aktanlmasmda onemli bir yere sa- hiptir. Osmarili Beyligi smrrlaruu

geni~letip

onemli bir siyasY merkez ha- line geldikten sonra Memluk bolgesinin XIV. yuzy!ldaki

me~hur

ali.m ve devlet adamlan Osmanl.I sultanlarmm hizmetine girmeye

ba~lac:War.23

XIV. yiizy!l

sonlarmda Mlsrr

alimlerinin

de Osmanhlara olan ilgisi

artnu~

ve

Dlffia~kh iinlii

laraat alimi ibni.ilcezeri Bursa'ya gelerek dort y!l

k~

ve

~ok

say1da talebe

yeti~tirmi~ti.24

Yine Y!ldmm Bayezid done- minde Memluk Htiki.imdan Zahir Berkuk Osmanh Devleti'ne tabip ola-

rak

$emseddin ibn-i Sagir'i

gonder~ti.23

Orta Asya ve iran' dan Anadolu'ya gelen alimler arasmda ise Fahredclin-i Acemi, Haydar-1 Herevl, Alaaddm-i Tusi, Seyyid Ali AcenU, heyetci Abdiilvacid, Ulug Beg'in nezdinde

yeti~en

riyaziyeci Fethullah

lll Bilge, n.g.e., s. 69.

21 Uzun~ar~ili, Qmdnrlr Vczir Ailesi, Ankara 1988, s. 4.

22 Uz·un~art$1h, QJudnrll, s. 1.

!l Zeki Velidi Togan, Umumi Trirk Tnrilrine Giri~, istanbul 1981, s. 373.

iznik

Medresesinin ikinci mUderrisi Taceddin Kerderl, Albn Orda ve Mlsrr Memluklerinin maiyyeti.ndeki Kerderi-Harezmi nispetli al.imler silsilesine bagiJ bir aJ.im olarak Osmanh kOltf.llilnU Harezm killtiirilne bagl~br.

21 ibn Ara~ ve Cezeri Osmanh saraymda da bulunmu~lar ve ~de hocalJ@

yap~lardi. Cezeri ve oglu Ebu Bekir Ahmed, Ytlchrun Bayezid'in ogullan Mehmed, Mustafa ve Musa'run yarusrra Nigbolu sava~mda esir alman be~ c;ocuga da dersler veriyordu (Ali Osman Ytiksel, "ilim hayab a95mdan Cizre", Hz. Nulr'tnn Gt1niimr1ze Gzre Sempozyumu, s. 120-121). ibn Arab~ah ise <;elebi Mehmed'in ~ehzadelerinin hocaiJ@ru yap~b (Abdo.lkadir YuvaiJ, Nibn Ara~",

DiA,

XIX, istanbul 1999, s. 314;

ismail Yigit, "Ayni'yi Ye~tiren Memluk Donemi

ilmi

Hareketine Genel Bir Bala§", Mnnunrn Oniversilesi iln/Jiynt Fnkliltesi Dergisi, sa)'lll-12 (1993-1994), s. 45.

2:1 ismail Hakkl Uzun~ar~w. Osmnnlr Devleti'nin Merkez ve Bnlrriye T~kilnh, Ankara 1984, s.

1. Osmanh hiiktimdanrun her gUn sabahlan g~ bir sahada ve halktan yi!ksek~e bir yerde oturarak bizzat ahalinin ~ikAyet ve davalanru dinledigini bu tabip ibni Hacer' e anla~; ibni Hacer de bu ifadelere dayanarak inbiiu'I-Gumr bi-l!mn'i'l-Umrir isimli eserinde Osmanh DivAru hakkmda bilgiler v~tir (M. Ya~ar Kandemir, "ibn Hacer el-Askdlaru",

DlA,

XIX, istanbul 1999, s. 527).

(9)

Rrms Defterleriue Gore XVI. Yiizyrldn Osmmrll Mriderrisleri 161

gibi

me~hur

ilimler bulunuyordu.26 Osmanh medrese geleneginin tesi- sinde XIV. ylizylim iki

me~hur aJ.imi

Saddettin Taftazaro ve Seyyid Serif Ciircaro de <;ok onemli bir yere sahiptiler. Bu i.ki alim Timur'un siirekli beraberinde icliP Taftazaru, Timur'un bazt seferlerine de

i~tirak e~ti:

Anadolu'ya da gelen Taftazaru Osmanh alimleri ile

<;e~itli

konularda mii- nazaralarda

bulunmu~

ve Taftazaru'nin aynlmasmdan sonra Osmanh medreselerinde Taftazarunin eserleri okutulmaya

ba~lannu~hr.28

Seyyid Serif Ciircaru ise 766/1365' de Anadolu'ya gelcli.

²⁹

Cemaleddin A.ksarayi'nin ilmi

~ohretini

duyarak A.ksaray' da onu ziyaret etmek iste- cliyse de, A.ksarayi'nin vefah Uzerine (766/1365) bu istegi

ger<;ekle~mecli.

Ciircaro Aksaray' da Cemaleddin'in talebelerinden Semseddin Mehmet Fenari (o. 834/1430) ile

~h

ve Fenari ile birlikte Mlsrr'a gitti. Ciircaru burada Miibarek $ah ve Ekmeleddin el-Babe.rtlden (o. 786/1384) ogre-

nim

gordii. Ciircaru Kahire' de dort sene kaldtktan sonra Anadolu'ya tek- rar gelcli. Yildmm Bayezit zamanmda Bursa' da bulunan Ciircaru, Bora- san ve Maveriiiinneh.ir muhitine nispetle, Osmanh ilmi seviyesinin <;ok geri oldugunu ifade eder.30 CiircfuU'nin Semerkand ve Anadolu' daki ted- tis faaliyetleri doneminde Osmanh doneminin ilk mUderrisleri arasmda yer alacak olan Musa

Pa~a

bin Muhammed Kadtzade-i Rf:mll (1337-1430), Fethullah $irvaru (o. 857 /1453), Seyyid Ali el-Acen:U (o. 860/1455), Fahreddin el-Acemi (o. 865/1460) ve ibn-i

Arab~ah

(o. 854/1450) ' Ciircaro' den ders aldllar.31

Timur'un veliahh Muhammed Sultan Mirza' run imarru ve medresesinin miiderrisi Cemaleddin Ahmed Harezmi de Bursa'ya gelerek burada ders- ler

ve~ti.

Heratlt Burhaneddin Haydar ve Ali

K~<;u

da Timur bolgesi- nin aiimleri olarak Molla Hiisrev ve Mirim <;elebi gibi fakih ve riyaziyed- lerin

yeti~mesine

katlada bulundular. Herat' dan gelen Kutbeddin Acemi,

26 Togan, n.g.e., s. 373; ihsan Faz!Jo~lu, uHesap", s. 246.

l1 XIV. yilzyllm ba~mda zayUI~ olan iran, Horasan, Buhara ve Semerkand havalisindeki ilmi faaliyetler Timur ve $ahnih zamarunda canl~ ve bu bOlge XIV.

yUzyilin sonu ile XV. yiizyJ.l.Ln ba~mda islam dUnyasuun en ra~bet goren ilim muhlti haline ge~tir (Uzun~ar~ili, Osmnulr Tnrilri, I, s. 520). ibn-i Haldun Bagdat, Basra ve Kufe gibi killtt!r merkezlerinin gerilemesinden sonra Horasan, Maveratinnehir, Irak-1 Acem ve I<ahire !Xllgesinin ilim alarunda g~me gi:isterdi~ soyler {Sadreddin Giim~, Seyyid $erif Ciircnni, istanbul 19M, s. 64). Horasan'm Herat ~den Saddeddin Ta!t:azaru~ nin eserlerini inceleyen ibn-i Hal dun kelam, usill-i £OOh ve beyan ilimlerinde TaftazAru~ nin tam bir maharet ve sa$1am bir melekeye sahip oldu~u ifade e~ti.r.

28 Gnmu~, n.g.e., s. 64.

29 740/1340'da iran'm Esterabad b!llgesinin Ciircan vilayeli civarmdaki Taku nahiyesinde

do~ Seyyid Serif CUrcaru, tahsiline Ciircan' da ba~l~ ve sonra Herat' a gi~ti.

30 Togan, rr.g.e., s. 373.

Jt Togan, n.g.e., s. 85-88.

(10)

162 Bilgi11 Aydm -R1Jnt Giinnlnn

Fatih zamarunda istanbul' da kurulan hp

~mrasmm

reisi idi. XIV. ve_ XV.

asrrda Anadolu' da Harezm'li pek

~ok

aiim bulunuyordu. 32

XV. yiizytlm ikinci yariSmda ise tlzellikle Fatih'in

te~viki

sonucunda Ali

Ku~cu,

Musannifek Alaaddin, Tebrizli Tabib Kemaleddin, tabib

H~ah-1

Kazvinl, tabib $irvanh $iikrullah, tabib ve riyaziyeci Abdul- lah, hekim Uri, heyet uzmaru ve riyaziyeci $irazh Muzaffertiddin Ali, idris-i Bitlisi Osmanh Devleti'nde gtlrev ald1lar.33

XIV ve XV. yUzyillarda Anadolu' dan ihtisas i<;in Dogu islam iilkeleri- ne giden ve Dogu'dan Anadolu'ya gelen alimler, islam ktiltiir mirasmm en onemli eserlerini de beraberinde

gefu~34

ve Osmanh Devleti suurla- n

i~erisinde

kurulan medrese ve ktiti.iphanelerin faaliyetleri sonucunda, Bursa, Edime ve istanbul islam diinyasmm yeni ktilti.ir merkezleri olarak onem

kazannu~m.3s

$akii}flk-t Numiiniyye'nin bildirdigme gore · Mella Fenari vefat ettiginde geride on bin cilt kitaptan

olm~an

bir koleksiyon bl-

rakml~n.36

XIV. yuzylida Anadolu' daki en velud muelliflerden biri olan Molla Fenari

yapti~

ilmi seyahatler ile $am, Mlsrr, Maveraiinnehir ve Horasan'daki islam ktilti.iriine ait eserlerin Anadolu'ya

ta~mmasmda

onemli bir rol

oynarru~hr.

Osmanh medrese tahsilinde Fahreddin Raz1 mektebi esas

a~

ve Molla Fenari bu mektebin Osmanhlardaki ilk temsilcisi

olmu~tur.37

Molla Fenanden sonra bu mektebin onde gelen temsilcileri Mella Yegan olarak tarunan Mehmed b. Armagan ve Hlzrr Bey' dir. Anadolu medreselerinde verilen icazetnameler

³⁸

Fahreddin Razi'ye

ula~an

bir ulema silsilesine is- tinat etmektedir.39

32 Togan, n.g.e., s. 374.

JJ Uzun<;ar~w, Osmnnil Tnriili, l, s. 521.

l4 Bunlardan bazt.lart i<;in bkz: Alunet Ate~, "Hicri VI-VIII. (XII-XIV.) Asrrlarda Anadolu'da Fars<;a Eserler", Tlirkiynt Mecmuns1, VIII (1945), s. 94-135. AJtm Orda'dan gelen kitaplar i<;in bkz: Togan, n.g.e., s. 374.

35 Osmarili medreselerinde egitim

i9n

yararlarulan eser ve ders kitaplan da biiytik oranda eski ktilttir merkezlerinden getir~ti. Ogrenim gormek uzere Anadolu d.t~ma giden Osmarili miiderrisleri, ilharili ve Merrt.luk egitim miiesseselerini taruma frrsab bulup gel~mi~ egitim ve bilgi birikimine sahip olan bu devletlerde kullarulan kitaplan da beraberlerinde Anadolu'ya getirmekteydiler.

36 ismail Eriinsal, Tiirk Klltlip/mneleri Tnrihi, II, Ankara 1988, s. 5.

37 Uzun~~w, ilmiye Te~kilnh, s. 75-76; Ali Ugur, Tn§kiipniznde Ahmed iSIImeddin Ebul/rayr Eftudi, Haynlt $ahsiyeli Eserleri tJe ilmi Giini§leri, Bastlm~ Do~enllik Tezi, Erzurum 1980, s. 16.

Molla Fenari'den sonra bu mektebin onde gelen temsilcileri Molla Yegan olarak tarunan Mehmed b. Armagan ve H1Z1r Bey'ctir. Bursal.i Hocazade, Hayali Semseddin, Kastalfmi, Sinan

P~a, Muarrifzade ve Hatibzade, Fahredd.in Razi ekoliinii XVI. y!i.zytlda y~atan uJema silsilesinin i:lnemli halkalariiU olu~tururlar. Razi ekolii XVI. yiizytlda ibni Kemal'in talebesi olan Ebussud Efendi' nin ~ahsmda Osmanlt ilim hayatuun zirvesine ul~~trr.

3S Osmarili medrese sisteminde dersler bir miifredat dahilinde okutulmaz yani medreselerin takip edecegi bir ders progranu bu!Wllllazd.t. Medrese egit:iminin esaslarrru dogrudan miiderrisler tayin eder ve miiderris ihtisas yapbgt her hangi bir

(11)

Rrws Defter/erine GOre XVI. YiiZ1Jrlda Osmanlr Mliderrisleri 163

Osmanh Devleti idari ve siyasi

inki§afuu

tamamla)'lp bilim, sanat ve idarede harici tesirlere kapah bir hale geldikten sonra kendi orijinal kiil- tiiriinii iirebneye

ba~larru~

ve pek <;ok alanda Osmanh klasikleri diyebile- cegimiz eserler

y~trr.

Medrese, Osmarili ktiltiir ve bilgi birikiminin yaygrnla9hnlmasmdaki en onemli ara<; olmu9tur. Osmarili medreseleri,

yapili.~

tarihleri ve cografi dagilirru esas almarak :irlcelendiginde Osmanl.t bilgi iiretiminin seyir haritasuu da ortaya koyacaktJ.r. ilk Osmarili medre- sesi 1331 yilinda Iznik'te ac;lldt. Bu medreseyi Bursa medreseleri takip et- ti. Bursa'nm fethinden sonra bu

~ehirde

yaptJ.rllan medrese sa)'lSI XV.

ylizyllm ilk yarlSlnda yirmibire ula9m19 ve Bursa bir asrr ic;erisinde ilk Osmarili payitahh olarak onemli bir ilim merkezi haline gelmi9ti.40 1361 yilinda fethedilen Edirne' de, <;elebi Mehmed'in yaptJ.rdiS"I ilk medrese- den sonra IT. Murad yaptJ.rdtS"I dokuz medreseyle Edirne'yi Bursa' dan sonra ikinci onemli kiiltiir merkezi

yapm~h.

istanbul'un fethine kadar Osmarili smrrlarmda yaphrllan Osmarili medreselerinin sa)'lSl seksendorde yiikseldi. Bunun elliii<;ii Anadolu' da, yirmidokuzu Rume- li' de ve ikisi Kudiis' teydi.

41

istanbul, Osmanh Devleti' nin ba9kenti ve medreselerin her ac;tdan

geli~tirilmeye c;~lldlgr

bir prestij mekaru olarak dikkati c;eker. istanbul' daki medrese sa

)'1St

XVII. yiizyllda

doksanbe~

iken XX. yiizyllda

yuzseksenbe~e ula~h.

Osmanh hakimiyeti altmdaki Balkanlarm

islamla~masmda

medrese- nin roliinii anlamak ic;in buralarda kurulan medreselerin sa)'lsal biiyiik- liigune bir goz abnak kafidir. Osmanh doneminde Bulgaristan' da 142, Yunanistan'da 182, Yugoslavya'da 223, Arnavutluk'ta 28 medrese yaph-

~

ve sadece Bal.kanlardaki medrese sa )'lSI 575' e

ula~rm~h.

Buralarda yaphrllan mekteplerin Sa)'lSl ise 1843'ii buluyordu.42

Fatih'in fstanbul'u fethinden sonra burada yaptJ.rdtgt Fatih Kiilliyesi ic;erisinde yer alan Sahn-1 Seman adtyla bilinen sekiz medrese Osmanh

ilim dahnda o ilim daluun me~hur bir eserini okutarak yeterli buldugu talebesine icazet verirdi. Miiderrisler kendj okutacaklan dersler ic;in muhtelif risaleler kaleme ahr, baZI eserler ic;in ~erh ve ha~iyeler yazarlardr (Uzunc;ar~ili, 1/miye Te~kilah, s. 75-7?).

39 Orta Asya'da TUrk al.im.i Ebu Mansur Maturidi (o. 94.4) tarah.ndan sistemle~~ bir kelam ekolii olarak ortaya c;Ikan ve Osmanh Ti.irklerinin inane; esaslan itibanyla ba~lr

bulundugu Matu.i"idilik de Osmarrl.r sahasrnda Fahreddin Razi ^(o.1209) tesiriyle yayguilik kaz~hr. Osmarrl.rlarda Maturidilik kelanunrn en onemli temsilcileri · Sivaslr Kernaleddin i:bn-i Hiimam ile Hlzrr Bey ve onun ye~tirdigi Hayali Ahmed Efendi, Mella Lutft Hocazade, Kestelli, Kernal Pa~azade gibi talebeleridir (Sait YaZiciOglu,

"Osmarrl.r 05nerni TUrk Kelam Bilginleri", Osmmrlr, VITI, Ankara 2002, s. 176-186).

' 0 ip~irli, "Medrese", s. 327; ihsanoglu, "Osmarrl.r Medrese Gelenegi", s. 867.

41 ip~irli, "Medrese", s. 328; ihsanoglu, "Osmarrl.r Medrese Gelenegi", s. 863. OsmanWar medreseyi Anadolu'nun biitu.n ~ehirlerinde yaygrnl~hrdtlar. XX. yii.zylhn ba~da

Kayseri' de medrese sa }'LSI yin:ni.iki iken,

izmir'

de otu.zUc; medrese varc:h. Anadolu' da 1528 tarihli bir sa}'ID1a g5re medrese sa}'lSI ytizelli idi (ip~irli, "Medrese", s. 328).

42 ip~irli, "Medrese", s. 328.

(12)

164 Bilgirr Aydur -Rrfat Grlualmr

medrese sistemi it;iri bir d(jnfun noktas1

t~kil

ei:Ini§ ve medrese sistemi.

dereceler, dersler, gelir kaynaklan ve yonetim bakmundan onemli geli§- meler gostermi§tir. OsmanlJ. hudutlan it;erisindeki medreselerin ilk defa bir te§kilata tabi tutulmast istanbul' da Sahn-1 Seman ve Mustla-i Sahn Medreselerinin in§asmdan sonra gerc;ekle§mi§ ve medreseler ha§iye-i tecr!d,

miftah,

krrkb, haric;, dahil ve sahn-1 seman olmak iizere be§ suufa aynlml§trr.43 Ha§iye-i Tecrid Medresesi en dii§iik dereceli medrese olup mtiderrisleri gunlilk 20-25 akc;e ahyordu. Bunlara yirmili medrese de de- niyordu. Miftah medresesi

30-35

akc;elikti. Krrklt medreseler iit;iincii ba- samagt olU§turuyor ve bunlarm miiderrisleri 40 akc;e

aldt~

ic;in medrese- ler de bu adla aruhyordu. Haric; medresesi

50

akc;e olup bunun iistiinde ise yine

50

akc;elik miiderrislerin gorev yapbgt d§.hi.J. medresesi vardt.

Sahn-1 Seman miiderrisleri de

50

akc;e ahyordu. Muderrislerin arasmda en yiiksek maa§ alaru A yasofya miiderrisi olup bunun maa§I 60 akc;e idi.

Kanuni Sultan Silleyman, Fatih'in kurdugu medrese te§kilabna Siileyma- niye darillhadisi i!e bp medresesini i!ave ei:Ini§ ve altnu§ll medreselerin saytlanru c;ogaltnu§tu.44

Kanuni medrese hiyerar§isinde de onemli degi§iklikler yaph. Siiley- maniye Camii'nin etrabnda yaptud!gt dort medrese, medrese hiyerar§i- sinde en yii.ksek dereceli medreseler oldu. Bu hiyerar§i Osmanh Devle- ti'nin sonuna kadar devam etti.

⁴⁵

Bu donemdeki srralarna ibtida-i haric, hareket-i haric, ibtida-i d§.hi.J., hareket-i dah.il, musua-i sahn, sahn-1 seman, ibtida-i altmi§lt, hareket-i altmi§lt, musua-i Siileymaniye, hiimise-i Silleymaniye, Silleymaniye, darillhadis-i Silleymaniye §eklinde idi.

Osmanlt Miiderrisleri

OsmanlJ. medreselerinde egitim ve yonetimin tamarruyla miiderrisin sorumlulugunda oldugu g()rillmektedir. Miiderris tayin edildigi medre- sede tek otoritedir. Miiderrislerin dt§mda egitim faaliyetlerine yardtmc1 olan muidler ise medresenin yardtmct unsurlartdtr. Bunlarm t;ogu beratla tayin edilmedigi ic;in resmi bir gorevli hiiviyetinde degillerdir.

Mtiderrisler, maa§larmt genellikle ayltk olarak, ders verdikleri medre- senin baglt bulundugu valaf kurumundan ahyorlardi. Miiderrislerin ta- yinleriyle ilgili ruus kayttlarmda maa§lan hazen belirtiliyor; gorev ba§- langtc; tarihi ve yeri ise kendilerine verilen hiikii.mlerde a<;tkc;a yaziliyor- du.46 Vakil miitevellileri miiderrislerin maa§larmt beratlarmda yaztlan giinliik ticretlerin Uzerinden hesaplayarak ayltk §eklinde oduyorlarru.

<3 Uzun~w, hmiye T~kilah, s. 11; i~irli, NMedrese", s. 330.

"" Cahit Baltaa, XV-XVI. ASJrlarda Osmaulr Medrestleri, istanbul1976, s. 49; i~li, "Medrese", s. 330 . .u Halil inalak, Osmnrrlr imparnlorlugu Klasik

Cngr

(1300-1600), Ire. R~en Sezer, istanbul2003.

~ "0sk0datda Sultan milderrisi Abdullah Efendi'ye hillct!m ki, 987 Muharre.mi'nin on yedinci gllnilnden Liifti BegzAde'nin mUderris oldu~ Sahn med.resesi sana inayet olunm~ur uuyurdwn ki varup tedris hlzmetinde olasm (BOA, A.N$T, nr. 1089, 17 $evval 987, s. 82).

I

.I

(13)

Rrtrts Defterleriue GOre XVI. Yrizytldn Osmnult Miiderrisleri 165

Osmanh Devleti'nde muderrislerin tayin il}leriyle sadrazam ve kazas- kerler ilgileniyordu. Osmanh Devleti'nde askeri suufm

~erl

ve hukuld

i~

lerine bakmak iizere XIV. asrrn ikinci yansrnda kurulan kazaskerli.k mti- essesesi47 belli bir zaman sonra idari bir rol de

ustlenmi~

ve kazaskerler 40

ak~eli~e

kadar mtiderrisliklerle 150 akc;elik kadiliklan arz ve bunlar1 tayin yetkisine sahip

olmu~lardl.48

· Ucretleri 40

ak~eden

yukar1 olan muderrislerin tayin yetkisi onceleri veziriazamlara ait iken daha sonra yliksek dereceli mtiderrislerin tayin

i~lemleri

982/1574 tarihinden itibaren

~eyhtilislam.Iara

bJiaklldl.

⁴⁹

Fakat

~eyhtilislfun.lar

yaptlklar1 tayinler

i~in

Anadolu ve Rumeli kazaskerleri gibi mustakil

ruznam~e

defterleri

tutmam1~lar

ve bti tayinlere ait kayttlar ruus defterlerine

i~lenmi~tir.

Bu

~ekilde

muderrislerin tayinleriyle ilgili btirokratik il}lemler mtiderrislerin derecelerine gore

~eyhtilislam.Iar

ve kazaskerler vas1tasiyla

ytirtittilmu~ttir.

XVI. yiizyJ.lm sonlarrndan itibaren geliri 40

ak~eden a~a~daki

mtiderrisler kazaskerler tarafmdan tayin edi- lir ve tayin kay1tlan

ruznam~e

defterlerine

i~lenirken

bunun ustiindeki muderrislerin tayinleri

~eyhtilislam

tarafmdan yapllir

olmu~

ve tayin ka- yttlan ruus defterlerine

il}le~tir.

Muderris tayinlerinin hangi tarihten itibaren defterlere kaydedilmeye

ba~land1~

bilemiyoruz.so XV. yiizytla ait bir kaynak mevcut

olmadl~

gibi XVI. yuzyllin ilk yansrnda da duzenli bir kay1t sisteminin

varh~

gosterir bir delil elde mevcut degildir. XVI. ytizyllin ikinci yar1s1 i9n ise mwazemet kayttlarl ile muderris ve kadl tayin

ruznam~eleri

ve ruus de£- terleri temel

ar~iv

kaynaklarUll

olu~turur.

Mtiderris tayinlerini ihtiva eden ilk ruus defteri ise 954 tarihlidir.

XVI. ytizyllin.ikinci yar1srna ait ruus defterleri ytiksek dereceli Os- manh medreselerine tayin edilen miiderrislerin tayin kay1tlarrm kronolo- jik olarak takip

edebilece~

onemli bir kaynaktJI. Bu defterler medre- seler hakkrndaki bilgi biri.kimimize yeni ve orijinal katkllar saglamaktadrr.

Ruus defterleri XVI. yiizytlm ikinci yariSrndan itibaren Osmanh med- reselerinin dereceleri, mtiderrislerinin

maa~

durumlan. ve miiderrislerin azilleri hakkrnda bilgiler ihtiva etmektedir. Medrese muderrislerinin

~¹ Mehmet ip~irli, "Kazasker",

DiA,

XXV, Ankara 2002, s. 142-143; Cahit Baltac,

"I<adJasker Ruznam~elerinin Tarihi ve KUiturel Ehemmiyeti", islam Medeniyeti MecmttaSt,

I/

IV ( istanbul1979), s. 55-100.

~ Uzun~ar~w. hmiye Te~kilnh, s. 87

~⁹ Ebussuud Efendi veziriazama yazdigt tezkiresinde "fetva ile m~guliyet vaktimizi ahrken bu bAn dahi Uzerimize ta.hmiJ bize cevrdir" d~ti (Uztm~, a.g.e., s. 179).

so GtintlmUze ula~an en eski tarihli muJazemet defteri XVI. yilZylhn b~lanna aittir.

MUiazemet mUderrisli~e ge~~te ilk aduru te~kil etmektedir. Bu tur tayin ka)'ltlanru toplayan bir defter Topkapt Sara)'l Aqivi'nde bulunmaktadtr. Muhtemelen bu defter kazaskerler tarafmdan tutulm~ XVI. yUzytl ba~larm.a ait bir ruznam~edir (TSMA, 0.5605/ 1-2; Mehmet ip~irli, "I<azasker", s.142).

~·""

I i I •

'-,

(14)

166 Bilgiu Aydm -Rifal Gl1unlnn

gunltik ticretlerine bagh olarak

yapuan~

medrese sistemindekLsta-

tti

degi§imlerini de ruus ka}'ltlarl vas1tas1yla izlemek mtimkiindi.ir.

Mtiderrislere ait tayin ka}'ltlan, yeni atanan mtiderrisin yant sua, bir onceki mtiderrisin tayin edildigi yeni gorev yeri hakkmda da bilgi ver- mektedir. Mesela Semaruye medresesine tayin olunan Ahizade'yle ilgili tayin kayw hem yeni hem de eski mtiderrisin durumunu gostermektedir. Bu ka}'lt

~u ~ekildedir:

"Ayasofya mtiderrislig.i mayet olunan $eyhl <;elebi'nin yeri iz-

nik'

de Btiytik Medrese mtiderrisi olan Mev lana Ahizade'ye buyuruldu."5

¹

Bu ka}'lttan hem Semaruye mtiderrisi $eyhl <;elebi'nin Ayasofya rnti- derrisligine tayin edildigini hem de iznik' de Btiytik Medrese mtiderrisi oldugunu ogrendigimiz Ahizade'nin yeni gorevinin semaniye mtiderris- ligi oldugunu anlamakta}'lZ.

Baz1 ruus ka}'ltlari

maa~

durumlaruu da bildiren ka}'ltlar ihtiva et- mekle beraber bunlar nadir gortilmektedir. Mesela semaniye medresele- rine tayin edilen elli mtiderrisden sadece birinin

maa~I

gunltik elli al«;e olarak kaydedil.mi§tir.

Ruus ka}'ltlan, Osmanl! ulemasma ait biyografik kaynaklarm verdigi bilgileri tashih etmek bak!mmdan da faydahdrr. Mesela,

Tfirih-i Silsile-i Wemfi

adh esere gore De; $erefeli mtiderrisi Ferruh Efendi 962/1554-55 }'llmda se;:naniye medreselerinden <;ifte A yak

Kur~unlu

Medresesi'ne ta- yin

edilmi~tir.

Halbuki Kamil Kepeci tasnifindeki bir ruus kayw tayin ta- rihinin 2 Safer 963 oldugunu gosteriyor.s2 Yine Mecdi, Ferruh Efendi'nin oltim tarihini 964/1556-57 olarak verirken53 ruus defterindek.i tarih bu- nun 963 oldugunu gosteriyor. Bu kayda gore 16 Cemaziyelahir 963

tari-

hinde, Mevlana Ferruh'un vefati dola}'lsiyla

bo~alan

mtiderrislik gorevi- ne Mevlana $ah <;elebi tayin

edilmi~tir.

Oyleyse Mevlana Ferruh Efen- di'nin vefati bu tarihten once olmahdrr.54

Semaniye mtiderrislerinden yolsuzluk dola}'lSiyla azl olunanlara da rastlanmaktadrr. Bir ruus kaydma gore Mtiderris Kerim Efendi

i'fide

vazi- fesini bir kimseye

be~ ytiz

filoriye

satmi~ken

ayru gorevi yedi

ytiz

filoriye bir

ba~kasma

satmaya kalkmca ilk

~ahls ~ikayetc;i

olmu§ ve $eyhillis- lam'm "azli vacibdir" fetvas1 Uzerine azledilmi§fu.S5

Ruus kayttlarmdan

anla~udigma

gore kazasker mtitekaidleri de

mil-

derris olarak gorev alabiliyorlard1. Kad!zade Efendi mtitekait iken Edirne Dartilhadisi'nde ik.i ytiz akc;e ile tayin

edilmi~ti.56

St BOA, Miilzimme Defteri, nr. 4, s. 118, 26 Zilka de sene 967.

5"1 BOA, Knmil Kepeci (KK), nr. 214, s. 38.

53 Baltao, n.g.e., s. 376.

5{ BOA, Mlihimme Defteri, nr. 2, s. 66.

55 BOA, Miihimme Defteri, nr. 25, s. 245, 8 Rebiulahir 982.

S6 .BOA, KK, nr. 225, s. 267.

(15)

Rrms Defterleriue GOre XVI. Yrlzylidn Osmanlr Mriderrisleri 167

Mfidei-rislerin ilmiye suuft

i~erisinde

yer

alan

kad.J..hl< ve mu.ftillfik gibi d.iger meslek yollanna ge9§ine imkan taiUIUIU§h. XIV. yii.zyJ.lda mfiderris- likten kachhga

~ok

Sa}'lda aJ.irrUn gec;tigi gorUlmektedir. Bu devirde hentiz yerle§ik bir usul mevcut olmadJ.g:t

i~

meslekler arasmda c;ok sik gec;i§ler gorillebiliyordu.

Meslekler arasmdaki gec;i§ler ilk defa Fatih tarafmdan bir diizene ko- nulmu§tur. Fatih Kanurmamesi'ne gore dahi.l ve sahn mfiderrislerine ni-

§ancr olma hakk.l ta.runrru§h.s7 XVI. yuzyilin ortalarma kadar

hari~

veda- hil mfiderrisleri arasmdan ilmi ve idarl liyakati olanlar ni§ancilik gibi kalemiyenin en fist du.zey mevkilerine yfikselebiliyorlarru. XVI. yiizy1lm ikinci yansmda meslek dt§t ge9§ler azalnu§ ve ineslekler arasmdaki ge- 9§ler dU.Zenli bir

hal

almt§hr.sa Kadilik meslegine

ge~mek

isteyen mfider- rislerden 20 ile 50 akc;e arasmda gunlfik ficret alanlar 150

ak~elik

veya 300

ak~elik

kadlliklara tayin edilebilirdi. 50-69 akc;elik mfiderrisler ise mevleviyet kadJ.hklarmm en fist derecesi olan 500

ak~elik

kadiliklara ge- c;ebiliyorlardt. 60 ile 100 akc;elik mfiderrisler ise istanbul kadJ.st olabilir- Ierdi.59 Mfiderrislerden bir ktsrm bulunduklan §ehirlerde mfiderrislik go- revi ile beraber mu.ftillfik vazifesini de yurutuyordu. Ruus defterlerinde, dfizenli olmamakla beraber, "fetva" ba§ltSJ.yla imparatorlugun muhtelif vilayet ve sancaklarma tayin edilen mu.fti.ilere ait ka}'ltlar incelendigmde bunlarm genellikle §ehrin tanmrm§ mfiderrisleri arasmdan sec;ild.igi go- rfilmektedir.60

Mfiderrisler arasmda maliye alanmda uzmanla§mt§ olanlart da mev- cuttu. idris-i Bitlis1nin oglu olan Ebulfazl Mehmed Efend.i mfiderrislik ve.

kadilik go rev lerinden sonra Anadolu defterdarltSJ. yapmt§h.

61 Sonu~

Sel~uklulardan

sonra XIV.

ytizy1ltn

ilk yartSmda Bah Anadolu' da si- yasi ve idari bir te§ekkill kurmaya muvaffak alan Osmanhlar, kendile- rinden once kurulan muhtelif medeniyetlerin mirasmdan faydalanarak,

57 Divan-I Hiimayiin' da kazaskerlik ve defterdari.Jktan sorua en tinemli gl>rev fli$ancilikll.

Devletlerarast y~malan ytirtiten ve pa~ fermanlanna

tugra

t;eken fli$ana ve

m~er ilim.ler arasmdan se9fucli (Fuat Koprillii, "Bizans Miiesseselerinin Osmanh Miiesseselerine Tesiri Hakkmda Bazt Miilahazalar'', Tiirk Hukuk ve lktisnt Tnrilri Mecmunsr, I, (1939), s. 198-199). Mesela Osmanh Devleti'nin ilk ni$analarmdan clan Mehmed P~a,

Mtstr' da m~hirr ilim.lerden tahsilini tamamlach.ktan sonra Sultan Or han zamarunda Bursa'ya ge!erek ManastJ.r medresesine miiderris olm~ ve bu gorevi akabinde Edirne kad.Wgmdan ni~analtga; fli$analtktan vezirlige kadar parlak bir kariyere sahip olm~tur.

58 Mehmet ip~irli, "Miiderris", DiA, XXXI, istanbul 2006, s. 469.

59 ip~irli, "Miiderris", s. 469.

60 Amasya miiftiilugune yapilan tayin ic;in bkz. BOA, KK, Rrws Defteri, nr. 225, s. 20; "Fetva- YI ~erif-i xnahrU.se-i Halep" b~llgt ile Halep miiftii.liigiine yapilan tayin ic;in bkz. BOA, KK.

Rmts Defteri, nr. 225, s. 336.

61 Zeki Pakalm, "Ebuliazl Mehmed Efendi", Tarilr-i Osmiini Encrimeni Mecmrursr (TOEM), XI- XJIJ./62-77 {1336-1339), s.169-180; Zeki Pakalm, Maliye Tey..ilah Tarilti {1442-1930), Ankara 1978.

(16)

168 Bi/gin Aydm -R1jnt Giinnlnn

uzun yiizytllar boyunca mevcudiyetini stirdtirecek k6klti bir egitim gele- negi

olu~tu.rdular.

Osmanli Devleti'nin kuruculan olan gazi beyler, bey- liklerini ytiksek bir ktilttir ve egitim merkezi haline getirmek

ic;in

Anado- lu Seli;Uklu Devleti ve Anadolu beyliklerinin yarusJia Memluk, ilhanh ve Timur bolgesinin saray ve medrese muhitlerinde

toplannu~

olan mifder- ris ve kacWardan

yararlannu~lar

ve bu temeller iizerine

~a

ettikleri egi- tim sistemiyle imparatorlugun ihtiyac; duydugu insan kaynaklanru

olu~

turma}'l

ba~ar~larch.

Medrese, Osmanlilann alb asJihk hakimiyeti do- neminde

^varh~

devam

^e~

bir egitim mtiessesesi olarak Osmanli toplumunu

~ekillendirmi~, bilgilendir~

ve ktilttirel

d6n~tinti

sagla-

IIU~tJI.

Mtiderrisler de Osmanli toplumunun en sec;kin unsurlanndan biri olarak Osmanli bilgi ve ktilttir birikiminin nesillere aktanlmasmda onem-

li bir rol

tistlenmi~tir.

· · .

(17)

Ruus Dejterleri11e GOre XVI. YiiZtJ!Idn Osmmzlz Miiderrisleri 169

XVI. Yiizyllda Osmanh Medreselerine Tayin Edilen

Miiderrisler istanbul Medreseleri Medrese-i Semaruye

Medrese-i Semaniye ki, MezkUr Salih ~elebi'nin yeridir.

$am kadlSl Sac;lu Emir derler.

31 Rebiulevvel sene 954 Kamil Kepeci nr. 208, s. 87.

Medrese-iSernaruye

Hasan ~elebi vefat itrnegin Eyl1b-t Ensari miiderrisi Baldrrzade'ye buyuruldu. Elli ile.

21 Recep sene 957 Kamil Kepeci nr. 209, s. 85.

Medrese-i Semaniye

Sa'adetlti padi§ah-1 alem-penah hazretlerinin mtiderrislerinden Bursa kazaSI sadaka alunan Mi'rnar-zade mutasamf aldugu medrese mahmiye-i istanbul' da vaki' alan Sultan Hazretlerinin miiderrisi alup Harrudlii Ali ~elebi'ye buyuruldu.

Derkenar: Miiderris alan Kurd ~elebi'nin

yeri.

Derkenar: Tezkiresi Divandaki FaziJ <;:elebi' ye verildi.

2 Saferii'l-muzaffer sene 963 Kamil Kepeci nr. 214, s. 38.

Medrese-i Semaruye

Pacli§ah-1 a.lem-penah hazretlerinin medreseleri rniiderrislerinden Haleb kazasz sadaka alunan Kadt-zade medresesine miiderris alan Arab-zade medresesi Oc; $erefelii medresesinden ma'Zlll alan Mev lana Ferruh'a buyuruldu.

Medrese-i Sernaruye

Mev!ana Ferruh fevt a! up yeri mahh11 alup Oskiidar miiderrisi clan Mevlarza $ah <;:elebi'ye buyuruldu.

Fi 16 Cemiiziyelahir sene 963 Miihimme nr. 2, s. 66.

Medrese-i Semaruye

Semaruye miiderrislerinden Ayasafya medresesi verilen Ahmed Pa§a hacast Mev !ana

$emseddin Efendi'nin medresesi Sultan medresesinde mtiderris alan Mev lana Hacr Hasan aglu Muhyiddin' e buyuruldu.

Derkenar: Pa§a hazretlerine miijdesi verildi.

9 MuharremU'l-haram sene 966 Kamil Kepeci nr. 216, s. 9.

Medrese-i Semaniye

Semaruye miiderrislerinden padi~ah-1 a.lem- penah hazretleri medreseleri inayet alunan KmaiJ-zade Mev lana Alaaddin'in yeri Sul- tan medresesinde miiderris alan Mevlana Tursun Efendi'ye buyuruldu.

Osktidar' da alan Sultan medresesidir.

Derkenar: Bu dahl

9 Muharremti'l-haram sene 966 Kamil Kepeci nr. 216, s. 9.

Medrese-i Semaruye

Semaruye miiderrislerinden Mehmed Pa~

aglu? Mehmed medresesi Hazret-i Eyiib Ensari medresesinde milderris alan Mevlana ~'ye buyuruldu.

25 Safer sene 966 Kamil Kepeci nr. 216, s. 36.

Medrese-i Semilniye

Rodas medresesinde miiderris alan Mev lana Muhyiddin' e buyuruldu.

13 Zilka de sene 967 Miihimme nr. 4, s. 113.

Medrese-i Semaniye

Ayasafya miiderrisli~ inayet olunan $eyhi

<;:elebi' nin yeri iznik' de Biiyiik Medrese muderrisi olan Mev lana Ahizade'ye · buyuruldu.

Derkenar: Hiikmii p~ hazretlerinden Orner <;:avu~' a.

26 Zilkade sene 967 Miihimme 4, s. 118.

Medrese-i Semaniye ki

MU§arun ileyh yeridir. Edime Diirii'l-hadis mUderrisiMevlana Yakub'a buyuruldu.

Medrese-i Semaruye

Ma'h11 Emiroglu medresesidir sablka Semaruye mtiderrisi alan Mev lana ivaz'a buyuruldu.

11 Cernaziyelahir sene 971 Kamil Kepeci nr. 218, s. 34.

Medrese-iSemilniye

Nazu:zade yeri istanbul' cia merhtlme Sultan mUderrisi Kara Davudaglu Mevlana Mus- lihiddin' e buyuruldu.

11 Cemaziyelahir sene 971 Kamil Kepeci nr. 218, s. 34.

(18)

170 Bilgiu Aydm -Rrfnt Glinalmr

Med.rese-i Semaruye

NL?anazade Mev lana $emseMin yeri Edime' de 0~ $erefelti mtiderris Bagdadi- zade Mev lana $emseddin' e buyuruldu.

Med.rese-i Sernaruye

Mahruse-i Edime' de <;ifte Med.rese' de mtiderris olan Bagdadi-zade Hasan' a buyu- . ruJu.

7 Cemaziyelevvel sene 976 Mtihimme nr. 4, s. 21.

Med.rese-iSernaruye

Eytib mtiderrisi Mev lana Abdtilbaki <;elebi Efendi'ye verilmek.

Med.rese-i Semaruye

Samsflni-zade Efendi yerine Oc; $erefelti mtiderrislerinden Arabzade Efendi'ye verilmek.

Med.rese-i Sernaruye

Hocazade yerine Edime' de Diirillhadis mtiderrisi olan Mevlana Kasrm Efendi'ye verilmek buyuruldu.

28 Muharrem sene 981 Kamil Kepeci nr. 225, s. 267.

Med.rese-i Semaniye

Abdtilvasi <;elebi yerine Osktidar' da Ha- nrm Sultan mtiderrisi olan Mev lana Muallimzade Efendi'ye verilmek buyuruldu.

Med.rese-i Semaruye der ... ? Hasancan-zade Rodos mtiderrisi olan Mevlana Ahmed Efendi'ye verilmek.

21 Safer sene 981

Kamil Kepeci nr. 225, s. 284.

Med.rese-i Sernaniye

Mahnise-i Bursa' da Sultaniye mtiderrisi olan merhfun Kara <;:elebizade Mev lana Htisam <;elebi Efendi'ye buyuruldu.

21 $evvalti'l-Miikerrern sene 981 Mtihimme nr. 25, s. 56.

Med.rese-i Semaruye

Mtiderris olan Mev lana Kerim Efendi i~Un bir kimesne gelip i'adeyi bana be~ yiiz filoriye satnu~ iken tekrar bir kimesnenin dah.i yedi yiiz filorisin alup ana verdi deyu

da'va edtip bu acize virdiigi miihtir!U.tezki- resin ibraz idtip ve mUfti efendi azli vacibdir deyu fetva virdtigi arz olunma&n azl olunup ye.ri Molla hazreUerinin mahdfunlan (bo~) efendiye verilmek buyuruldu.

8 Rebiulahir sene 982 Miih.imme nr. 25, s. 245.

Med.rese-i Semaruye

Muderris olan Kasrm Efendi ze' ameli mtis- tahakkma virmeyup hari~den kimesnenin ak~esin alup virdiigi arz olunma&n azl olunup med.resesi Molla hazreUerinin oglu Mustafa'ya buyuruldu.

Fi 8 Rebiul.ahir sene 982 Miihimme nr. 25, s. 247.

Med.rese-i Semaruye

Med.resede Sultan miiderrisi olan Liitfi Begzade Muhyiddin'e buyuruldu.

15 Rebiulahir sene 985 A.RSK nr. 1461, s. 92.

Med.rese-i Semaruye

MahrUse-i Edime' de 0~ $erefelu mtiderrisi olan Sipahi-zade Mev lana (bo~) Efendi'ye verilmek buyuruldu.

26 Rebiulahir sene 987 Kamil Kepeci nr. 236, s.ll.

Med.rese-i Sahn

Bursa' da Kapluca miiderrisi olan Emirizade Mev lana Muhyiddin' e verilmek buyuruldu.

18 Cernaziyelahir sene 985 A.RSK nr. 1461, s. 149.

Med.rese-i Semaniye

Hala Bursa'da Manast:Ir miiderrisi olan Mev lana Seydi Efendi'ye verilmek buyuruldu.

Med.rese-i Semaruye

iznik' de Sultan (bo~) miiderrisi olan Mevlana i.brahim'e.

18 $a ban sene 987 Kamil Kepeci nr. 236, s. 133.

Med.rese-i Semaruye

Oskiidar' da Sultan miiderrisi Mev lana Mustafa'ya verilmek buyuruldu.

10 $evval sene 987 Kamil Kepeci nr. 236, s. 177.

Med.rese-i Semaruye

Eba Eyytlb-1 Ensari' de Sultan miiderrisi olan Emir (?) Hasan oglu Seyyid Mehmed' e verilmek buyuruldu.

(19)

Ruus Defterlerine GOre XVI. Yiizylidn Osmnnll Miiderrisleri 171

Derkenar: Bii-hatt-1 hUmayfin 10 $evval sene 987

KamiJ Kepeci nr. 236, s. 177.

Medrese-i Sahn

Sahn mtiderrislerinden Emiri-zade Efen- di'ye Ayasofya medresesi veriltip yeri Bur- sa' da Sultan muderrisi Emirzilde Mev lana Musluhiddin'e buyuruldu.

Derkenar: Ba-hatt-1 htimayfin 23 Rebiulevvel sene 988 KamiJ Kepeci nr. 236, s. 335.

Medrese-i Semiiniye

$ah Sullarl mUderrisi Mev lana Ku~Uk Seyf Efendi' ye verilmek buyuruldu.

Derkenar: Bli-hatt-1 htimliyfin 22 Cemilziyelevvel sene 988 KamiJ Kepeci nr. 238, s. 22.

Medrese-i Semilniye

Sanca~1 hUmAylindan ge!Up ... ?Mustafa Medresesi'nde mUderris olan Mev lana AbdUibak.i'ye verilmek buyuruldu.

Derkenar: BA-hatb htimayful Gurre-i Ramazan sene 988 Kamil Kepeci nr. 238, s. 117.

Medrese-i Semliniye

Merhllm Haseki Sultan muderrisi Mev !ana Aladdin Efendi'ye buyuru!du.

14 $a ban sene 988 Karnil Kepeci nr. 238, s. 92.

Medrese-i Semiiniye

Eytib' de .lsmihan Sultan mtiderrisi olan Selamizade Efimdi'ye buyuruldu.

Derkenar: Ba-hatt-1 hUmayfin 10 Cemaziyelevvel sene 989 KamiJ Kepeci nr. 239, s. 41.

Medrese-iSemliniye

Hilla mUderris olan Mev lana Abdillbak.i ...

Selanik kad!st olup ... yerine <;:orlu' da merhllm Sullarl SU!eyman Han medresesinden munfastl olan Sar;h Emiroglu Mevlana AbdUlkadir'e buyuru!du.

Derkenar: Ba-hatt-1 hUmayiln 23 Cemaziyelevvel sene 989 KamiJ Kepeci nr. 239, s. 63.

Medrese-iSemilniye

Edime' de Oc; $erefe!U mtiderrisi Mev lana Mahmud'a buyuru!du.

23 Cemilziyelevvel sene 989 KamiJ Kepeci nr. 239, s. 63.

Medrese-i Semliniye

istanbul'da Edimekapus1 kurbunda merhllme Mihrimah Sullarl mtiderrisi

Abdurrahim Efendi'ye buyuru!du.

29 Cemaziyelevvel sene 989 KamiJ Kepeci nr. 239, s. 70.

Medrese-i Semilniye

OskUdar' da merhfu:ne Mihrimah Sultan mUderrisi Meylana Muhyiddin'e.

29 Cemaziyelevvel sene 989 Kamil Kepeci nr. 239, s. 70.

Medrese-i Semilniye

MU~ ileyhin medresesi Haseki Sultan mUderrisi olup ... me'mfu olma~la dU~

den Semiiniye medresesi fennin olan Mev lana Emrullah Efendi'ye.

24 Ra.mazan sene 989 Kamil Kepeci nr. 239, s. 184.

Medrese-i Semilniye

Semilniye medresesi verilmek ic;Un elinde hatt-1 htimayU.n olup merhllm $ah Sultan mUderrisi olan Tahrlri? Hasan' a verilmek buyuruldu.

Derkenar: Ba-hatt Gurre-i Rebiuliihir sene 990 Kamil Kepeci nr. 239, s. 336.

Medrese-i Semilniye

SemAniye mtiderrisi olan Kaf-zade'ye Ed.imekapus1' nda Sultan mtiderrisi Osman Efendi'ye buyuru!du.

Gurre-i Zilhicceru' ~-~erife sene 991 Kamil Kepeci nr. 242, s. 63.

Medrese-i Semiiniye

Semilniye miiderrislerinden Sipahi-zilde Efendi yeri Osman $ah viil.idesi medresesi mUderrisi olan Mevlana <;:eke Efendi'ye buyuru!du.

Gurre-i Zilhicceru' ~-~erife sene 991 KamiJ Kepeci nr. 242, s. 63.

Medrese-i Semilniye

Haseki Sultan mUderrisi olan Ktic;Uk Mus- tafa <;:elebi'ye buyuru!du.

Derkenar: Ba-hatt-1 hlimayfin 8 Zilhicce sene 991

Medrese-i Semiiniye

.lstanbul'da Sultan mtiderrisi Aya~lu Musllhiddin'e buyuruJdu.

25 $abanU'I-muazzam sene 992 Ka.mil Kepeci 244, s. 69.

Medrese-i Semilniye

Kalenderhiine mi.iderrislerinden Dukakin- z4de Osman Efendi'ye buyuru!du.

17 Ramazano'J-mtibiirek sene 992 Kamil Kepeci nr. 244, s. 99.

(20)

172 Bilgin Ayd111-RJfnt Glinnlan

Medrese-i Sernaruye

~Sultan mtiderrisi Suba~J,Zade'ye buyuruldu.

12 $evvalil'l-mtikerrem sene 992 Kamil Kepeci nr. 244, s. 119.

Medrese-i Sahn

Sahn' dan Sunullah Efendi $ehzade mtiderrisi olma~m yerine Haseki Sultan miiderrisi Ahizllde Mevlana Abdiilhalim'e

buyuruldu.

Derkenar: Ba-hatt-1 hiimayfm 11 $evval sene 993

Medrese-i Semaniye .

Eyub' de ismihan Sultan miiderrisi olan Jb.

rahim Semaruye miiderrisi olmak buyuruldu.

Derkenar: Ba-hatt-1 hiimiiyfm 25 Rebiuhihir sene 994 Kamil Kepeci nr. 246, s. 219.

Medrese-i Sahn

Sahn mUderrislerinden Mevlana Osman' a Seliinik kazas1 tevcih olunma~a medresesi mahhile olma~ Uskiidar' da Mihrimah Sultan miiderrisi olan Mev lana Orner' eve- rilmek buyuruldu.

Derkenar: Ba-hatt-1 hiimayfm 11 CemAziyelevvel sene 994 Kamil Kepeci nr. 246, s. 237.

Medrese-i Semiiniye

Edime' de <;:ifte Medrese miiderrislerinden SUlevman Efendi'ye buyuruldu.

29 $evval sene 995 Kamil Kepeci nr. 249, s.189.

Medrese-i Semaniye

Edirnekapus1'nda Sultan miiderrisi olan Nev'i Efendi'ye buyuruldu.

Derkenar: Ba-hatt-1 htimayfm 20 Zi!hicce sene 995 Kamil Kepeci nr. 249, s. 236.

Medrese-i Sahn

5abtkan (bo~) medresesi miiderrisi olan sahn-1 ( ... ) oldukda hatt-1 hiimiiyUnla verilmek ferman olunan Mtiderriszade Mev lana Mehmed' e verilmek buyuruldu.

28 CemaziyeJevveJ sene 997 A.RSK. nr. 1470, s. 16.

Medrese-i Sahn

Merhflm Haseki Sultan m!lderrisi olan Mev lana Esad Efendi'ye buyuruldu. Hoca Efendi hazretlerinin o~udur.

Derkenar: Ba-hatt

24 Rebiulevvel sene 998 Kamil Kepeci nr. 252, s. 205.

Medrese-i Sahn

Sablka miiderris olan fudvan Efendi'ye buyuruldu.

Derkenar: Bfl-hatt 24 Rebiulevvel sene 998 Kamil Kepeci nr. 252, s. 205.

Medrese-i Sahn

Hiinkah muderrisi olan Abdiilvehhflb Efendi'ye buyuruldu.

Derkenar: Bfl-hatt 6 Rebiuliihir sene 998 Kamil Kepeci nr. 252, s. 216.

Medrese-i Sahn

Sahn miiderrislerinden Zeynelabidin' e Amid kazas1 verilip mahlill olmagm $eyhtilislam MoUa hazretlerinin oglu olup Kalenderhane mtiderrisi olan Mevlana Muhyiddin'e verilmek buyuruldu.

6 $evval sene 999 A.RSK. nr. 1473, s. 80.

Medrese-i Semaruye

Zalpa~a-yt Sultani mtiderrisi olan Mev lana AbdUlhalim Efendi'ye buyuruldu.

Derkenar: Ba-hatt 9 Muharrem sene eU A.RSK. nr. 1473, s. 182.

Medrese-i Hazret-i Eba Eyyiibe'l-Ensari Medrese-i Eba EyyOb-1 Ensan Aleyhi' r- rahmeti

Kas~mpa~a MUderrisi MUfti Hlz1r Bej!;'in oglu Mehmed <;:eiebi'ye buyuruldu.

Elli ile.

21 Recep sene 957 Kamil Kepeci nr. 209, s.85.

Medrese-i Hazret-i Eytib

Sablka Mls1r kad!s1 olup ber-vech-i tek!Ud Ayasofya zeva.idinden ytiZ ~esi oian Mev .lana Salih' e buyuruldu yevmi ytiZ akc;e ile elli akc;esi medresesinden elli akc;esi girU Ayasofya zevayidinden buyuruldu.

25 Safer sene 966 Kamil Kepeci nr. 216, s. 36.

Medrese-i Hazret-i Eytib

Riistem Pa~ mtiderrisi oian Mev lana Bedreddin'e buyuruldu.

12 Cemaziyelahir sene 971 Kamil Kepeci nr. 218, s. 36 Medrese-i Eytib

Bali-zade (?) Efendi' ye verilmek buyuruldu.

(21)

Ruus Defterlerine GOre XVI. Yrizyrldn Osmmrlr Mr1derrisleri 173

Medrese-i Sultaniye

Medrese-i Sultaniye der mahrllse-i istanbul Trabzcn mtiderrisi Mi'marzade Mustafa

<;elebi'ye buyuruldu. Elli ile.

22 Ramazan sef\e 957 Kamil Kepeci nr. 209, s. 106.

Medrese-i Sultaniye der istanbul

MUderris clan Mev lana Muhyiddin Mekke- i MUkerreme' de tekatid ihtiyar etmegin Cidde mahsCiltinden ye~ ak<;e buyurulup medrese pa~a hazretleri miiderrisi clan Mevlana Ivaz'a buyuruldu.

29 Rebiulevvel sene 968 MUhimme nr. 4, s. 169.

Medrese-i Sultan der kurb-1 hazret-i Eba EyyObe'l-Ensari rad.iyallcihu te'a.Ja anhu Mahrllsa-i istanbul' da Fethlye-i Ced.ide mi.iderrisi Mevliina Ahmed Efend.i hizmet- lerine buyuruldu.

16 Ramazanii'l-miibarek sene 981 MUhimme nr. 25, s. 27.

Medrese-i Sultan Medrese-i Hazret-i Sultan

Mahruse-i istanbul' da valo' olan Sultan Hazretlerinin medresesi <;crlu miiderrisi clan $eyhi <;elebi'ye buyuruldu 2 Saferii'l-muzaffer sene 963 Kamil Kepeci nr. 214, s. 38.

Medrese-i Sultan

istanbul' da Sultan rnedresesi mahrOse-i rnezkflrede Riistem Pa~ hazretleri medresesinde muderris clan Miiftti Efend.i hazretlerinin cglu Mevlana $emseddin'e buyuxuldu.

Derkenar: Bu dahl

9 MuharremU'I-haram sene 966 Kamil Kepeci nr. 216, s. 9.

Medrese-i Sultan der Bab-t Ed.ime P"r.ri Pa~ rnUderrisi Mevlana Mehmed ddilerine verilmek buyuruldu.

2 Saferii'l-rnuzaffer sene 981 Kamil Kepeci nr. 225, s. 269.

Medrese-i Sultan der Bab-t Ed.ime MUderris clan Osman' a Semiin.iye rnedresesi veriliip yeri Cafer Aga rnedresesinde mUderris clan Nev'i Efen- di'ye buyuruldu.

Gurre-i Zilhiccetii' ~~erife sene 991 Kamil Kepeci nr. 242, s. 63.

Medrese-i Sultan

Mustafa Pa§a medresesinden rnunfasll Muarrifzade'ye buyuruldu.

25 $abanU'l-muaz.zam sene 992 Kamil Kepeci nr. 244, s. 69.

Medrese-i Sultan

Eski Ali Pa~a muderrisi clan Duxsunzade'ye buyuxuldu.

Derkenar: Ba-hatt-1 hum~ yon 20 Zilhicce sene 995

Medrese-i Riistem Pa§a

Medrese-i Hazret-i RUstem Pa~a der rnahnise-i istanbul

MUfti! efend.i hazretlerinin cgullan Mev lana Ahmed <;elebi'ye buyuxuldu yevmi elli ak<;e ile

4 Saferii'l-rnuza.f.fer sene 963 Kamil Kepeci nr. 214, s. 40.

Medrese-i Hazret-i Riistem Pa~

Zikr olunan medrese istanbul' da Davud Pa§a medresesinde mUderris clan Mevliina Ivaz'a buyuxuldu.

Derkenar: Bu dahl Derkenar: Ktrk ak<;eye Derkenar: Hatt-1 §erif verildi 9 MuharrernU'I-haram sene 966 Kamil Kepeci nr. 216, s. 9.

Medrese-i Riistem Pa§a

Pa~a hazretlerinin mUderrisi clan Mev lana Ivaz rnerhume sultAn mUderrisi clup Rcdcscuk'da mUderris clan Pir Ahmed <;e- lebi cglu Mevland Pir Mehmed' e buyuxuldu ctuz ak<;e ile.

29 Rebiulevvel sene 968 MUhimme nr. 4, s. 169.

Medrese-i merhOm RUstem Pa~a der istanbul

Buxsa'da Sultan Yt.ldtnm Han medresesinden rna'zCil Bahaddin-zade Mev lana Abdul- lah' a buyuruldu.

18 Cemhiyelahir sene 971 Derkenar: BA-hatt-1 ~ Kamil Kepeci nr. 218, s.40.

Medrese-i RUstem P~

Edimekap151'nda clan medrese mUderrisi Mevliina (bo$) Efendi'ye verilmek buyuxuldu.

2 Saferii'l-muzaffer sene 981 Karnil Kepeci nr. 225, s. 269 Medrese-i RUstem Pa~

ibrahirn Pa~a mUderrisi MeviW {bc§) ve-