OSMANLI'NIN iZiNDE PROF. DR.
MEHMET iPSiRLi
ARMAGANI
CiLT II
H AZIRLAYANLAR F eridun M. Emecen
ishak Keskin
Ali Ahmetbeyoglu
OSMANLI'NIN tziNDE PROEDR.
MEHMET iP~iRLi ARMACANI
ctcrn
~ YAYU\'LAJU 13028
Osmani!Tarihi Oizisi 181
EDITOR AdemKol(al Zeynep Berkta§
KAPAK TASARIM
Ravz.a Kl2.1ltug
MiZANPAJ ishak Keskin
l. BASK!
~ubar 2013, lstanbul
ISBN ISBN 978-605-08.0824-7
9 11~!1JI!I!I!IIII!~I!I!I!IJII
~YAYINUJU
Cagaloglu, Alemdar Mahallesi, Alayko§kii Caddesi, No: 5, Facih/tsranbul Telcfon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00
P.K. 50 Sii:keci I 1scanbul
rimas.com.tr timas@t:imas.com. tr facebook.com/timasyayingrubu
cwirrer.com/ rimasyayingrubu
Killriir Bakan!Jg1 YaymcJiak Sertifika No: 12364
BASKIVECit:r ElmaBas1m Halkah Cad. No: 164 B-4 Blok Sefakoy-Kii10iiks:ek.mece I tSTANBUL
Tel: (021i) 697 30 30 Matbaa Semfika No: 12058
YAYlN HAKlARl
© Eserin her haklo anla§mal1 olarak Tima§ Bas1m Ticaret ve Sanayi Anonjm $irketi'ne airtir.
h.insiz yaymlanamaz.. Kaynak g<isterilerek almn yapuabilir.
Biiyiik Sel~uklular' da Ulema
J
SUfi-Devlet ,ili~kileri The Relations between illama/Sfifi/5 and State in the Great Saljuqids-
Abdtilkerim OZAYDIN'Abstract: Saljuqids consider paying respect to ulama and S1ilis and allocating them money &om the treasury so that they make a living as one of the responsibilities of the sultan. Ni.zam-al-Mulk provided the material and spiritual environment for educating scholars by establishing madrasas with the support of the Saljukid sul- tans. Saljukid sultans who undertook the patronage of the Sunni (Orthodox) Islamic world did not interfere in the disputes between Sunni seciS by taking sides, but when such disputes turned into fighiS and became more serious by threatening the public order, they interfered in order to establish the order and peace. Sultans al- ways attached importance to the support of silfis and ulama, and recognised that religion and state (sovereignty) are two relative institutions. SUfis and ulama sup- ported the Saljuqid sultans spiritually and they worked to increase the dignity of the sultans in the eye of the society.
Keywords: Saljuqids, SUfis, ulama, Ni.zam-al-Mulk, religion, state, Ghaz.zali, ribat, madrasa, mudarris, Sunni, Hanabalids, Ash'arids.
Ttirkler islamiyet'i kabul ettikten sonra ulemaya ve sU.filere kar~1 sa- mimi olarak saygt ve sevgi beslediler. Diger Miisliiman Ttirk devletlerin- de oldugu gibi Buyiik Selc;uklular' da da sultanlar ve devlet adamlar1 sUfilere ve ulemaya saygtda kusur etmemeye 5zen gosterdiler.
Biiytik Sel~uklu veziri Nizamiilmiilk din bilginlerine (ulema) ve sfifilere saygt g5stermeyi ve onlara hayatlartru siirdiirmeleri i<;in beyttilmaldan gereken parayt tahsis etmeyi hiikiimdann g5revleri ara- srnda sayar. Ona g5re hi.ikiimdar haftada bir veya iki defa alimleri huzu- ra kabul edip onlardan dini bilgiler ogrenmeli, bilmedigi ~eyleri onlara sormahdrr. B5ylece din ve dtinya ~lerini daha dogru bir ~ekilde yiiriitme imkfuu bulur. Bu sayede hi~bir kotii mezhep ve bid'at ehli onu dogru yoldan sapbramaz. Sultarun ulemaya ilgisini duyan halk da ilim ogren- meye ve bilgiye daha fazla ragbet eder.
Nizamiilmtilk' e gore dirt ve devlet (mtilk, hiikiimdarhk) karde~ gibi- dir. Olkede c;lkan k~Ikhldar dine de zarar verir. Dini sahada herhangi bir bozulma olursa tilkede de fitne-fesat c;J.kar. Bu da hiiktimdarrn gucii- nii ve otoritesini zaytflatrr.l Hiikiimdarlar devlet ~lerinde ulem§ ile isti-
~are etmelidir. Ulema ve tecriibeli irlsanlarrn gorii~lerine miiracaat edile-
istanbul Oniversitesi, Edebiyat FakiUtesi, Tarih BoiUmii. E-posta: ozaydina@istanbul.edu.tr.
NizamtilinuJk, Siyiiselnnme, trc. Mehmet Allay K6ymen, Ankara 1982, s. 75-76.
336 Abdtilkerim Oznydm
rek alrnacak tedbir ve kararlar daha isabetli olur.2 Ulemaya mahsus la- kaplar ba~kalan tarafmdan kullarulmamah<hr .. Alimler mecdiidclin (dinin
~erefi), ~erefii'l-islam, seyfii' s-silnne (siinnetin ktbct), zeynii' ~-~eria (;;eriatin si.isti) ve fahrii'l-ulema (alim.lerin ovi.inc; kaynagt) gibi lakaplan kullanmah, hti.kiimdar ve di~er yetkililer srradan insanlarm bu lakaplart kullanmasma izin vermemelidir. Ul~ma dt~mda clin ve islam lakaplarm1 kullananlar ibret-i alem ic;in cezalan<hrtlmah<hr.3
Selc;uklular, Dandanakan zaferinden (431/1040) soma Si.i.nnl islam diinyasmm hamill~ ti.stlezuni§ her tti.rlti ic; ve ~ tehditlere kar;;t sii.ruU Miisliimanlart korumaya c;ah;;mt~lar<hr. Buna paralel olarak sti.nni ulema ve sfifiler de her vesileyle Selc;uklu sultanlarmt desteklemi~lerdir.
Selc;uklu sultanlan daha kurulu~ yillarmdan itibaren ulema ve sfifilerle iyi ili~kiler ic;inde olmaya ozen gostermi~, onlart maddi ve rna- nevi baktrndan destekleyip kendileri ic;in ribat, hankah ve medreseler
yapt:rrnu~lar, bunlar ic;in vaktflar tahsis e~lerdir. Bu mti.esseseler saye- sinde ti.lkede huzur. ve birlik temin edildigi gibi ~il-Batm1 dti~iinceye egi- tim yoluyla Ustiinliik sa~lanmt§, zararlt aktrnlarm saptk mezhep ve fikir- lerin yaytlmast engellenmi;;tir.
Halk nazarmda bi.iyiik bir itibart olan ulema ve sfifilerin devlet tara- fmdan desteklenmesi toplumun sultanlara daha fazla itibar gostermele- rine ve onlan daha fazla sevmelerine sebep oluyor, boylece iki karde;;
mtiessesenin yani clin ile devletin uyum ic;inde "faaliyet gostermesi ti.lke- deki siyasi iktidart ve istikrart guc;lendiriyordu.
Selc;uklular'm erken tarihlerden itibaren sfifilerle kurdugu iyi miina- sebetlerle ilgili c;e;;itli omekler mevcuttur. Selc;uklular'm kurulu;; yillarm- da Gazneli Mesud'un Selc;uklular't tehdit ettigi bir donemde <;agn ve Tugrul Bey'ler $eyh Ebft Said-i Ebti'l-Hayr't ziyaret etmek amaayla Meyhene'ye" geldiklerinde $eyh Ebfr Said sfrfilerden mtite;;ekkil bir top- lulukla tekkede oturuyordu.
iki
karde;; $eyh Ebu Said'in huzuruna c;tktp elini optti.ler. $eyh bir sti.re ba;;m1 online egip dti§iindiikten soma ba§Iru kaldtnp <;agrt Bey'e hitaben: "Biz Horasan mti.lkiinii sana, Irak't da Tug- rul Bey' e veriyoruz." dedi.iki
karde~ $eyh Ebfl Said' e saygt.larmt arz edip oradan ayrtldtlar. Soma Gazneli sultani Mesfid Merv yakmlarmda mag- lup olunca, hUkiimdarltk Selc;uklular'a intikal etti. $eyh Ebfl Said'in de- digi gibi, <;agrt Bey Horasan'a Tugrw Bey de Irak'a Mkim oldu.sTugrul Bey'in ti.vey karde~i ve amcasmm oglu ibrahim Ymal Ni§abur' da ~ahne idi. Onun tavrr ve davrant§mdan rahatslZ olan Ni§abur
Ni.zfunUI.mUlk, Siynschriime, s. 116.
3 Ni.zfunUI.mUlk, Siyiisehwme, s. 203-294.
~ Meyhene, Ebiverd-Serahs arasmda bir k!ly (Yakut el-Hamevi, Mu'cemli'l-Btildmr, ~r.
Fetid el-CUndi, V, Beyrut 1410/1990, s. 287).
Muhammed ibn MUnevver, Trolridin Srrllln, trc. Siileyman Uluda~ istanbul 2003, s.163-164.
Briylik Sel~klulnr'dn Wema/Stiji-Devlet hi~leri 337
halkt her soh bet meclisinde $eyh Ebu Said' den ona beddua etmesini rica ederdi. Ancak $eyh Ebii Said bedd"!la etmez ve "iyi olur .i.n§allah!" De- mekle yetinirdi. Bir giin yine mecliste sohbet ederken ibrahim Ymal ic;eri girdi ve hiingi.i.r hiingiir aglamaya ba~lach. Sohbet bitince ibrahim Ymal
$eyh Ebu Said'in kiirsusiiniin oniine gelip durdu. $e:yh ne istedigini so- runca: "Ne olur beni kabul buyur!" dedi. $eyh "bu milmkiin degil", de- yince ibrahim Ymal "Buna c;ok ihtiyacrm var" deyip rsrar etti. $eyh yine bu benim gi.iciimu a~ar dedi. ibrahim Ymal arzusunu uc;Uncu defa tekrar edince $eyh ka~larmr c;abp ona sert bir ~ekilde bakb ve: "Seni kabul ede- rim ama servetin elden gider" dedi. ibrahim Ymal "olabilir" dedi. $eyh
"idareciligin elden gider" deyince ibrahim: "Giderse gitsin", dedi. Bunun Uzerine $eyh kagrt-kalem getirmesini istedi ve kagrda "ibrahim benden- dir" diye yazdr. ibrahim kagrdr cebine koyduktan sonra oradan aynldr ve bir sfire sonra sultan Tugrul Bey'e isyan etti. Yaprlan sav~ta ibrahim Ymal maglup oldu ve esir du~tfi. Sonra Tugrul Bey'e ~u haberi gonderdi:
"Beni oldiirecegini biliyorum. Senden ricam ~u: "Cebimde $eyh Ebii Said'in yazdrgr bir kagtt var. Beni gomduklerinde bu yaztyr elime koy- sunlar, o ba~rma gelecekleri bana haber ver~ti," ahirette bu kagrt ~efa
atc;im olacak" dedi.6
Ravendi de Sultan Tugrul Bey ile silfiler arasmda gec;en bir olayr ~oyle
anlabr:
Tu!S;ru} Bey Hemedan'a geldiginde orada evliyadan tic; pir varch: Baba Tahir, Baba Cafer ve $eyh ~a. Hemedan civannda Hlzrr denilen ktic;Uk bir dag varch ve bu tic; veli onun iistunde oturuyordu. Sultarun gozU onlara ~ti.
Orduyu durdurup ab.ndan indi ve Veziri Ebu Nasr el-Ktindiirl ile yanlanna gedip ellerini optii. Baba Tahir biraz mecnun gibiydi Sultana: "Ey Tiirk!
Allah'm kullanna ne yapacaksm?" diye sordu. Sultan "ne buyurursun" diye sorunca Baba "Allah'm buyurdugu §eyi yap" Muhakkak ki Allah adalet ve iyilikle muamele edilmesini emreder"7 dedi. Sultan aglayarak: "Oyle yaparrrn." Baba onun elini tuttu ve dedi: "Benden kabul ediyor musun?".
Sultan "evet" diye cevap verdi. Baba'nm parmagmda senelerden beri abdest
alch~ ibrigin kmk ba§L varch. Onu parmagmdan c;U<anp sultarun parmagma takb ve: "Dtinyayr bunun gibi senin eline koydum. Adalet Uze.re ol!" dedi.
Sultan Tugrw Bey bunu her zaman i.izerinde ta§rr, bir sava§ olunca parmagma takardl. Onun temiz itikach ve akidesinin safiyeti i§te boyleydi ve Hz.
Muhamrned'in dininde ondan daha dindar ve daha uyaruk kimse yoktu.s
Tugrui Bey N~abur'u fethedince Hace Amid denilen iyi huylu, gi.izel ahlaklt ve kerem sahibi birini ~ehre vali tayin etmesi de onun halka· ~ef
katle muamele edecek nitelikli insanlan tercih ettigini gosterznesi bakt- mmdan onemlidir.9
' A.g.e., s. 131-132.
' Nahl Sfrresi, 16/90.
Ravenell, Rtiltntii's-Sudiir ve Ayehi's-Siinlr, trc. Ahmed At~, I, Ankara 1997, s. 97-98.
Nasrr-1 Husnev, Sefemfime, trc. Abdillvebhab Tarzi, istanbul1994, s. 44.
338 Abdlllkerim Oznydm
Tugrul ve <;a~ Beyler Merv 9ehrine geldiklerinde fakihler (ulema) onlan kar91lay1p halk adma eman diledi. Onlar da bu teklifi kabul edip halka adalet ve 9efkatle muamele ettiler.to
Sultan Alparslan stlfi Hassan b. Said b. Hassan el-Mahzfuni el- Menilye btiyiik saygi gosterir ve teberri.iken kendisini ziyaret ederdi.u
Sultan Meli.k§ah da imam Gazali'nin karde9i sun Ahmed el-Gazlli'nin mtir1di idi. Oglu Sencer'i, $eyh Ahmed el-Gazzali'yi ziyarete gondermi9, o da huzuruna kabul ettigi 9ehzadeyi yanagmdan opmti9tti. Sultan Meli.k§ah bunu duyunca ogluna $eyh'in hangi yanagmdan opttigtinti sormu9 ve bir yanagmdan opttigtinti ogrenince "yeryti.ziintin yariSma sa- hip olacaksm. Eger iki yanagmdan opmti9 olsayd1 tamamma hakim olur- dun" de~ti.u
Sultan Meli.k§ah Irak'a geldiginde Hz. Ali, Hz. Htiseyin Selman-1 Farisi, isnaa9eriyye'nin yedinci imarru Miisa el-Kaz1m, imam-1 A'zam Ebu Hanife, imam Ahmed b. Hanbel ve tinlti stlfi Ma'rii£-1 Kerhl'nin ka- birlerini ziyaret ederdi.l3
Hayrr ve hasenahyla tanman tinlti stlfi $eyhu'~-9Uy~ EM Saj.d en- Nisabfirl de Sultan Meli.k§ah'm nezdinde bti~ bir itibara sahipti.14
Vezir Nizamiilmillk de stlfilere ve ulemaya btiyiik saygi gosterirdi.
Onun meclisi haflzlar, ulema, dirU liderler ve mtitedeyyin insanlarla do- lup t~arch.1S Bundan dolayt Zehebi, Nizamtilmi.ilk'tin zamanmda ule- manm devlet Uzerindeki etkisine dikkat <;eker.t6 Nizamtilmtilk aynca siiftlerin ihtiya<;larrm kar91lamalan i<;in 80.000 dinar vermi9tii.l"
Stlfilerin ve ulemanm slk stk Nizamtilmillk'tin meclisinde bulunduk- Iarrm goren katiplerden biri: "Sen bu ulema taifesine meclisinin kapll.ar1n1 gece-giindtiz demeden a<;Ik tutuyorsun. Onlar senin reayanm i9leriyle il- gilenmene mani oluyorlar, onlara emir versen de senin huzuruna ancak izin alarak gelseler ve seni rahatsiZ etmeseler" dedi. Bunun tizerine Nizamiilmillk: "Onlar islam'm direkleridir, onlar dtinya ve ahiret hayah- nm stistidtir. Eger onlar b~l.II1.1ri-Uzerine otursalar bile bunu onlara <;ok gormezdim"lB diye cevap verdi.
10 HUseyni, Alrbi1nt'd-Dev/eti's-Se/cukiyye, trc. Necati Lugal, Ankara 1943, 5. 6.
n ibnii'l-Cevzi, el-Mrmtnwm fi Ti1rilri'l-Miillik vei-Umem, Vlll, Haydarabad Dekken 1359, 5.
270; ibnU'I-Esir, el-Kfimil ji't-Tnrih, ~r. ]. Tomberg, Beyrut 1386/1966, X, 5. 69.
12 Zekeriya Kazvini, Asi1m'l-Bili1d ve Alrbi1m'l-Ibi1d, Beyrut t.y., Daru Sadlr, 5. 415.
13 ibnii'I-Cevzi, el-Mrmznknm, IX, s. 29; ibnU'I-Estr, el-Kfimil, X, 5.155-156.
u ibnU'l-Esir, el-Kfimil, X, 5. 159 ..
IS ibnii'l-Cevzi, el-Mwrtnznm, IX, 5. 65.,
16 Zehebi, Siyent A'lfimi'u-Niibe/11, n~r. $uayb el-Amavut ve dgr., Beyrut 1405/1984, XIX, s. 96.
" ibnU'I-Cevzi, el-Mrmtnznm, IX, 5. 65.
18 ibnii'l-Cevzi, n.g.e., IX, 5. 65.
Biiyiik Selptklrtlnt'dn Ulemn/Siift-Devlet ni~kileri 339
Nizamtilmtilk o danemin btiyiik a.J.i.mlerinden Ebu'l-Kaslffi Ku§eyri ile imamu'l-Harameyn Cuveyn1 kenclisini ziyarete geldiklerinde ayaga kal- kar ve onlar1 yarn ba§ma oturturdu. SUfi Ebil. Ali Farmed! kendisini ziya- rete gelince ise onu ayakta kar§liar ve kendi yerine oturturdu. Bu davra-
fll§IDID sebebi sorulunca Ku§eyrl ve Cuveyru gibi aJ.i.m.Ierin kendisine la- ylk olmadJ.gt ilti.fatlarda bulundugtmu, Farmedlnin ise kusurlarrru ve yapb.gt haks1Zltklar1 anlatarak kendisini uyardiguu ve onun ikazlan saye- sinde birc;ok yanll§fan geri dt>ndtigunti soylemi§fu.l9
$eyh Ebil. Said-i Ebti'l-Hayr'm oglu Ebil. Tahir isfahan'da Nizamtilmtilk'tin ihsan ve ik:ramma nail olmll§, bu yuzden bazilarmm ele§tirilerine maruz kalmi§IJ.20
Terken Hatun'un veziri ve Nizamtilmillk'tin rakip ve dii§manlarmdan biri olan Tiictilmtilk Ebu'l-Canaim vezirini Sultan Meli.k§ah' a §ikayet ede- rek: "Nizamtilmtilk her yl1 sUfilere, fakihlere ve kurraya 300.000 dinar para veriyor. Eger bu parayla bir ordu techiz edilecek olursa istanbul'un surlarrru bile fethetmek mtimktindi.ir" dedi. Bunun tizerine sultan Melik.§ah, Niza.mtilmillk'ti huzuruna ~a~1p bu mesele hal<kmda bilgi istedi. Vezir cevaben:
Ey Cihan hUkUmdan! Ben ya§h bir adanum. Eger beni mezada c;tkanp satacak olsan bana kimse on dinardan fazla para ve.imez. Sen gen~in. Seni mezada c;U<anp satacak olsalar sen de 100 dinardan fazla etmezsin. Allah sana ve bana kullanndan hie; kimseye nasip olmayan !Utuf ve ihsanda bulunmu~tur. Buna kar§ili.k sen Allah'm dinini yi.iceltmeye c;~an, onun aziz kitabuu hamil olanlara ylida 300 bin dinar sarfetsen c;ok mudur? Sen askerlere her y1i onun iki mislini sarf ediyorsun. Ha.Ibuki bunlann en kuvvetlisi ve en ~asuun
athgt ok bir milden ileri gitmez. Onlar ellerindeki ki.i.u;lanyla sadece kendi yakuunda bulunan kimseleri 6ldiirebilirler. Ben ise sarfetti~ bu parayla 6yle bir ordu techiz ediyorum ki onlann dualan ok gibi ar§a kadar gider ve Allah' a ula§malanna hic;bir §ey engel olamaz.
dedi. Sultan Melik§ah bu s6zleri duyunca aglamaya ba§ladJ. ve : "sen bu ordunun say151ru elinden geldigi kadar c;ogalt! Sana istedigm kadar mal hazrrdu. Dtinyarun serveti senindir" dedi.21
Sultan Muhammed Tapar, dindar bir htiktimdar olup ulemaya btiytik saygt gt>sterdi. Gazzali Nasihi.ito'l-MulUk (et-Tibru'l-mesbUk fi nasihati'l muluk) adh eserini ona ithaf etmi§tir. Sultan Sencer de sil.filere ve din alimlerine son derece saygili idi. Onlarla birlikte olmaktan c;ok btiytik zevk alrrd1. Onun zamarunda Horasan ilmin ocag-t ve faziletin kaynagr idi.22 Sultan Sencer din adamlaruun ve sil.filerin kendine na'sihatte bu- lunmalarrru ister onlarm en ag-tr tenkitlerini bile sabrrla clinlerdi. A yru §e-
19 ibnu'l-Cevzi, n.g.e., IX, s. 65.
20 Ahmet Ocak, Self!lklulnr'm Diuf Siynseti (1040-1092), istanbul2002, s. 125.
21 Hilseynt, Allblim'd-Devleti's-Se/cuktyye, s. 46.
l l Ravenel!, Rnlmtrt's-Sudrlr, I, 167 .•
340 Abdlilkerim Dzaydm
kilde birc;ok alim de eserini ona ithaf et:mi§tir. Kendisine Gazzali'nin Ha- nefi mezhebi aleyhinde konu§tugu soylenihce on1..1 ordugaluna davet et- mi§ ve huzuruna geldiginde ayaga ka.lklp kucaklallll§ ve tahtma oturt- mll§tur. Kendisini dinledikten sonra da saygtyla u~lallll§llr.
Sencer'in tinlii sftfi $eyh Ahmed-i Cfun.i'nin (EbU Nasr Ahmed b.
Ebti'l-Hasan en-Nanukl) mtiridi oldugu soylenir.23
Muhammed b. Miinevver, Sultan Sencer ile ilgili bir ola}'l anlallrken
§oyle der:
Sultan Me~ah'm oglu Sultan-1 Sa'id Sencer esir dti~tilgti Ogtlzlar'm elinden kurtulup ba~kent Merv'e gelince ben de bir dervi~ grubuyla Serahs'tan Merv'e gittirn. Amacrm hem milbarek donil~il sebebiyle sultaru tebrik etmek hem de
~eyhin (Ebu Said-i Ebti'l-Hayr) tiirbesinin ISialuru rica etmekti. Yanrmda
~eyhin evlat ve akrabasmdan kirnse de yoktu. Meyhene'ye varmca ~ehrin
valisirtin de vilayetle ilgili i~ler gorti~mek tl.zere buraya geldi~ ancak Sultan Sencer ile g()~emedi~ ogrendirn. <;Unku oteden beri bu vilayetle ilgili meseleleri ~eyhin evladmdan ba~kast hic;bir zarnan dile getiremezdi. Eger dile . getirecek olsa kirnse ona kulak asmazdl. ister vall, ister em.i;, ister sahibii'~
~urta, isterse orada g()revli bir memur olsun $eyh'in evladmdan birinin ~areti olrnadan hic;bir ~ey yapamazdt. Eger bir kirnse bu vilayette birine hakstZbk ederse $eyh'in ailesinin btiytigtl ve ya~hs1 olan zat hemen sultana bir mektup yazar falan ki~inin Meyhene'de oturmastnlil uygun olmadtguu soyler. Bir
derv~ bu mektubu ordugaha g()tilrtip sultana arz eder, bunun Uzerine o ki~i
g()revinden azledilir ve oradan uzakla~brilirdl.
Meyhene valisi bu fakirin (Muhammed b. Munewer) Merv'e geldi~
duyunca hemen yanma geldi ve mernnll!liyetini bildirdi. Ertesi gi.in birlikte gidip sultanla g()rti~tiik. Sultan bu fakiri g()runce htisnti kabul gosterdi ve: Hie;
~Uphesiz Meyhene mtibarek bir mekandlr. $eyhin (EbU Said-i Ebu'I-Hayr) kabrinin bulundugu mekandan daha aziz ve daha ulu bir mekan yoktui.
Oguzlar'dan biri bu tiirbedeki ewalardan birini a1rnak ilzere elini uzatmaya
te~ebbtis edince derhal eli c;olak olup Ia~ kes~tir. Akrabalan onu ordug;iha
getirmi~lerdi. Ben de orada bu ki~iyi g()rmti~ttim.
dedi:
Sultan Sencer c;ok stkmtili bir donemde olmasma ragmen $eyh EbU Said-i Ebu'Hayr'm ttirbesinin tamiri ic;in yiiz ytik hububat verilmesini emretti. Aynca ttirbeye harcanmak tizere 100 altm gonderdi.24
Muhammed b. Miinevver'in anlatbklan ve Sultan Sencer'in §ahit ol- dugu olay sftfilerin hem Selc;uklu Sultaru hem de halk nezdindeki itiban- ru ona kar§I duyulan sevgi ve saygt}'l gostermesi bakmundan son derece onemlidir. Muhammed b. Miinevv~r $eyh Ebu Said'in toplum nezdindeki itibar ve saygmhguu gosteren ba§ka bir hadise daha anlatu:
Karahitaylar Sultan Sencer'i bozguna ugrahp o biiyU.k sultarun ba§ma fe- laketler gelince Harizm.§ah Atstz Horasan'1 istilaya karar verdi.
73 Seyfullah Kara, Bliyrik Se/fuklu/arve Mezlrep Knvgalnn, istanbul2007, s.198.
2< Muhammed b. MUnewer, Tevlridirr Srrlnn, s. 352-353.
Bllyiik Selptklular'da Ulema I Sfiji-Devlet hi~kileri 341
Meyhene'ye bir fersah mesafede bulunan Rib§t-1 Serbal§'ya vannca an yerinde ~alohp kalch. Ne kadar kamc;Iladiysa da hpudamadi. Bunun U.Zerine ba~ka bir at istedi ve ona bindi. Ancak o da hi~ yti.rti.medi Bunun U.Zerine veziri "Burast aziz ve mi.ibarek bir mekandu. Alemde e~i bulun- mayan bir ~eyh (Ebu Sa!d) burada yatmaktadu. Bu topraklar i~ tasarla- cl.rgm ~eyi gonli.inden ~tkar" dedi. Harizrn§ah bunun tiZerine niyetinden
vazge~ti.25
Sultan Alp Arslan da Ni~abur' da bir camiin oni.inden ge~erken eski elbiseler giymi~ bir gruba rastlach. Bunlar sultan i~ ayaga kalkmadtklan gibi ondan bir §ey de istemediler. Gordtigu bu manzara kar~ISmda §a§t- ran Alp Arslan veziri Nizami.ilmi.ilk' e bu insanlarm kim olduklarmt sor- du. Nizami.ilmi.ilk onlarm di.inya hayanna ra~bet etmeyen, fakirlikleriyle iftihar eden §erefli ilim erbab1, fakihler oldugunu soyleyince sultan onlara ilgi duydu. Nizami.ilmi.ilk sozi.ine devarnla "E~er izin verirseniz onlara kalacaklan bir yer yaptmp yiyeceklerini temin edeyim. Onlar da ilim tahsili ederek sultanm devletine dua ile me9gul olsunlar" dedi.
Nizami.ilmi.ilk Alp Arslan' dan gerekli izni alcl.r.ktan sonra hazinenin para- siyla i.ilkenin her tarafmda medreseler ~a etti.26
Sel~uklu sultanlar1 ulemaya ic;ten saygt duyduklart gibi toplum nezdindeki saygmb.~ da dikkate alarak onlar1 halifelere ve htikumdar- lara bazt onemli meselelerin ~ozi.imi.i ic;in el~i olarak gonderirlerdi. Mese- la Tugrul Bey $erif Nasu b. ismail el-Alevl'yi BizariS'a elc;i olarak gon- dermi~ ve istanbul' daki camide Abbasi Halifesi ve kendi acl.rna hutbe okutulmasuu istem.i§ti.V Halife Kaim-Biemrillah da Tugrul Bey' in ulema- ya saygtsuu dikkate alarak i.inli.i
islam
hukuk~usu Maverdi'yi ona el~i olarak gonderm.i§tir. 28Abbasi Halifesi Muktedl-Biemrillah Ebu Muhammed et-Temimi'yi sultan Me~ah' a
e19
olarak gonde~ti. Ni~aburlu ilim el-Kiya el- Herr§si Sultan Berkyaruk tarafmdan Abbasi halifesi Mustazhir-Billah'a el9 olarak gonderildi ve Ba~dat'ta btiytik ilgi ve itibar gordu.29Sel~ular doneminde ulema toplumun sozci.isti gibiydi. Halkm istek ve stkmtllaruu sultana, vezir ve di~er devlet adamlarma iletir, meselele- rin ~oztimi.inde yardtmcl olurdu. 495 (1101) ylimda Sultan Berkyaruk ile
karde~i Muhammed Tapar arasmda cereyan eden taht kavgalar1 suasm-
-'
:a Muhammed b. MiiJlevver, a.g.e., s. 375-376.
26 Zekeriya Kazvini, Asiim'l-Bilnd, s. 412; Ocak, a.g.e., s. 123.
v Zehebi, Siyeni A'lnmi'II-Nribe/n, XVIII, s. 109; Subki, Tabnktitri'~·$tiftyt;eti'l-Ktibrti, ~r.
Mahmud Muhammed et-Tan3.hi-A. Muhamed el-Hulv, 1384/1965.
28 Mehmet Altay Koymen, Tugml Bey ve ~mam, istanbul 1976, s. 56; MUkrimin Halil Yinan<;, Tiirkiye Tnrilri, Sel,uklulnr Devri I, Anndolu'mm Fet!Ji, fstanbu11944, s. 48.
29 ibnu'l-Esir, el-Kamil, X, 291; George Makdisi, B~ri Bilimler, tcr. H. T. Ba~~lu, istanbul 2007, s. 215.
342 Abdlilkerim Oznydm
da Vastt halkt biiytik bir korku ve en~eye kapuarak ~oluk~ocuklartru
ve mallartru yanlarma ahp gemilerle Zubeydiyye'ye hareket ettiler. Sul- tan Berkyaruk'un ordusu ~ehre girince halk camilere ve evlerine kapandt.
Halktn btiytik bir en~e i~inde oldugunu gt>ren Kadt Ebft Ali el-H.nki Sultan Berkyaruk'un ordugaluna giderek Emir Ayaz ve Vezir Ebii'l- Mehsftsin ed-Dihistani ile gorU~tii. Halktn huzur ve guvenliginin sa~
lanmast i~in ~ehre ~ahne gonderilmesini istedi. Onlar da bu istegi kabul ettiler.30
Ayru yu Ba~dat halktyla ~ehrin ~ahnesi Artuko~lu ilgazi arasmda 9- kan olaylar yii.Ziinden ilgazi ~ehrin bah yakasuu yagmalatmak istedi. Bu- nun iizerine Hallie Mustazhir Billah Kadt'l-kudat ile Nizamiye Medresesi mtiderrisi el-Kiya el-Herriisl'yi gonderip ~ehrin yagmalanmasma mani
cl~~ 0
497 (1103) ylimda da Sultan Berkyaruk mii.li stktnh ve askerin sonu gelmez istekleri kar~1smda zor durumda kahnca karde~i Muhammed Ta- par ile b~q~aya karar verdi. KadJ. Muzaffer el-Ctircaru el-Hanefi ile Ebu'l-Ferec Ahmed b. Abdiilgaffiir el-Hemediinlyi Muhammed Tapar'a gonderip karde~ini bm~a i.kna etmelerini i,stedi. Onlar .. da b~m onemi- ne ~aret ederek Muhammed Tapar't ikna ettiler.32
Sel~u sultanlm ulema arasmdaki ~eki§melere ve tar~malara mii- dahale etmezlerdi. Tarb§malar kamu diizenini sarsacak ol~ere varmca miidahale etmek zorunda kahrlardt. Ancak Tu~ Bey zamanmdaki olaylar bir istisna te~kil eder. Zira bu donemde vezir Kiindtirl'nin sebep
oldu~ olaylar uzun sUre devam etti. Muhtemelen $ii-Mutezili olan KiindUri E~'arilerin lanetlenmesi hususunda Tugrul Bey'i ikna etti ve bu konuda bir ferman ~J.kardt. Devrin once gelen ali.mlerinden Furati, Ebii'l- Kasrm Ku~eyri, imamu'l-Harameyn Ciiveyru ve Ebft Sehl b. Muzaffer hapis veya stirgiin ce.zasma ~arphrlldt. Kiindii.n""'nin baskllm sonucunda iilkeyi terk eden ulemanm saytSt 400' e ula~tyordu. Alp Arslan ve Nizamiilmiilk'iin gayretleriyle bu iilimler geri d5ndiiler.
Mesela Ebft ishak e~-$iriizi Nizamiilmiilk' e mektup gonderip Hanbeli ulemadan §ikayet~i olmu~ ve onlara kar§t bir siyaset takip edilmesin is-
temi~ti. Ancak Nizamiilmiilk cevabi mektubunda · Sel~u Sultanuun siirml mezhepler arasmda bir fark gozetmedigini ve birini di~erine tercih eden bir siyaset takip etmedigini soylemi~, gayelerinin siirml dii~iinceyi gU~lendirmek oldugunu ve Nizamiye Medresesi'ni ihtilafla.n ve ayrilikla- n kt>riiklemek i~ degil ulemayt ve Siinniligi yuceltmek i~ kurdugunu
soyle~ti.33
JO ibnu'l-Esir, el-Kiimil, X, s. 329-330.
31 ibnii'l-Esir, el-Kiimil, X, s. 337-338.
n ibnu'l-Esir, ei-Kiimil, X, s. 369-370.
33 ibnU'l-Cevzi, el-MIIntnznm, VTII, s. 312.
B!lyiik Selptklular'da Wemn I Stift-D1!11let ili~kileri 343
Dnlii Hanbeli a1im Abdullah el-Ensa.rlnin Herat'ta Nizamiilmtilk''iin huzunmda yapuan bir m'iinazarada yaphgr konu~ma E~'arller'in tepkisi- ni ~ekmi~ ve Nizamtilmtilk' e §ika.yet eciil.mi§tir. Ancak Nizamiilmiilk ~i
kayetlere kulak asmanu§ ve "miinazara}'l siz,istemi§tiniz. Boyle bir ko- nu§ma}'l yapan ki~i asi sa}'llamaz derni§" ve kendisine hil'at gondermi§ti.
Ehl-i siinnet i~de en mutaass1p grubu olu§turan, ba§kasma fikir hiir- riyeti tan1mayan Selefi-Hanbellier'in kendilerine muhalif gorti§leri §id- detle reddettikleri ve onlara bask,l uygulad.J.klan goriilmektedir. Yaplian tarh§malar zaman zaman ~1grrmdan <;lkarak hakaret diizeyine Va.I'IIU§ ve meydana gelen olaylarda pek ~ok ki§i hayatmJ. kaybetmi§tir. Boyle du- rumlarda devlet olaylara mudahale etmek zorunda kalrru§hr.
Dnlu Hanbeli a1im Hatibii'l-Acem Abdullah el-Ensfui, siirekli E§' arll.er aleyhinde konuiiurdu. Sultan Alp Arslan Herat'a gelctigmde ona Abdul- lah el-Ensarl'nin Allah'1 bir heykel §eklinde tasavvur ettigi.ni soyleyerek onu sultanm goziinden dii§iirmek istediler. Sultan Ensanyi huzunma
~agmp iddialan sorunca bunun bir iftira oldugunu soyledi. Bunun tizeri- ne sultan ona haksiZ isnad ve iftirada bulunanlan cezalandlrdi.34
Sultan Melik§ah zamanmda E§ari-Hanbeli .;atl§malan daha da §iddet- lendi. 470 (1077) tarihinde iskenderaru nisbesiyle tanman $afil fakihi Sflku' s-Sillasa' da Hanbellier' i tekfir edince olaylar ~1kh.
Miieyyidiilmillk b. Nizamtilmillk Amld Ebii Nasr' a haber gonderip yardim istedi. Bu olaylardan sonra EbU ishak e§-$irazi Nizamiilm.Ulk' e mektup gonderip olaylara mudahale etmesini istedi. Nizamillmtilk de derhal hilafet makanuna haber gonderip $erif Ebii Ca'fer'in tevkif edil- mesini ve olaylara sebep olanlarm cezalandmlmasrm istedi. Hallie bu ta- Iebe uyarak $erif Ebfi Ca'fer'i tevkif etmek zorunda kaldi. Nizamillmulk daha da ileri giderek olaylarda dahli oldugunu dti§iindiigu Vezir ibn Cehir'i de azlettirdi.35
Ebii Nasr el-Ku§eyri"'nin sebep oldugrr mezhep ~ah§malan yiiziinden devletin camilerde vaazlan yasakladigr ve ancak dart yl1 sonra 473'te (1080) buna izin verildigi gortilmektedir.36 Arn1d Deylem ve Horasanh- lardan mute§ekkil askerlerle olaylan bashrml§ ve bu srrada 10 kiisur ki§i hayatmJ. kaybetmi§fu.37
475 (1083) }'llmda E§'ari, ulemadan $erif Ebu'l-Kasrm el-Bekri Nizamiilmiilk'iin ilgisine mazhar olmu§ ve Bagdat'ta vaa.z'Vermesine izin
34 M. Rerefeddin, "Sel~ular Devrinde Mezahib", Tiirkiyat Meamwsr, I {istanbul1925), s
111; Ocak, n.g.e., s. 97. '
35 ibnii'l-Cevzi, e/-Muntazam, IX, s. 221; BWldari, Imk ve Horasmr Selptklulan Tarilri, trc.
Klviimeddin Burslan, istanbul1943, s. 53; ibnti'l-Esir, ei-Ktimil, X, s. 109-110; I<ara, n.g.e., s. 302-303.
36 ibnu'l-Cevzi, el-Mrmtazam, VDI, s. 326; Kara, a.g.e., s. 303.
37 Thnti'l-Cevzi, el-Mrmtazam VDI, s. 312.
344 Abdrilkerim Ozaydm
veri.l.mi§ti. Bekrl daha sonra Hanbeliler'in yogun oldu~ Mansur Camli'nde vaaz vermeye b~ladl. Bagdat ~ahnesi Hanbeliler'le E~'ariler
arasmdaki du~manh~ bildigi i~in ~t.k.mast muhtemel olaylara kar~1 bir muhahz birligini camiin kaptsma yerle~tirdi. Bekrj vaaz srrasmda Hanbe- liler'i tekfir edince biiyuk olaylar c;ll<h ve ~ahne silahh birliklerle miidaha- le ederek olaylar1 bashrdl.3S 478 (1085) yilmda bir felsefecinin yaph~ ko-
n~madan rahatsiZ olan Abdullah el-Ensart olaylara sebep olmu~ ve ko-
n~mayt yapan ~ahls Fusenc'e ka~mak zorunda kaln'u§hr. Ancak Abdul- lah el-Ensart'nin adamlar1 onu Fusenc' e kadar takip ederek dovmu~lerdi.
Bunun iizerine Nizamiilmtilk Abdullah el-Ensart'yi Herat'tan uzakla~
hrrm~hr.39 Ayru ~ekilde mutaass1p E~'arl alim Ebu'l-FiitUh el-isfeharu de Bagdat'ta kan~lkhl<lara sebep oldu~ i~in ~ehirden uzakla~~trr.40
Biiyiik Sel~ular dOneminde ulema merkezi devlet te~kilahnm dl-
~mda ve manevi a~tdan ba~IZ bir te~kilat i~inde gO~iiyorsa da ken- dilerini garanti alhna alacak seviyede yeterli gu~leri yoktu. Ulema suufJ.- na mensup kadt, h~tip, reis ve mtiderrislerin tayinleri htiktimdar ve onun mutlak vekili olan vezirler tarafmdan ger~ekle~tirildigi i~in devletin kontrolii alhnda idiler.
Ancak ulemanm sultanlann iktidar sahiplerinin btitiin isteklerini onay- ladlklan da soylenemez. Mesela Sultan Me~ah'm Oliimiinden sonra ha- rurm Terken Hatun iktidan ele ge~erek ve dOrt ya~mdaki oglu Mahmud b. M~ah'l saltanat makanuna getirmeye ~~~ ve bu konuda imam
Gazzall'nin onaytru almak ist~ti. Ancak Gazzall'nin "oglun kii~iiktiir.
islamhukukuna gore sultan olamaz" demesi iizerine Terken Hatun sultan- llgm ismen Mahmud'a ait olmasl, iilke yonetiminin Emir Dnner'e ve Vezir Taciilmtilk Ebu'l-Ga.n.aim' e brrakllmastna raz1 olm~tur.4t
Ulemanm her biri ya bir mezhep, ya bir tarikat ya da bir fikri aklma mensuptu. Ayru dii~iinceyi payla~an ulema arasmda bilinen ve tahmin edilenin dt~mda bir day~ma mevcuttu. Siinni mezhep mensuplannm liderligini reisler (Reisii'~-~afiiyye, Reisii'l-Hanabile) ~iiler'in liderligini ise nakipler (bunlarm da iizerinde nakibii'n-nukaba bulunurdu) yapardl.
Bu reis ve liderlerin hem toplum hem de sultanlar nezdinde btiyuk itibar- lan vardl. Bunlar bazen olaylarm ~J.k.masma sebep olurken bazen da ya-
~hrllmasma yardlmo olurlardl.
Biiyiik Sel~ular medrese egitimini onaylaytp desteklemek sebebiyle dini kurumlarla merkezi idareyi birbirleriyle irtibatlandrrdllar. Ulemaya devlet i~inde yer verilmesi onlann askerl ve idarl kurumlar iizerinde de etkili olmasllll sagladl. Boylece ulemanm manevi nf.ifuzu bir kat daha arth.
34 Ibnii'I-Cevzi, el-Muutnznm, IX, s. 3-4; Ibn!l'l-Esir, el-Kiimil, X, s. 124-125.
39 Ibnii'l-CEvzi, ei-Muutnznm, IX, s. 15-16 . .w Ocak, n.g.e., s. 104.
" !bnu'I-Cevzi, ei-Mrmtnznm, IX, s. 63; !bnu'I-Esir, ei-Kiimil, X, s. 214.
Briyrik Selptklulnrdn Ulenm/Siiji-Devlet hi§lQleri 345
SelQiklu sultanlan kurulu~ devrinden itibaren Stinni dii~iincenin
hanusi olmu~, siinnl ulemaya her zaman saygt ve itibar gostenni~ti.r.
Tugrul Bey donemi hari~ siinnl ulema arasmdaki ihtilaflara miidahale
etm~ ancak kamu otoritesini tehlikeye atarak olaylara, fitne ve kart-
~lkhldara sebep olunca huzur ve guvenligi saglamak amactyla miidahale etmek zorunda kalrru9lardtr.
Ulema zarnan zaman kendi mezhep mensuplarmm diger siinnl mez- hep mensuplarma kar~1 a9k~a himaye edilmesini istemi~lerse de sultan- Jar bu ihtilaflara devlet giiciiyle iniidahale etmek isteme~lerdir. Sonu~
olarak Biiyiik Selc;uklular'da s11fl/ulema devlet ili~kilerinin miispet bir seyir takip ettigi ve hiikiimdarlarm ulemaya herhangi bir baskt politikas1 izlemedigi anla~llmaktadtr. S11fller ve ulema Sel~uklu Devleti i~indeki
saygm konumunu korumu~, sultanlar ve devlet adarnlan oniinde egil-
me~ ve onlardan her zaman saygt gormii~tiir.
