OSMANLI'NlN iZiNDE
PROF. DR.
MEHM . ET iPSiRLi
~
ARMAGANI
CiL T ll
HAZ I RLAYAN LAR Fe ridun M. Emecen
ishak Keskin
Ali
AhmetbeyoğluOSMANLI'NIN iZiNDE PROF. DR.
MEHMET İPŞİRLİ ARMAGANI
CİLT U
T1MAŞ YAYINlARI (3028 Osmanlı Tarihi Dizisi IBI
EDiTÖR
Adem Koçal Zeynep Berkraş
KAPAK TASARlM
Ravza Kızıltuğ .
MİZANPA]
İshak Keskin
I.BASia Şubat 2013, İstanbul
ISBN ISBN 978-605-08-0824·7
sll~!l~!lli!III IW!I!I!IJII
TİMAŞ YAYINlARI Cağaloğlu, Alemdar Mahallesi, AJaykö§kü Caddesi, No: 5, Fatih/İstanbul Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00
P.K 50 Sitkeci 1 İstanbul
rimas.com.tr rimas@rimas.com.tr facebook.com/ rimasyayingrubu
twitter.corn/timasyayingrubu
Kültür Bakanlığı Yayıncılık
Serriflka No: 12364
BASia VE CİLT ElmaBasım Halkalı Cad. No: 164 B-4 Blok Sefaköy-Küçükçckm.a /ISTANBUL
Td: (0212) 697 30 30 Matbaa Sutifika No: 12058
YAYlN HAKLARI
© Eserin her hakkı anlaşmalı olar.ak
Timaş Basım Ticaret ve Sanayi Anonitn Şirketi'ne aittir.
hiruiz. yayınlanamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.
Osmanlı
Devleti'nde Gayrimüslim ve
YabancıOkullarda Türkçe
Öğretimi•Turkish Education at Minority and Missionary Schools
•
in the Ottoman Empire
Erdoğan KESKİNKILIÇ ..
Abst:ract: The legal rights of the non-Muslim communities under the Ottoman rule were determined on the Ottoman judicial system, which had rooted in the Islamic precepts. Education was one of these basic rights. Turkish 'was taught in the minor- ity schools and rnissionary schools which were administered by the religious au- thorities or owned by the private persons. Turkish language becarne imperative in these schoois in 1869. The administrators and owners of these schools appreciated teaching Turkish independently &om the force of the state power. The non- Muslims, in the multi-etimical social st:ructure of the Ottoman Empire, used Turkish - the official language-in !heir social life. The curriculums, the documents showing the proportion of the courses in the prograrn and examination procedures reveal the scope of Turkish dasses as well as the level of the students in this course.
Teachers could have been both Muslim and non-Muslim relevant to the religious sect the schools owner belong to. The dictionaries and course books prepared by teachers were both usedin schools and sold in the market.
Keywords: Ottoman State, Turkish Education, Minority School, Missionary School, Maarif-i Umüıniyye Nizaıruıfunesi.
Giriş
Osmanlı Devleti içinde ehl-i kitap olup ffibüyeti itibariyle iki türlü Gayrimüslim halk yaşanuştır. Bunlardan biri Gayrimüslim Osmanlı teba- ası, diğeri iSe başka bir devletin tebaası idi. Bu Gayrimüslimlerin, daya-
nağı İslam hukuku olan, Osmanlı hukukuna göre belirlenmiş bir hukuku
vardır. Bunlardan birincisi zi.ı:rı:ml denilen nthnnf nitelikli iltizam sistemiı
içinde yaşayan Gayrimüslim tebaa, ikincisi ise siyasi, ticari ve diplomatik münasebetler için devamlı veya kısa süreli devletin sınırları içinde yaşa
yan, ellerinde padişah tarafından verilen veya onaylanan berat veya ahitname gibi resmi belgelere sahip olan başka bir devletin vatandaşıdır.
Bu iki sınıfın eşit ve pariılel olmasa da sahip olduğu hukuki haklar içinde egitim faaliyetleri de bulunmaktaydı. Osmanlı tebaası olan Gayrimüslim- ler ve açtıkları (azınlık) okullar ile, yabancı bir devletin tebaası ve onların
Bu makalenin hazırlanması aşamasında meslektaşım Fatih Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyab Bölüm Baskaru Doç.Dr. Mehmet GUmüşkılıç'a teşvik ve desteklerinden dolayı teşekJc!lr ederim.
•· Fatih Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. E-posta: ekeskinkilic@fatih.edu.t:r M. Macit Kenanoglu, Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek, İstanbul2004, s. 59.
220 Erdoğnıı Keskiııkılıç
açnuş olduklan (yabancı-misyoner) okulları aynı düzlemde birlikte an- mak ve değerlendirrnek şüphesiz yanlış bir algı ve değerlendirme olur.
Burada birlikte anılması ve değerlendirilmesinin sebebi, 1 Eylül 1869' da ilan edilen Malirifi Umiimiyye Nizli11mliıııesi'nde bu okulların özel okul olarak tanımlanması, okulların işleyiş ve Türkçe öğretim benzerliıınden kaynaklanmaktadır. Bu çalışmanın temel amacı, Osmanlı e~tim tari..hin.in kurumsal yapısı ve öğretim programları ile ilişkili ana konular olmayıp,
Gayrimüslim ve yabancı okullardaki Türkçe öğretimi/ öğrenimi hakkın
da temel bazı gözlemlerde bulunmaktır.
Devlet Okullarındaki Gayrirnüslirn Öğrencilerin Tür_kçe Öğrenimi '
Osmanlı Devleti'nin Gayrimüslim tebaası, İslam hukuku ve gelene-
~den dolayı medreselerde eğitim~öğretim faaliyetlerinde bulunamazdı.
İstanbul' uri fethinden önce Osmanlı hakimiyetinde bulunan Gayrimüs- limlerin eğitim-öğretim hukuku ve faaliyetleri hakkında fazla bilgiler bu- lunmasa da İstanbul'un fethinden sonra Rum ve Ermeni Patrikleri ile Ya- hudi Hahambaşılığına beratlar verilerek din ve mezhep işlerinin kendile- ri tarafından yürütülmesi istenmişti. Yakubi, Nasturi ve Süryanilerin devlet karşısında dini temsilleri ise Ermeni Patrik.hanesi aracılığı ile yeri- ne getirilecekti.2 Eğitim-öğretim işleri de dini faaliyet alanına girdiıınden başlangıçta kilise içinde, zamanla kilise yanlarında inşa edilen bir-iki
odalı okullarda e~tim faaliyetleri yürütüldü. Gün geçtikçe kiliselerden
başka özel-tüzel kişiler, hem kurumsal hem de fiziki olarak müstakil okullar açıp eğitim-öğretim faaliyetlerine katılmışlardır. Rumların, fetih- ten önce ve sonra papazlar tarafından temel dini bilgilerin verildigi kilise yanlarında bazı sıbyan mekteplerinin olduğıı bilinmektedir.3 İstanbul'un fethinden erken modern döneme kadar Osmanlı Devleti içindeki Gayri- müslim tebaarun e~ tim-öğretim faaliyetleri hakkında literatürde pek faz- la bilgi bulunmamaktadır. Bu döneme ait Gayrimüslim okulların eğitim programları, yöntemleri, Türkçe öğretimi ve devlet kurumlan ile olan
ilişkileri hakkında yeterli malumat Fener-Rum ve Ermeni Patrik.haneleri ile Yahudi Hahambaşılığı arşivi kayıtlan açıldığı takdirde elde edilebilir.
Klasik dönemden Tanzimat'ın ilanma kadar Müslim ve Gayrimüslim
eğitim sisteminde ciddi bir değişiklik olmamıştır. Tanzimatçıların ilk eği
tim girişimleri Osmanlı yurttaşı oluşturmak için Mekteb-i Sultani'nin açılması
ile başladı. Bu okula her din ve mezhepten öğrenci kabul edildi. Fakat kendi cemaatleri üzerindeki hakimiyetlerini e~ tim kurumlan ile sağlayan Gayrimüs- lim din otoriteWeri, çeşitli sebepler ileri sürerek ulemadan önce bu muhtelit
eğitim sistemine karşı çıkıp öğrencilerin bu okula gitmelerini yasakladılar.4
BOA, YEE, 38/69. 19 Ş. 1310.
3 Osman Ergin, Tiirkiye MıınrifTnrilıi, 1, İstanbul 1977, s. 737-748.
4 Roderic H. Davision, Refonıı iıı17ıc OHomnıı Empire 1856-1876, Prirıceton 1963, s. 246-247;
Osmnıılı Devleti'nde Gnyrimiislim ve Ynbmıcı Ok11llnrdn Tiirkçe Öğretimi 221
3 Mart 1861 tarihinde "Maarif Nezareti'nin.Vazifelerine Dair Mevad"
İsimli bir belgede devletin açmış olduğu sıbyan okullarında Müsl.üman ço- cuklarla Gayrimüslim çocukların ayrı, rüşdiyelerde ve idadilerde birlikte okuyacaklan belirtilmiştir. Sıbyan, rüşdiye ve idadilerde eğitim dili Türkçe olup, öğretmenierin bu dili iyi bilme şarb getirilmişti.s 1861 yılında alınan
kararlar 1869 yılına kadar önemli bir değiş~ olmadan devarn etti.
1 Nisan 1868'de kurulan Şt1ra-yı Devlet'in dairelerinden biri de maarif dairesi idi. Dairenin başında eski Maarif Nazıriarından Kemal Efendi bu-
<
lunuyordu. Dönemin Maarif Nazırı Saffet Paşa'run hazırladı& ve Kemal
Efendi'nın büyük çabalan sonucunda 24 Cemaziyelüla 1286 (1 Eylül1869}
tarihinde Manrif-i UmCımiyye Niznnııınmesi kabul edildi. Osmanlı eğitim ta- rih.inin en önemli kınlma noktalarından biri olail Maarif-i Umı1miyye
Nizamnamesi, S bölüm ve 198 maddeden oluşmaktadır.6 Bu nizarnname maarif teşkilatırun merkez ve taşra yönetim birimleri, okul türleri ve öğre
tim programları, denetim ve yönetim hususları, eğitim ve öğretimin fi- nansman işlemleri, kitap basım ve yayını, mii.ze, kütüphane ve Türkçenin
öğretimi gibi hususlar başta olmak ÜZere eğitim ve öğretim ile ilgili önemli hususlan kapsamaktadır. Nizamname, Türk maarifinde sistemleştirme ve
kanwllaşbrma hususundaki ilk girişimdir.7 Nizamname yürürlüge girme- sinden sonra üzerinde çeşitli değişiklik çabalan olmuşsa da, bir-iki küçük
değişiklikle 1915 yılında çıkarılan Husıisf Mektepler Tiilimiitııiimesi çıkarılana
kadar yürürlükte kaldı. s Nizamnamede sıbyan, rüşdiye ve idacü olarak be- lirtilen ilk ve orta öğretim kurumlarında öğretim dilinin Türkçe olacağı be- lirtiliyordu. Sıbyan okullarında d.inl ve ahlaki öğütler veren bazı Türkçe manzum kitaplar okutulurdu. Müslim ve Gayrimüslim çocuklar aynı okul- larda birlikte okuyacaklardı. Halkın birlikte yaşadığı bölgelerde Gayrimüs- lim nüfusunun belli bir oranda olduğu yerlerde sadece Gayrim.üslimler için ayrı bir okul açılabilecekti. Bu husus ilk ve orta öğretim kurumlan için geçerli olacakh. Nizamnamenin 3., 8., 19. ve 23. maddelerinde bu konu ay-
rınblı olarak dile getirilmiştit. Eğitim dili Türkçe olan bu okullarda ayrıca sıbyan okullarında yazı talimi dersi9, rüşdiyelerde "Lisan-ı Osman1 Kavai- di", "İmla ve İnşa", "Tarih-i Osmarıl' dersleri okutulurdu.1o Merkez ve taş
rada kanşık ya da sadece Gayrim.üslimler için açılacak ve eğitim ~üresi üç
yıl olan idacülerin açılma şarb da sıbyan ve rüşdiyeler gibi nüfus miktanna
İlhan Tekeli, "Tanzimat'tm Cumhuriyet'e Eğitim. Sistemindeki Değişimler", Tmızimnt'tnn Cımılmriyet'e Tıirk Aıısiklopedisi, O, İstmbul1985, s. 468.
5 Faik Reşit Unat, Tıirkiye Eğilim Sistemi11i11 Gelişmesille Tnrilıi Bir Bnkış, Ankara 1964, s. 8-9;
Bayram Kodaman, Abdıillınmid Devri Eğilim Sistemi, Ankara 1999, s.16-17.
6 NizAmn§menin metni için bkz, Diistılr, ı. Tertip, IL s. 184-219.
7 Kod aman, n.g.e., s. 26.
s Ergin, a.g.e., ID-IV, s. 1446-ı482.
Diistılr, ı. Tertip, II, s.184-185; Mnfirifi Umıimiyı;e Nizfimııiimesi, madde 6.
ıo Diistiir, 1. Tertip, II, s. 188; Mniirifi Umıimiyye Niziiımıfimesi, madde 23.
222 Erdoğnıı Keskiııkılıç
bağlı idi. İdadilerde Mükemmel Türkçe I<itabet ve İnşa ve Kavarun-i Osmaniyye gibi Türkçe dersleri verilirdi.ıı Nizamnamenin 42. maddesinde belirtilen Mekatib-i Sultaniyye seviyeli bir okul türü idi.1ı İdadiprogramını tamamlamış ve bazı özel şartlara haiz öğrencilerin kabul edildiği bu oku- lun yüksek kısmı Edebiyat ve U1ı1m sırufı diye ikiye ayrılırdı. Gayrimüslim
öğrencilerin de eğitim-öğretim alabildiği bu okulda eğitim dili Türkçe olup, Edebiyat sınıfında Türkçe Fenn-i I<itabet ve İnşa dersleri ile ileri sevi- yede Türkçe öğretilirdi.13 Devletin sırurları içinde en yüksek eğitim
öğretim veren okul türü Mekatib-i Aliye idi. Bu okul türüne Darülmuallimin, Darülmu,allimat, DarülfünUn ve Sanayi-i Muhtelife okul- · lan girmekteydi. Bu;okullara da Gayrimüslim halktan öğrenci kabul edi- lirdi. Darülmuallimin ve darülmuallimatın rüşdiye şubeleri Edebiyat suuf- larında "Türkçe", "I<itabet'' ve "İnşa", İdadi şubesinin Edebiyat sınıfların
da "Türkçe Şiir" ve "İnşa", Sultaniye şubesinin Edebiyat suuflannda ise
"Mükemmel• Türkçe", "İnşa" ve "Eş' ar" dersleri verilirdi.14 Gayrimüslim (Azınlık) Okullarında Türkçe Öğretimi
Gayrimüslim cemaatlerin her biri nikah, veraset ve eğitim gibi dini hususlarda özerk idiler.15 Her cemaatin sivil yönetimi, ilgili kilisenin veya ruhhan sınıfırun sorumluluğundaydı. Bu sorumluluk, cemaat mekteple- rinin kilise yönetiminin yetkisi altında olduğunu göstermektedir. Klasik dönemde cemaat mekteplerinin hocaları papaz ve hahamlardı. Bu okul-
ların eğitim dili de çoğu kez ilgili kilisenin ayin dili idi. Dini cemaat ile etnik topluluk her zaman bir ve aynı anlama gelmiyordu. XIX. yüzyıl ön- cesi Hıristiyan cemaatleri birer etnik mozaik durumunda idiler.16 Bu hu- sus, zamanla Gayrimüslimlerin laik cemaat okullannın açılmasına yol
açmışbr. Böylece Gayrimüslimlerin, bir tarafta kilisenin yönetiminde olan
okulları diğer tarafta sivil özel-tüzel kişilerin açbkları okullar olmak üze- re iki türlü okulları ortaya çıkmışbr.
Müslim, Gayrimüslim ve yabancı özel okullar ilk defa Maarif-i
Umılmiyye Nizanınarnesi ile kayıt altına alınmıştır. Nizamnamenin 129.
Maddesi bu hususa ayrılarak bu tür okulların açılma, eğitim, denetim ve
11 Diistı'ir, 1. Tertip, n, s. 190; Mniirifi Umıiıııiyye Nizii11miimesi, madde 38.
ıı Mekteb-i Sultani İstanbul' da1868 yılında açılDuş tır. 1869 yılı Maarif-i Umümiyye Niziimnamesi'ne göre her vilayette bir tane Sultani açılması planlannuş ise de bu
gerçekleştirilememiştir.
t3 Dıtstı'ir, 1. Tertip, n, s. 192; Mniirifi Umıimiyye Nizlimııiimesi, madde 46.
H Diistı'ir, 1. Tertip, n, s. 194-197; M Mniirifi Umı'imiyye Niziimııiimesi, madde 52, 54,,55, 56, 68, 69, 70.
ıs Selçuk Akşin Somel, "Cemaat Mektepleri ve Yabancı Misyoner Okulları", haz. Halil İnalcık-Günsel Renda, Osmnıılı Uygnrlığı 1, Ankara 2004, s. 387; Osmanlı Devleti'nin GayrimUslim tebaasırun özerk ya da yarı özerk olup-olmadığı hakkındaki tartışmalar
için bkz. Kenanoglu, n.g.e., s. 29-59.
ı6 Somel, a.g.m., s. 387.
Osmnıılı Devleti'ııde Gnyrimiis/im ve Ynbmıcı Okııllarda Tıirkçe Öğretimi 223
yönetim konularııun nasıl olacağuu belirlemiştir. "Mekatib-i Hususiyye"
denilen bu özel okulların masraflan okul, kilise yönetiminde il!e; kilise
sandığı, ö~encilerden alınan eğitim ücreti ve hayırseverlerden alınan bağıştarla karşılarurdı. Okul yönetimi sivil kişilerin eliİıde ise; okul mas- raflan ba~lı bulunduğu vakıf, özel-tüzel kişiler ve öğrencilerden alınan
ücretler ile karşılanmaktaydı. Bu okullar balo,.tiyatro ve piyango çekiliş
leri yaparak okula gelir sa~layabilirlerdi.17 Bu tür okulların açılması için
sa~lık, adli, tnirrıaıi, pedagojik ve güvenlik gibi hususlar hakkında devle- tin ilgili birimlerinden evraka dayalı gerekli resmi onayların alınması ge-
rekmekteydi.ıs
II. Abdülhaınid döneminde Osmanlı Devleti'nin tamdığı cemaatler konusunda literatürde farklı bilgiler bulurunaktadıf. Bir çalışmada Rum, Ermeni, Musevt, Ermeni Katolik, Protestan, Bulgar, Rum Melkit Katolik, Süryani, Süryani Kadim, Keldani, Nasturi ve Yakubi olmak üzere resmen kabul edilmiş 12 cemaat olduğu belirti.lmektedir.t9 Başka bir çalışmada
bu listeye ek olarak Arnavutlar ve Gregoryen Ermeniler ekienirken Yakubiler listeye alınmamıştır.ıo
Gayrimüslim tebaarun kendi çocukları için açtıkları okulların nicelik ve nitelik olarak Tanzimat'ın ilarundan sonra artmaya başladığı hususu literatürde yaygın bir kanaattir. Bunun nedeni, e~timin dini kurumların
tekelinden alınarak devletin bürokratik yönetim ve denetimi altına alın
masındandır.21 Gayrimüslim cemaatlerin ilk laik okul açma girişimini Or- todoks Rumlar gerçekleştirmiş tir. İzmir' de açılan bu okul, kilisenin tepki- si ve baskısı ile kısa süre içinde kapattınlrruştır. Yahudiler de Hıristiyan
ve Müslümanlarla birlikte e~tim sistemine direnmiş, ilk modern (laik) Musevt Mektebi ancak 1854 yılında açılabilmiştir. Bu okulda Fransızca öğretimi günah sayılmış, Türkçe öğretimi Fransızca öğretimine tercih
edilmiştir. u
Birden fazla dini ve etnik yapıya sahip devlet/imparatorluklarda poli- tik hakim unsurun dilinin di~er yapılar tarafından gündelik hayatta kul-
lanılması hayatın devam ettirilmesi için doğal bir sonuçtur. Bundan do-
layı Osmanlı Devleti hakimiyetinde yaşayan Gayrimüslim tebaa günlük
ı1 BOA, MF. MGM 10/40,1333.
11 Dıishir, 1. Tertip, D, s. 204-205; Mnfirifi Umıimiyye Nizfimııfimesi, madde 129; İbrahim Hakkı, Hııkıık-ı İdare, I, İstanbul 1312, s. 378-379; Erdogan Keskinkılıç, "Osmanlı Devletinde GayrimUslim OkuUar (E&tim-Yönetim-Denetim)", Tıirk Kiilhirıi İııcelemeleri Dergisi, sayı 23 (2010), s. 75.
1' Mehmet Ö. Alkan, "İrnparatorluktan Cumhuriyete Modernleşme ve Ulusçuluk Sürecinde Egitim", der. Kemal Karpat, Osııınıılı Geçmişi ve Bııgıimirı Tiirl.i~'si, İstanbul2005, s.188.
:ıo Somel, a.g.m., s. 388.
11 Keith M. Greenwood, Robert College: 17ıe Americmı Foııııders, İstanbul 2003, s. 2-3; Yahya Akyüz, Bnşlmıgıçlmı 2001 'e Tiirk Eğitim Tarilıi, İstanbul 2011, s. 160; Alkan, a.g.m., s. 79.
l l İlhan Tekeli, a.g.m., s. 460-402; Avram Galantini, Tıirklerve Yalıııdiler, İstanbul1995, s. 170-172.
224 Erdoğan Keskinkılıç
hayatta ve eğitim kurumlarında Türkçe öğretimine önem vermişlerdir.
örgün eğitim kurumlannın yanında dil eğitim okulları, meslek ve benze- ri eğitim kururnlarında da Türkçe eğitimi yapılmaktaydı.
XIX. yüzyılın sonunda Balkanlarda Rum okullaşması sonucu Rumca, bir "lingua franca" olarak köylerde geçerli hale geldi. Bundan dolayı bu
coğrafyada eğitim dili olarak Yunanca kullarulmarnışhr.23 Anadolu Rum cemaati dil açısından bir bütünlük teşkil etmiyordu. Ege bölgesinde ve Karadeniz yöresinde birbirinden farklı Rum şiveleri, diğer bölgelerd~ ise ya kelime hazinesi itibariyle ağırlıklı olarak Türkçe kelimelerin mevcut
olduğu Rum ağızları, ya .da doğrudan doğruya Türkçe ve Ermenice kul- Iarulıyordu. İç Anadolu' da yaşayan Rum cemaati ise 1870'Ierde Türkçe
konuşuyordu.24 1870 yıllarında Ermerillerin en az yarısı Ermenice diğer yarısı da Türkçeyi gündelik ve ibadet dili olarak kullanıyorlardı. Bir kıs- f
ınının da Ermenice-Türkçe karışımı bir dil veya Kürtçe konuştukları
tahmin edilinektedir.25 Antakya-Antep-Maraş bölgesi Ermenilerinin ana- dillerinin Türkçe olması sebebiyle Amerikalı misyoner teşkilatı The American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) okul-
larında eğitim dili de Türkçeydi.26
Başbakanlık Osmanlı Arşivinin çeşitli tasniflerinde özellikle XIX. yüz-
yıla ait belgelerde Gayrimüslim ve yabancı okullar ile ilgili zengin mal- zeme bulmak mümkündür. Bu döneme ait bir belgede, Meryem Ana ve Aya Yorgi Erkek Rum mekteplerine ait dokümanlar bulunmaktadır.
Dosyada bulunan okul nizfunnfunesi 14 fasıl ve 82 maddeden oluşmak
tadır. Nizfunnfunenin 30. maddesinde okulda akutulacak dersler belir-
tilmiştir. Eğitim süresi 7 sene olan bu okulda Türkçe derslerinin 3., 4., 5., 6. ve 7. sınıflarda öğretildiği görülmektedir. Okulun öğretim prograrnın
da Türkçe dersi ile ilgili olarak hangi sınıflarda hangi konuların öğretile
ceği ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Üçüncü sırufta Türkçeye ünsiyet peyda ettirmek için karşılıklı diyalog metinleri, okuma-yazma ve kullanılan te- mel eşyaların isimleri öğretilmektedir. Dördüncü sırufta kusursuz okuma ve yazma, tasrif cürnleleri, ibareler teşkili ve ilm-i eşya konulan verilmek- tedir. Beşinci ve altıncı sınıflarda okuma, yazı ve imla, tercüme ve sarf
konuları anlatılmaktadır. Yedinci sırufta ise okuma, tercüme, konuşma,
sarf ve nahiv ile çeşitli konular üzerinde yazma alış tırmaları yapıldığı be- lirtilmektedir. 27
Başka bir belgede Beyoğlu Kule Kapısı'nda (1333-1334) 1915-1916 eği
tim-öğretim yılı erkek mektebinin beşinci sırufına ait imtihan pusulası
23 Somel, a.g.m, s. 391.
2ı Somel, a.g.m., s. 392.
15 Roderic H. Davison, Refomı i u tlıe Ottomaıı Empire: 1856 -1876, Princeton 1963, s. 321.
:ıı; Somel, a.g.m, s. 397.
v BOA, MF. MGM 10/30. C.26,1335.
Osmnrılı Devleti'ııde Gayrirıııislim ve Ynbarıa Ok11/lnrdn Tiirkçe Oğretimi 225
denilen ders başarı not cetvelleri bulunmaktadır. Bu cetvellere göre suuf- ta 87 öğrenci oldugu görülmektedir. Aynı suufa ait Türkçe ve Ru.mca not cetvelleri karşılaşbnldığında ilginç sonuçlara ulaşılmaktadrr. Not cetvel- lerine göre 23 öğrencinin Türkçe not ve 19 öğrencinin ise Ru.mca notunun
olmadığı görülür. 7 öğrencinin hem Türkçe hem de Ru.mca notu bulun-
mamaktadır. Notlar 10 üzerinden verilmiş olup başarı notu 5'tir. Türkçe dersinden 16 öğrenci 10, ll öğrenci 9, 10 öğrenci 8, 6 öğrenci 7, 8 öğrenci 6, 5 öğrenci 5 notu almışlardır. Türkçe dersinden 56 öğrenci başarılı ol- muş, 8 öğrenci başansız olmuştur. Öğrencilerin ders geçme notlarına ba-
kıldığında Türkçe dersinde Ru.mcaya göre daha başarılı olduklan görül- mektedir. Rumca dersinden 10 tam notunun hiçbir öğrenci tarafından alınamayışı, Türkçeden ise bu nota sahip 16 öğrencj.nin bulunması dikkat çekmektedir. Türkçe dersindeki başarı sadece bu ·okul ile sınırlı de~di.
Galata Rum Erkek Mektebi ile Fener' de bulunan Beşiktaş Rum Erkek Mektebinde de benzer durumlara tesadüf edilmektedir.28 Türkçe ve Rumca ders öğretmenlerinin her ikisi de Rum olup, isim ve imzaları not cetvellerinin alb.nda bulunmaktadrr. Burada ders öğretmenlerinin başan
yı değerlendirme kriterleri ve derslerine verdikleri önem gibi hususların
da göz ardı edilmemesi gerekir.29
İstanbul/Hasköy'de bulunan Ermenilere ait yaşlan 5 ile 17 arası öğ
rencilerin devam ettiği ve 12 yaşına kadar kız-erkek kanşık eğitim gör-
düğü Hasköy Protestan Mektebinde öğretilen Türkçe dersinin ayrıntılı
müfredab bu tür okullardaki Türkçe öğretimi ile ilgili önemli bilgiler vermektedir. Dosyadan elde editen bilgiler derlenip, müfredattaki konu
başlıklarının orijinalleri mümkün oldugu kadar aynen verilip, uzun cüm- leler kısaltılıp ve cümle sonlarına konulan eklerle cümleler tamamlanmış
br. Bu müfredat aşagıda verilmektedir.
Lisihı-ı Osmatıf Milfredatı
Devre-i
Ula
Biritıci Sene: Şekiller ve Harflerin Sesleri: Sesli ve sessiz harfler. ' Baştan,
ortadan ve sondan bitişen harflerin şekilleri gösterilecek Bu harflerle tedri- cen kelimeler ve cümleler teşekkül ettirilip tahtada ve deftere yazdırılacak
br. Bu şekilde senenin yarısına kadar devam ettirilip epeyce harfler ezber- lettirildikten ve harflerin.şekilleri ile sesleri öğrettirildikten sonra ikinci dö- nemde pek açık ibareli ve ayrı harflerle yazılı parçalar akutturulup istinsah ettirilecektir. Okunan parçalar aynı zamanda tarif ettirilip, manzu.m güzel parçalar ezberlettirilecektir. Kolay kelimeler yazdıiılacakbr.
İkitıci Sene: Açık ibareli Türkçe yazılmış güzel bir kıraat kitabından kıraat. Tercüme ve tarif kelimelerinin izah ve tahlili yapılıp, güzel man-
2.11 Keskinkılıç, a.g.m., s. 77.
19 BOA. MF. MGM. 10/ 41.
226 Erdoğan Keskinkılıç
zumeler ezberlettirilecek. Her ders deftere yazılacak. Dersten bir kaç satır
imla yazılacaktır. Derste mevcut zor kelimelerin manaları dahi ezberletti- rilecektir. Usül-ı münferide ile kıraat meı:rınudur. Ders akutturulduğu
zaman bütün talebe dikkat edip birlikte okuyacaklardır.
Devre-i Mııtavassıta
Biriııci Sene: Aynı usulde tertip ve tanzim edilmiş parçaları ahlaki,
Osmanlı vatanımıza dair vatanı ve t~ihl hikaye olmak üzere telif olun-
muş bir kıraat mecmuasının ikinci senesinden okutturulacak. Tarif ve tercüme ettiİilecek, manzum parÇalar ezberlettirilecek. Bu derste lınlaya ziyade ehemmiyet verileçek ve talebe bazen tahta başına çıkarılıp, bazen umuma, kağıt üzerine veya deftere yazdırılacaktır. Bu yazılanları mual- limler toplayıp dershane haricinde tashill edeceklercUr. Dersler her vakit istinsah ettirilecektir.
Knvnid-i Sm:ftyye: Muallim efendiler sözlü olarak isim, sıfat, zamir ve fül hakkında malumat verecek. Kıraat dersi arasında tesadüf edilecek ke- limelerin icra-i kelamdan ne olduğu buldurulacak ve bu suretle talebe Kıraat-ı sarfiyyeye alıştırılacaktır.
İkiııci sene: Birinci senedekine benzer ahlaki, vatanı, tarihi ve içtimai olmak üzere telif olunmuş bir kıraat mecmuasının 3. senesiriden okuttu- rulacak. Tarif ve tercüme ettirilecek. Manzum parçalar ezberlettirilecek.
Dersin tasarrufu imla ·öğrettirilecek ve ayru tarzda talebe imiaya alıştırıla
caktır. Dersler istinsah ettirilecek ve derste mevcut zorlukların manaları
ka vra tılacaktır.
Knvnid-i Snı:ftyye: Muhtasar bir sarf kitabından isim, çeşitleri, özel isim, cins isim, tekil, çoğul ismin halleri, terkib-i izafi, ism-i tasğir, sıfat ve çeşitle
ri, sıfat-ı basıte, mürekkep sıfat, belirgin sıfat, zamir ve çeşitleri, açık ve giz- li zamirler, nisbi zamirler, fiil zamirleri, fiil-i masdar, çeşitleri, cevher fül, fiilierin cinsleri, başlıca sigalar, adet bahisleri muhtasaran tatbikat ve tahri- rat ile öğretilecektir. Küçük cümlelerin tahliline talebe alıştırılacaktır.
Devre-i A.liyye
Birinci Sene: Aynı usulde tertip ve tanzim edilmiş parçalar edebi manzum ve mensur eserleri içeren bir kıraat mecmuasından devre-i aliyye için kabul olmuş bir kitaptan okutturulacak. Kavramların tarifi, tercüme ve manzumeler dahi ezber ve inşa ettirilecek. Arabi parçaların
hülasalan yazdırılacak ve manalan tahlil ettirilecektir. Bütün ders imla ettirilecek ve dersler deftere istinsah ettirilecektir.
Knvnid-i Snrfiyıje: Temrinat ve tatbikat-ı mütenevviayı havi bu usul tertip
edilmiş bir sarf kitabından tedrici olarak isim bahsinden fiil bahsine kadar bir sene zarfında arneli ve nazari bir surette okutturulacak. Türkçe, Arabi ve Farisi isimlerden, terkip ve izafetlerden, edatlarla yapılan isimlerden, Arabi ism-i mekan ve zamandan bahsedilecektir. Türkçe, Arab! ve Farisi sıfatıardan basit ve kıyasi olanlardan Arabl' sıfat-ı müşebbehelerden, ism-i tafdilden bahis olu-
Osmanlı Dc-ı~leti'nde Gnyriııııisliııı ve Ynbmıcı Okullnrdn Tı7rkçe Öğretimi 227
nacaktır. Türkçe zamirierden gelen Osmani' de mlistaınel Farisi ve Arabi zamir- lerden ve onlarla yapıJan terkiplerden bahis olunacaktır.
Kitabet: Bu sırufta talebeyi kitabete alışbrmak için muallim efendiler ve- recekleri mevzulann hillasalamu tahtaya yazacaklar ve talebeye tevsi etti- receklerdir. Ödevler hususi defterlere veya varaklara yazdınlıp, dershane haricinde muallim efendiler tashih edip ferdası derste birer birer yanlışları
izah ettikten sonra talebeye ödevlerini verecekler. Bu dtiZeltmeler esnasın
da umum talebenin nazar-ı dikkatlerini celp ve davet için dikkati çeki.le- cektir. Kitahet mevzuları hikayevi olmakla beraber mektuba dair olacaktır.
İkinci Sene: Ayıu usul terkip ve tarızim edilmiş edeb1 ve marızum ve mensur eserleri içeren kıraat mecmuasının devr~-i aliyye ikinci senesi için kabul olunan bir kitaptan okutulacaktır. Marızum parçalar nesre tah- vil ve marızumeler dahi ezber ve irışa ettirilecektir.
Knvnid-i Snrfiyye: Fill bahsirıden başlayarak edat bahsinin sonuna ka- dar tafsilatlı olarak tatbikat ve temrinat yapılacaktır. Tarif, tercüme ve
marızum parçalar nesre tahvil edilip marızumeler dahi ezber ve irışa etti- rilecektir. Bazen başka güzel marızumeler, münazaralar yazdınlıp ezber- lettirilecektir. Her dersin hillasaları ayrıca deftere yahut tahtaya yazdırı
lıp tahlil ettirilecektir. Talebe arasında müsabaka fikri uyandırmak için daima kağıtlara yazdırılacak en az yanlış yapanlar teşvik edilip, talebe
arasında suret-i tertip ettirilecektir.
Knvnid-i Sm:fiyye: Fill bahsinden başlayıp edatlar bahsinin sonuna ka- dar mufassalca tatbikat ve temrinat yapılacaktır. Türkçe filllerin enva-ı sigası, bütürı zaman sigaları, basit ve mürekkep fiillerden fiil-i taccüb1, fiil-i iktidarı, fiil-i istimrari, llsan-ı Osmani' de müsta'mel Arab1 ve Farisi fiilierin müştekati, ism-i fail, ism-i mef'ı.1l, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil,
mübalağalı ism-i fail, masdarlar, enva-ı ve bunlardan müştak gelenler, Türkçe edatlar ve kullaruşları, Farisi ve Arabi edattan Türkçeye geçenler, tahlili sarf cümleleri, enva-'1. mübteda ve haber, haber edatları, fail-i mef'ulun bih. Enva-ı tahlil, nahvi katiye ve env-ı mesned, mesned ile ra-
bıta konuları ö&-etilecektir. '
Kitnbet: Sene-i sabıkada olduğu gibi bu sene zarfında dahi aynı. usul ve tarzda vazifeler verilecektir. Ancak mevzular daha yüksek olarak intihap edilecektir. Talebe ara sıra yarı resmi muharrerata alıştırılacaktır. Nihayet talebe mektepten me'zun olduğu sırada az çok ifade-i meram etmeğe
muktedir olacaktır.
Musevi okullarındaki Türkçe ö&-etimi yoğurıluğu diğer Gayrimüslim tebaa okullanndan daha fazla idi. Bu farklılık okulların haftalık ders da-
ğılım çizelgelerinde görülmektedir. Ayrıca Gayrimüslim okullarında
okutulan derslerin müfredat ve ö&'etim şekilleri hakkında arşivde bulu- nan malzemeler, hem okulun genel eğitim seviyesini hem de Türkçe der- si hakkında ayrıntılı malumat vermektedir.
228 Erdoğnıı Keskiııkılıç
Yabancı (Misyoner} Okullarda Türkçe Öğretimi
Hıristiyanlığın çeşitli mezheplerine mensup olan ve başka bir devletin
tebaası olan din adamlarırun önderliğinde, tüccar ve diğer sivil insanların
da destek verdigi yabano (misyoner) okulları; Osmanlı Devleti'nin bazı
Avrupa devletlerine erken modern dönemde verdigi kapitülasyonlardan sonra açılnuşbr. İlk misyonerler Fransa'nın siyasal amaçlarına hizmet eden Cizvit misyonerleri olsa da, kurumsal olarak okul açan ilk misyo- nerler Protestan İngilizlerin kurmuş olduğıı Church of Missionary Society teşkilatıdır. İngilizleri Amerikalı ve diğer Avrupalı misyonerler takip etmesine ragjnen ~IX. yüzyılın ilk yıllarında Amerikan ve İngiliz Protestan misyonerlerinin açmış oldukları okullar, nitelik ve nicelik ola- rak diğerlerinden daha ileri bir seviyede idiler.30
Osmanlı Devleti sınırlarındaki yabancı (misyoner) okul faaliyetleri XV. yüzy~ kadar geriye götürülebilmesine rağmen, bu ol.çullann XIX.
yüzyıl öncesine kadar egitim seviyesi İslam mahalle mekteplerinden da- ha yüksek değildi.3t
Misyonerlik faaliyetlerinin sonucu olarak, Anadolu' da Ermeni Katelik cemaati ortaya çıkmış, Lübnan' da Maruni cemaati Vatikan ile ilişkisini kuvvetlendirmiş, Suriye ve Filistin' de bir Rum Ka to lik (Melkit) Kilisesi meydana gelmiş ve Kuzey Irak'ta Süryaniler Vatikan'a bağlanmışlardır.
Gayrimüslim cemaatlerin bu tür mezhep degişikligi en çok Katelikleri
rahatsız etmiş, bu rahatsızlıklarıru da Babıa.Ii'ye iletmişlerdir.32
1860'a do~ Paris'te aydın Fransız Yahudileri tarafından kurulan Alliance Israelite Universelle misyonerlerinin Osmanlı topraklarında aç-
tıkları okullarda egitim dili Fransızca olup, Türkçe dersi zorunlu idi.
Bundan amaç, Osmanlı Yahudilerinin içinde yaşadıkları topluma enteg- rasyonuna yardıma olmakh.
Bir arşiv belgesinde Hasköy Alliance Israelite Musevi cemaat mektebi 1335 (1916-1917) yılı ders programı bulurımaktadır. Bu programa göre Türkçe dersinin hangi sınıfta kaç saat akutulacağını belirtmiştir. Prog- ramda ana ve sıbyan sınıflarında haftada 5, birinci sırufta haftada 6, ikinci
sınıfta haftada 9, üçüncü, dördüncü, beşinci, altıncı sınıflarda haftada 6' şar saat Türkçe dersi okutulmaktaydı.
JO Brian Stanley Source, "Commerce and Christianity: Providence Theory, the Missionary Movement, and the Imperialism of Free Trade, 1842-1860", 11ıe Histarical Joıınıal, 1/26 (March 1983), s. 71-74; Mehdi Fraşerli, Osmanlı Devleti'nde Ktıpihllasyorılanır Uygu/mıışı (İıııt:iynziit-ı Ec:ııebiyyeııiıı Tatbikiit-ı Hiizırası), haz. Fahrettin Tızlak, Isparta 2002, s. XIV- XVID; Halil Cemaleddin ve Hırand Asadur, Eelinibin Meıııiilik-i Osmarıiyıje'de Hfiiz 0/dııklnn İmt:iynziit-ı Adliytje, Dersaadet 1331, s. 2-16; Erdotcın Keskinkılıç, "Osmanlı İmparatorlu
&ı'nda Misyonerlik Faaliyetlerinin Hukuki Dayana~", Tıirk Hıık·ıık Tarihi Araşhmınlan, sayı 6 (GUz 2008), s.102; Nurettin Polvan, Tiirkiye'de Yabaııcı Öğretim, I, s. 66-73.
31 Somel, a.g.m., s. 387.
n BOA, Y.PRKMF, 3/31; Somel, a.g.m., s. 387.
Osmanlı Devleti'nde Gnyrimiislim ve Ynbmıcı Oku/lnrdn Tiirkçe Öğretimi 229
Başka bir belgede, İstanbul' da bulunan Alman Mektebi'nin (1334- 1335) 1917-1918 ders yılı ayrıntılı ders ınüfredah bulunmaktadır. Bu bel- gede okulun hangi sınıfında, hangi dersin, kaç saat ve derslerin ayrıntılı içerikleri görülmektedir. Okulun eğitim süresi toplam beş sene idi. İlk iki senesi "İzhari'' denilen hazırlık sırufıdır. Bu hazırlık sınıflarında Türkçe ve Almancadan başka diğer dersler idadi seyiyesinde verilmiştir. Okulun 3., 4. ve 5. sınıflan ticari suuflar olup, bu sınıflarda ticaretle ilgili hesap, ticari defterler ile ilgili hususlar, iç-dış ticaret, bankacılık, sigorta, faiz ve
diğer tican işlemlerle ilgili dersler okutulmuştur. Türkçe dersi, birinci ha-
zırlık sınıfından başlayarak son sınıfa kadar hem ders saati hem de ders
ınüfredahnda ağırlığı artarak devam etmiştir. Aşağıda verilen Türkçe dersi müfredab ile ilgili konu is.irnleri, mümkün olduğu kadar arşiv bel- gelerindeki kullanılan dil ile verilmeye çalışılmıştır. Uzun ve devrik cüm- leler olabildiğince kısalblnuş ve dÜZeltilmiştir.33
Birinci · ·hari sınıfında haftada 3 saat Türkçe okutulınuştur. Bu sınıfın bütün ş elerindeki öğrenciler Türkçe bilgilerine göre dört kısma ayrıl
mış . irinci kısımda; levhalar, ınektep, köy, ev, şehir, mevsimler, insan
\. v ıneşguliyetleri hakkında ınükaleıne ile elli ba'nın tekran, kolay kıraat
~ dersleri verilecektir. Her derste talebeye mümkün olduğu kadar lügat '- bellebneye itina gösterilecektir. Sarf ve nahivden isim ve zam.irin tasrifi,
· müfred ve cem, terkib-i izafi, fiilin başlıca zamanlan, hal, mazi, istikbal,
iltizam-ı vücO.bu, iktidan, siga-yı şartiyye ve ınechul konuları anlahlacak.
Tahtiri vazife olarak hüsn-i hat tem.rinleri, kolay imla ve sarf tem.rinab hakkında senede 12 vazife verilecektir. İkinci kısımda; manzuın ve men- sur parçalar ezbedetti.rilecek ve takrir olunacakbr. Sarf ve nahivden bi- rinci kısımda gösterilen bahisler daha açık ve ayrıntılı olarak tekrar ve takviye edilecektir. Tahtiri vazife olmak ÜZere hüsn-i hat temrinleri ile basit imla ve inşalar yaphnlacakhr. İmtihan olarak bu konular ile ilgili senede 8 vazife verilecektir. Üçüncü kısım; bu kısımda Mekatib-i Sultani- ye'nin 4. sınıf Türkçe progtamı takip edilecektir. Dördüncü kısım; bu kı
sımda Mekatib-i Sultaniyye'nin 5. sınıf Türkçe programı takip e?-Uecektir.
İkinci sınıf İzlıari sınıfında haftada 3 saat Türkçe dersi verilecektir. Bu
smıftaki öğrenciler Türkçe bilgilerine göre üç kısma ayrılmışbr. Her bir kı
sımda Mekatib-i Sult~yye'nin Türkçe programı-tatbik ve takip edilecektir.
Üçüncü sınıf, birinci ticaret sınıf sayılmaktadrr. Bu sırufta haftada 3 saat Türkçe dersi verilmektedir. İmla, sarf, nahiv, kıraat gibi konulara devam edilecektir. Basit şekilde mu?ımelat-ı ticariyeye ait tem.rinat-ı tahr.iriye baş
lanılacakbr. Konularla ilgili senede imtihan olarak 8 vazife verilecektir.
Dördüncü sınıf ikinci ticaret sınıfında haftada 3 saat Türkçe dersi ve- rilmektedir. Bu sınıfın Türkçe dersinde malılmat-ı kafiyye sahibi olan ta- lebeye Üçüncü ticaret sınıfında başlanılmış bulunan ınuhaberat-ı
33 BOA. MF. MGM. 10/83,7 ZA 1336.
230 Erdoğnıı Kes~iııkılıç
ticariyye dersleri tedrlci surette verilmeye devam edilecektir. Bu dersleri takip edebilecek derecede kuvvetli olmayan talebe ise derece-i malumat- Ianna göre Mekatib-i Sultaniyye programiarına tevfikan ders görmekte olan di~er sıruflarla beraber bulunmak ÜZere iki şubeye tefrik kılınacak
hr. Senede imtihan olarak 7 vazife ve inşa verilecektir.
Beşinci sınıf üçüncü ticaret sınıfında Türkçe dersi hafta 3 saat verile- cektir. Bu sınıf talebesinin içinde Türkçesi zayıf olanlar di~er sınıf talebe- siyle beraber sultarıl mektepleri progranuru takip edecekler ve Türkçesi nispeten kuvvetli olanlar da muhaberat-ı ticariden dördüncü ve beşinci sıruflar Almanca muha,berat-ı ticariyye programına tevfikan ders göre-
cekl~rdir. ·
Öğretmen İstihdanu Meselesi
Gayrimüslim okullar ile yabancı okullardaki Türkçe öğretmeni istih- dam problemi farklı şekillerde çözülmüştür. Bu tür okull~daki Türkçe
öğretmeni~istihdam probleminin XIX. ymyudan önce nasıl çözüldüğüne
dair literatürde doyurucu bir bilgi yoktur. 1869 tarihli Maarif-i Umümiyye Nizamnamesi'ne göre Gayrimüslim okulların Türkçe öğret
meni Maarif Nezareti tarafından atanıp, maaşının nezaret tarafından kar- şılanması benimsenmiştir. Nezaret, Türkçe öğretmenlerinf öncelikle üc- retsiz yapacaklardan tercih ediyor, bulunmadı~ takdirde maaşlı öğret
men abyordu.3.1 Taşradaki bazı Hıristiyan din adamlarının, ne.zaret tara-
fından tayin edilen Türkçe öğretmenleri hakkında itiraz ettiği oluyordu.
Yapılan itirazlar nezaret tarafından değerlendiriliyor, itirazlarm yerinde
olmadı~ kararı üzerine tayin edilen öğretmerıler halen kabul edilmiyorsa oralara öğretmen gönderilmiyordu. Bu okullar istihdam ettiği Türkçe öğ
retmeninin maaşını kendileri karşılamak zorunda kalıyordu.35
Maarif Nezareti'nin atadığı Türkçe öğretmenleri, atandıkları şehirde~
iş yüküne göre aynı anda birden fazla okulun Türkçe derslerine girebil- mekteydi. 1873 yılında Vicad Efendi, Adapazarı'nda bulunan Rum ve Ermeni okullarının Türkçe öğretmeni olarak atanrnışc.36 Hama ve Hu- mus'ta Hıristiyan çocuklar için açılan Hama Mektebi'ne Türkçe muallimi olarak atanan Sana Efendi'nin asaleti 23 Şubat 1874 tarihinde tasdik
olunmuştu.37 GayrimUslim okulların istediği Türkçe öğretmenlerinin
atama işlemleri İstanbul' da kısa bir süre içinde gerçekleştirilmiştir. Soma Rum Mektebi Türkçe öğretiDeriliğine atanmak için 15 Şubat 1875 tarihin- de işlemleri başlayan Osman Efendi'nin atanması 14 Mart 1875 tarihinde
yapılmışbr.38 Atanan Türkçe öğretmeninin Müslüman olma şartı yoktu.
:u BOA, MF. MKT. 107/31, 10 B 1306.
35 BOA, MF. MKT. 350/23. 27.N.1314.
36 BOA, MF. MJ<T. 15/39, 14 L 1280; BOA, MF. MKT. 16/52, 10 Za 1280.
~ BOA, MF. MKT. 17/37, 6 M 1291.
38 BOA, MF. M.KT. 26/71, 10 S 1292.
Osmaıılı Deuleti'ııde Gayrimıisliııı ve Yabaııcı Okullarda Tı7rkçe Oğretiıııi 231
E~ kazasına bağlı Kemerkab karyesinde bulunan Ermeni Mektebi'nin Türkçe muallimliğine maaşı Maarif Nezareti'nden ödenmek ÜZere Norsiyan Efendi isimli bir Ermeni atannuştı.39 Benzer. bir husus Bursa'da görülmektedir. Bursa Ermeni Mektebi Türkçe muallimi istepan Hilmi Efendi'nin hizmeti terk etmesi üzerine yerine Bursa İdadisi Müdür-i sfuUsi Müfid Bey tayin edilmişfu.40 •
Maaşı yetmeyen öğretmenierin maaşma zam talepleri Nezaret tara-
fından geqellikle uygun görülüyordu. 1908 yılında Kuruşova Nahiyesi Rum Mektebi Rüşdiyesi Lisan-ı Türk! muallimi Yuvan veled-i Anastas'ın maaşına zam talebi uygun görülmüştü.41
Devlet tarafından tayin edilen öğretmenler, gör~vlerinde disiplinsizlik veya devamsızlık yaptıklarında aziedilip yerleririe yenisi atanırdı. İzmit Ermeni Mektebi mualli.mi Aziz Efendi, devamsızlığmdan dolayı görev- den alınmış yerineYaver Efendi tayin edilmiştir.41 Birinci Dünya Savaşı
döneminde Rum azınlıkların faaliyetleri göz önüne alınarak, Rum cemaat mekteplerinde Türkçe dersleri ilga edildi~den açıkta kalan öğretmenie
rin maaşlarııun yarısı Maarif Nezareti tarafından ödenmişfu.43
Musevi okullardaki Türkçe öğretmenlerinin çalışma statü ve şartları, Hıristiyan Gayrimüslim okullarınırıki gibiydi. Filibe' de Yahudiler için açılacak mektebe 20 Aralık 1873 tarihinde İbrahim Efendi,44 Ba~dat Ya- hudi Mektebi Türkçe muallimliğine 26 Şubat 1875 tarihinde Maksud Efendi tayin ed.ilmişlerdir.45 Hıristiyan dinine mensup farklı mezhep
okullarına aynı Türkçe öğretmeni ders verdiği gibi, bir Türkçe öğretmeni
hem Hıristiyan hem de Musevi okullarında Türkçe dersi verebilmektey- di. Gümülcine Ermeni ve Musevi mekteplerinin açık olan Türkçe mual- limliklerine Edirne İdadisi mezurılarından ve Musevi cemaatinden Ne- sim Efendi tayin edilmişti. Çorlu' da bulunan Rum, Ermeni ve Musevi mektepleri Türkçe mualli.mi olan İbrahim Efendi, silahaltına alındığından yerinevekil olarak Zühdü Efendi tayin edildi.46
1869 Maarif-i Umümiyye Nizfunnfunesi içindeki yabancı ok~ar ile il- gili hükümler, 1914' de çıkarılan "İmtiyazat-ı Ecnebiyye'nin İlgası Üzeri- ne Ecanib Hakkında İcra Olunacak Muameleye Dair Talimatnfune" ile;
Gayrimüslim okullarla ilgili hükümler ise (20 A~stos 1331) 2 Eylül1915
yılında çıka,nlan ve uygularolan "Mekatib-i Husüsiyye Tilimatnfunesi"
s9 BOA, MF. MKT. 62/116, 26 Ca 1296.
~o BOA, MF. MKT. 279/47, 6 Ra 1313.
~ı BOA, MF. MKT. 1086/74, 21 Za 1326 . .u BOA, MF. MKT. 33/83, 25 Z 1292.
u BOA. MV. 216/57, 26 N 1337.
~ BOA, MF. MKT. 16/46, 9 Za 1290.
45 BOA, MF. MKT. 25/161, 20 M 1292.
46 BOA, MF. MKT. 753/28, 20 N 1321; adı geçen dosya 381/28, 13 Ş 1315.
232 Erdoğnıı Kcskiııkılıç
ile değiştirilmiştir. Yabancı okullar ile ilgili olan birinci talimatname, ka-
pitülasyonların kaldırılmasından sonra 1914 sonbaharında çıkarılnuşbr.
Bu talimatname dönemin kanun yapma ve uygulama tekniği açısından
teamüllere uygun olmayan bir şekilde çıkarıldığından yürürlüğe konup-
konmadığı hakkında şüphe olduğuna dair literatürde değerlendirmeler bulunmaktadır.'l7 Birinci talimat sadece yabancı okullan kapsarken, 1915 tarihli "Mekatib-i HusÜsiyye Talimatnamesi" yerli ve yabancı her türlü özel okullan ilgilendirmektedjr. 1915 Talimatnamesine göre Ecnebi ce- maat, cemiyet ve şirketlerin kendi namlarına veya muvazaa tarikiyle mektep açmaları rjıemnudur hükmü ile yabancıların okul açması yasak-
lanıp, bu hususa mütekabiliyet esası getirilmiştir.48 1914 ve 1915 yılların
da yabancı ve Gayrimüslim okullan hakkında yapılan yeni düzenleme- lerden biri de bu okullarda akutulacak Türkçe, Osmanlı tarihi ve coğraf- ~
ya dersleri ile ilgilidir. Konu ile ilgili düzenleme Mekatib-i Hususiyye Talimatnainesi'nin 6. maddesinde belirtilmiştir. Maddeye güre:
Llsan-ı resminin gayr-ı UsanJa icra-i tedrisat olunan mekatib-i husiisiyyede Türkçe'nin ve Osmanlı tarih ve coğrafyasırun taüm ve tedrisi mecbil.ridir.
Türkçe smuf-ı ibtidAiyyede haftada dört saatden ve smuf-ı taliyye ve aliyyede iki saatten dün olmayacak ve Osmanlı tarihi ve coğrafyası mektebin lisan-ı
tedrisiyle de okutulabilecektir.
Yukarıdaki madde Türkçe, Osmanlı tarihi ve coğrafyası derslerinin mecburi olacağını, Osmanlı tarih ve coğrafyası derslerinin okulun ait ol-
duğu cemaat dilinde okutulabileceğini, bu derslerin öğretmenlerinin din ve milliyetine dair herhangi bir hüküm olmadığını göstermektedir. Fakat bu husus Osman Nuri Ergin tarafından kaleme alınan Türk eğitim tarihi
alanında klasikleşmiş bir eser olan Türkiye Mnnrif Tnri/ıi isimli eserde,"
Hıısusi Mekteplerde, Türkçenin ve Türkiye Tnrilıi ve Coğrafiyesinin Türkçe oln- rnk Türk ımınilimler tnrnfındaıt talim ve tedrisi mecbıtridir."49 ifadeleriyle maddenin aslı bozulmuştur.so
Gayrimüslim Müelliflerin Türkçe Lügatieri
Gayrimüslim ve yabancı okullarda çalışan ö~etmenler tarafından Türk- çeden kendi dilleri ve bazı Avrupa dillerine yönelik çeşitli lügatler hazırlan
nuş, okullarda okutulmak için Türkçe ders kitaplan telif edilmiş ve bunların basılmasına izin verilmiştir. İlmi bir heyet tarafından yazılan fakat mali du-
~7 Zafer Toprak, N Bir Hayal Ürünü: İttihatçılann Türkl~tirme Politikası", Toplımısnl Tnrilı Dergisi, sayı 146 (Şubat 2006), s. 16 .
.ıs Ergin, a.g.e., ID, s. 1481.
~9 Ergin, n.g.e., IV, s.1744.
so Toprak, n.g.m., s. 18. Zafer Toprak, bu makalesinde Osman Nuri Ergin'in yap~
olduğu bu tasarrufu "Türkleştirme Politikası" olarak belirtmiş, Eğitim tarihi açısından
iki önemli kaynak olan Hasan Ali Koçer'in Türkiye'de Modem Eğitimiıı Doğuşu ve
Gelişimi (1773-1923) ve Yahya Akyüz'ün, Tiirk Eğitim Tnrilıi (Bnşlnııgıçtmı 1982'ye) isimli eserlerde Ergin'in yapmış olduğu hatanın devam ettirildiği, bu iki esere yapılan atıflarla
da olmayan bir politi.kan inşa edildiğini belirtınektedir.
Osma11/ı Devleti'ııde Gnyrimiislim ve Yabmıa Okııllarda Türkçe Öğretimi 233
rumlan iyi olmadığı için bastınlamayan "Tiirkçe'den Bulgarca'ya Liigat" adlı
eserin basıuu için geri ödenmek üzere bir miktar ikramiye tahsisi yapılıruş
tır.51 Şura-yı Devlet Kalem-i Halllesi ve Edebiyat-ı Osmaniyye Muciı.u.mi Zeki Efendi tarafından telif edilen "Emıeııicedeıı Tiirkçeı;e Mufassal Liignt", Kamila Rojiko Ostobo tarafından telif edilen "Tiirkçe-Almnncn Liignt", Kadıköy Fran-
sız Mektebi Muallimi Ostaş Lui'nin "Tı"irkçe Kırant Mecmuası", Beyoglu Lisesi Türkçe Muallimi Pavlaki Efendi tarafından ıiazırlanan Türkçe ve Rumca
"Teslıil-i K11·nnt" isimli eseri ile "Tiirkçe-Rumcn-Frnıısızcn Knvnidi" ve "Lfsnıı-ı
Tiirkf" isimli kitapların basılması için verilen ruhsat örnekleri Gayrimüslim ve yabancı okullarda çalışan Müslüman olan ya da olmayan Türkçe ögtet- menlerinin Türkçeye olan hizmetleri arasında gösterilebilir.52
Sonuç
Birden fazla din, dil, etnisite ve kültürün biİlikte yaşadığı Osmanlı Devleti içindeki Gayrimüslim tebaa, İstanbul'un fethinden beri kendi ayinleri üzere eğitim-öğretim faaliyetlerini kendi okullarında yürütmüş
lerdi. XIX. yüzyılın ilk yıllanndan başlayıp, imparatorluğun sonuna ka- dar devam eden misyonerlik çalışmalannın en önemli faaliyet alanların
dan biri de eğitim-öğretimdi. Gayrimüslim ve misyoner okullannın deği
şik türdeki belgeleri incelendiğinde Türkçe öğretimine oldukça önem verdikleri görülmektedir. Gündelik dilin Türkçe olduğu Osmanlı toplu- munda hangi milletten olunursa olunsun, Gayrimüslim okullarda okulun ait olduğu milletin dili ile birlikte Türkçe öğretilmesi kaçırulmazdı. Mis- yoner okullannın hedefleri gereği açtıkları okullarda Türkçe öğretimine
oldukça değer vermişlerdir. Tüı:kçe öğretiminin; yukarıdaki iki tür okul- da yetişenierin ürettikleri yazılı eserlere, arşiv kayıtlarına ve bu okulların eğitim geleneklerine bakıldığında küçük yaşlardan itibaren başlayıp ba-
şarılı bir şekilde yapıldığı anlaşılmaktadır.
51 BOA, MF. MKT. 1149/57.3 Ra.1328.
5l İlgili kitap basım izinleri için BOA, MF. MKT tasnifindeki 870/32, 852/10, 777 f 41, 765/53 dosyalara bakıla bilir.
