T ü r k s a n a t ı
M i m a r B. O. Celâl
T W k m i m a r î s i güzelliğine, inceliğine, z e n - ginliğine m u k a b i l n e l e r y a r a t a b i l i r . A s ı r l a r d a n k a l a n h a r a b e l e r d e n , c a m i ve sebillerden, v i r a n k e r v a n s a r a y l a r d a n b u g ü n ü n i h t i y a ç l a r ı n a y a r a - m ı y a n m e d r e s e ve i m a r e t l e r d e n n e çıkabilir. O n - dan n a s ı l y e p y e n i , a s r a , z a m a n a u y g u n bir t e z a - h ü r b e k l e n e b i l i r .
B i n l e r c e s e n e l i k i n s a n î bir s a n ' a t t a r i h i n i n b a y r a k l a r ı g ö l ü m ü n ö n ü n d e n bir p a n o r a m a gibi geçiyor. Y u n a n ve R o m a s a n ' a t l a r ı d ü n ü n , b u - günün i h t i y a ç l a r ı n a k a r ş ı n e idi; b u n l a r n a s ı l b u k a d a r g e n i ş b i r e r e l e m a n m e n b a ı o l d u l a r . Yunan m i m a r î s i o n u işliyen, inkişaf e t t i r e n n e - sillere h e r h a l d e y i r m i n c i , h a t t â o n d o k u z u n c u asrın zevkini, i h t i y a ç l a r ı n ı t e m i n e d e c e k h a z ı r eserler b ı r a k m a m ı ş t ı . Eski R o m a m i m a r î s i a s - lanlarla t u t s a k l a r ı n b o ğ u ş t u ğ u d e v i r l e r d e n o n u kemale e r d i r e n a h f a d a k e z a n e l e r b ı r a k t ı .
P l â n ve a n s a m b l i t i b a r i l e k e n d i d e v r i için pek m u h t e ş e m f a k a t b u g ü n ve h a t t â d ü n için e l b e t t e p e k d a r ve b a s i t o l a n eski s a n ' a t eserleri a s ı r l a r c a i ş l e n e i ş l e n e b ü y ü k g a r p m e - deniyetini ve y e n i d ü n y a m e d e n i y e t i n i m e y d a n a getirdi. E s k i Y u n a n ve R o m a m i m a r î l e r i , s o n r a düz h a t l a r l a ş a r k t a n g e ç e n m ü n h a n î h a t l a r ı n birleştiği G r e k o - R o m e n ve o n l a r ı n d e k a d a n s ı , arkaik, en n i h a y e t i l m i n s a n ' a t ı n b o ğ a z ı n a e r i m i ş kurşun d ö k ü l d ü ğ ü , k a f a t a s ı d e m i r ç e m b e r l e r l e sıkıldığı t a a s s u p ve z u l ü m d e v r i n d e k a t r e k a t r e birikerek e n c a m f ı ş k ı r a n , h i l k a t i n e b e d î ve i r - si güzelliğine s o l m ı y a n , s a r s ı l m a y a n b i r i m a n ile tapan s a n ' a t k â r l a r d a ğ l a r ı i ş l i y e b i l m e k k u d r e t i -
ni b i l e k l e r i n d e b u l a n b ü y ü k s a n ' a t k â r l a r bir dev h a m l e s i l e o r t a y a çıktı ve g a r p m e d e n i y e t i n i n t e - m e l l e r i n i k u r a n r e n e s a n s ı m e y d a n a getirdi.
R a m b r a n d ' m güzel s a n ' a t l a r sergisinde g ö r - d ü ğ ü m eserleri; k i m bilir belki k a r t a l k a n a d ı t ü y ü n d e n y a p ı l m ı ş bir k a l e m , bir k a ç s a d e ve r e n k s i z boya ile çiziştirilmiş, h a f i f ç e b o y a n m ı ş r e s i m l e r i ; i n s a n b u n l a r a b a k t ı k ç a sessiz t e n h a s a l o n u n içinde y a ş a y a n s a n ' a t k â r ı n r u h u n u n olaştığını p a r l a k ve d u r g u n gözlerle zairini a d e - t a b a ş t a n a y a ğ a k a d a r d e r i n d e r i n s ü z d ü ğ ü n ü hissediyor.
i
S u l t a ' n ı n m a ğ r u r , z e n g i n m u h i t l e r i n d e d u y - d u ğ u acı, g ö r d ü ğ ü i s t i h z a ile s a n ' a t k â r l a r m r u - h u y a n d ı k ç a ezildikçe ilâhi güzelliği diş ile k e - m i r i l e m i y e c e k , d u d a k l a s o l d u r u l a m ı y a c a k t a ş - l a r d a c e m i y e t l e r için işlediler, h a l k için y a ş a t - t ı l a r . M i s t i k , bir h a v a i ç i n d e D o l f o ' n u n ş a n m u - h a y y i l e l e r i n i n b ü t ü n seziş k u d r e t i n i d u v a r l a r d a m e r m e r l e r d e , t u v a l l e r d e ı r k l a r ı için gösterdiler.
İ h t i y a r l ı k t a n g ö z k a p a k l a r ı n m a l t ı bile k a t - m e r l e ş e n zarif s a n ' a t k â r , ince s a n ' a t k â r S i n a n r u h u n u n a y n a s ı n a a k s e d e n i l â h î güzelliği y a n a n bir vecit ile sezdi, a ş k ı n ı ırkı için c e m i y e t için gece g ü n d ü z m ü n a c a t e d e n m i h r a p l a r , zarif m i - n a r e l e r ş e k l i n d e y a ş a t t ı . R u h u m u z h â l â bu g ü - zelliğin k a r ş ı s ı n d a iğilmek, secde e t m e k i h t i y a - cını d u y u y o r . A k ş a m ı n lâciverdini, l â l e n i n içile- cek k a d a r t a t l ı kızıllığını, t a b i a t ı n c a n l ı r e n k l e - r i n i çinilerde, h a l ı l a r d a h u l â s a bir çok y e r l e r d e y a ş a t a n T ü r k s a n ' a t k â r l a r ı b u g ü n eşini y a p - m a k t a acz d u y u l a n s a r h o ş İ b r a h i m i n r e n k l i c a m
pencereleri t a b i a t ı n i n s a n elile işlenmiş t a ş l a - rında m e r m e r l e r i n d e renkli renksiz s a n ' a t ı n bu tecellisini, bu t e z a h ü r a t ı n ı h â l â derin bir istiğ- r a k ile zevk ile seyrediyoruz.
M u h a k k a k ki: Medeniyetlerin a n a k a r n ı i n - s a n ı n k a f a t a s ı d ı r . Hilkatin güzelliğini sezen d u - y a n r u h l a r onu bin bir şekilde t a b i a t ı n p a r ç a l a - r ı n d a yaşatıyor. Yine t a b i a t ı n maddelerile ona şekil veriyor. Yaradılışta bizzat kendi ve kendi cinsinin güzelliği bir şaheser, bir bedayi ve il- h a m k a y n a ğ ı olan i n s a n ' cemiyet için, insaniyet için n i h a y e t r u h u n u n zevki için yine kendi k a - f a t a s m ı kendine p e y m a n e yapıyor ve b ü t ü n eş- kâlin h a y a l i n akislerini o p e y m a n e d e görüyor ve onu maddeye nakil ile bize i f a d e ediyor.
T ü r k san'atı, mimarîsi daima m a d d i y e t ile maneviyeti ayni ölçüde ve m ü t e v a z i n bir şekilde yaşatmıştır. İ n s a n m uzviyeti üzerinde soğuk bir t e m a s yapması, uhreviyeti belki biraz haşyetle ifade etmesi lâzım gelen bir t ü r b e bile i n s a n d a hiç bir vakit ezici ve kasvetli bir tesir bırakmaz.
Bir cami t e t k i k edildiği z a m a n ziyaretçisinin üzerine bulutlu bir a k ş a m karanlığı k a d a r bile olsun sıkıntı çökmemekle beraber bilâkis iç ile dış, m a d d e ile m â n â s a n ' a t k â r ı n aklı selimi elin- de gayet samimî gayet tabiî ve m a n t ı k î bir su- r e t t e yerleşmiş olduğu hissedilir.
V
T ü r k s a n ' a t ı a n a h a t l a r d a n a n a m e n b a d a n ive m a n t ı k m d a n a y r ı l m a m a k şartile h e r yayıldı- ğı iklimde başka başka devirler yaşamış, istiha-
eler görmüş, n e v a m a r e n e s a n s l a r yapmış. Ta Çin h u d u t l a r ı n d a n başlayıp s a n ' a t serpile serpile tıpkı T ü r k milleti gibi hiç bir z a m a n h â k i m i y e t - siz yaşamamış. Osmanlı devrinin son bir iki asrı h a r i ç olmak üzere d a i m a m ü t e b a r i z bir mevcu- diyet göstermiştir. Eğer T ü r k s a n ' a t ı devrelere ayrılarak bir seri halinde bir tertip ve iyi tasnif görürse k a n a a t i m c e onda d a h a bir çok asırlara k i f a y e t edecek k a d a r zevki yormıyan r u h u sık- m ı y a n sade ve zengin e l e m a n l a r bulabiliriz.
Şimdi; h a r a b e l e r dahi olsa s a n ' a t eserleri i s a n ' a t ı doğurur yoksa s a n ' a t k â r ı n r u h u ve k a f a s ı mı y a r a t ı r , b u n u n felsefesini y a p m a k be- nim için münasebetsiz ve abes olur; yalnız bu işi n e v a m a bir ilkah gibi kabul edersek T ü r k s a n ' a t ı n d a n m i m a r î s i n d e n yeni bir nesil i m k â - nı, genç inkılâp s a n ' a t k â r ı n d a n - öz k a y n a k t a n
I
süzülüp gelmiş - asrın i h t i y a c ı n a z a m a n a uygun bir y a r a t m a k u d r e t i beklenebilir m i ; ben b u n a ait müsbet k a n a a t l e r i m i inkılâp okuyucularının ve genç s a n ' a t k â r meslektaşlarımın salahiyetli m i
(hükümlerine terkediyorum.
W. U H
