M i m a r l ı k e t ü d l e r i :
Şekil 1
E R Z U R U M E V L E R İ
Yazan: Y. Mimar Harbi Hotan
İkliminin hususiyeti dolay isiyle kendine has özellikler gösteren doğu illerimizin sivil mimari- sinden genel olarak bir evvelki yazıda bahsetmiş- tim.
Bu defa da Erzurum ve havalisindeki evleri incelemeğe çalışacağım.
Umumiyet itibariyle, Erzurum evleri moloz taştan yapılmıştır. İklimin hususiyeti, hararetin çok düşük olması gerek inşa ve gerekse plân ba- kımından diğer bölgelerimizdeki evlerden çok fark- lı bir karakter arzeder.
İlk bakışta bu karakter iki kısma ayrılır:
1 — Birbirine çok benziyen ve nisbeten eski bir tarihe malik olanlar,
2—Mahallî bünye gözden uzak tutulmaksızın inşa edilmiş ve daha yeni olanlar,
Bunlarda^ başka mimarî kıymeti haiz olma- yan evler vardır ki, konumuz dışında bulundukla- rından onlardan bahsetmiyeceğim.
Her iki tip evde, zemin katın kullanılış ve in- şa şekli, az farklarla birbirine benzemektedir. İki katlı evlerde zemin katı tamamen taş duvardır.
Bazıları derzlenmiş taşlarla, fakat ekserisi yontma
taşlarla yapılmıştır. Evin içine, iki kanatlı, ağır,
başlı çivilerle şekillendirilmiş, tokmaklı bir kapı-
dan, loş bir taşlığa girilir. Taşlıklar, ya çok küçük
pencereler veya kapı üzerine açılan camlı bir kı-
sımla aydınlatılmıştır. Evin zemin katında bulunan
bu taşlık etrafına, mutfak, odunluk, bazan da bir
ahırcık ilâve edilmiştir. Bazı evlerde bu taşlık ya
bir kapı vasıtasiyle veya doğrudan doğruya ocaklı
bir kısma bağlanmıştır ki burası hem mutfak, hem
de bir nevi oturma odası olarak kullanılır. Bu oda-
nın bir tarafında ekserisi bir zevk mahsulü olan
büyük bir ocak varıdır. (Resim 2.) Evin tek katlı
ve etrafı kapalı bir yerine tesadüf ettirilen bu oda-
nın ışık meselesi tepeden bir camlı fener yapılmak-
la halledilmiştir. Bu odanın karakteristik kısmı
Resim 2
ait olan bu oda, dar ve dehlilzkâri bir merdivenle üst kata bağlanmıştıjr. (Plân 5.)
Birinci kat tamamen oturma ve yatak odala- rına tahsis edilmiştir. Odalar, yüksek tavanları, küçük ve alçak pencereleri, yerli kerevet ve göm- me dolaplariyle insana rahatlık ve huzur verir.
Taş duvarların kalmlığiyle meydana gelen pence- re derinliği, ışığı daha bol vermek ve pencereyi iç- ten daha büyük göstermek maksadiyle içe doğru genişletilmiştir. Sık sık rastlanan köşe pencerele- ri, ışık ve görüş sahasını genişlettiği gibi, mimarî bakımdan da binaya ayrıca bir hususiyet verir.
tavan ile bacasıdır. Daha evvelki yazımda verdi- ğim misallerde olduğu gibi, pek geniş yapılan ba- calar ince tuğla veya ahşaptır. Bunların dış görü- nüşünde kendilerine has bir güzelliği vardır. Tuğ- laların sıvanmaması etraftaki yeşillikle adeta bir renk armonisi vücude getirir. Bacanın yukarı kıs- mında, aşağıdan bir iple idare edilen bir kapak bu- lunur. (Resim 6.)
Tavan, kubbe şeklinde ağaçların köşelere bin-
dirilerek örülmesi ve tepesinde aydınlık bacası bı-
rakılmasiyle meydana getirilmiştir. Köylerde bu
delik camsız ve açıktır. Ortada yakılan ateşin du-
manı buradan dışarı çıkar. Şehir evlerinde hareme
R e s i m 4
S'fi/MCl KAT
(Resim 3) Camların çift oluşu, iklim bünyesine karşı yerinde alınmış bir tedbirdir.
Tavanlara hiç bir ehemmiyet verilmemiş, ge- lişi güzel kaplanmıştır.
Başka unsurların da ilâvesiyle meydana ge- len yarı yeni tip evler pencere bakımından daha zengindir. Bunlarda taştan ziyade tuğla rağbet görmüştür. Tuğlalar şekilli örüldükleri takdirde sıvanmamış, sıvalı duvar köşeleri ise ahşap per- vazla süslenmiştir.
Eski tip ev cephelerinde rastlanan duvarlara saplı ağaçlar, ikincilerde kullanılmamıştır. Bu sap- lı ağaçlar binaya bir hususiyet verdiği gibi iklim dolayısiyle sık sık tamir istiyen sıva onarmaların- da da pek faydalıdır. Buna rağmen ikinci tip ev- lerin nisbet bakımından daha göz alıcı ve incelik ifade eden güzel görünüşleri vardır. Bilhassa bun- lara saçak ilâvesiyle mimarî bakımından bir ol- gunluk ve bir ihtişam verilmiştir. (Resiım 1.) Ah-
şap konsol kirişlere profil verilmiş, cephede ah- şap kısımlarla beraber sıva da ayrıca boyanmıştır.
Bu tipler plân itibariyle de hususiyet almıştir.
Plân serbest düşünce mahsulüdür. Harem .ve se- lâmlık kısımları kaldırılmıştır. Eskilerde nadiren rastlanan taraşa bunlarda daha çok yer verilmiştir.
(Şekil 3).
Bir katlı oda evlerin zemini sokak seviyesin- den takriben 1.5 metre kadar yükseğ'e alınmıştır.
Bu çeşit evlere çok tesadüf edilmektedir. Bunlar sokakla daha yakından alâkalı büıhıtnduğundan yazın taşlıkta oturulması ve kâfi derecede ışık- landırılması için sokak kapısı önüne ahşap bir ka- fes ilâve edilmiştir ki bu da evlere ayrı bir husu- siyet vermektedir.
Erzurum evlerinin diğer karakteristik bir
vasfı da birinci kat odalarının cephesinin kirişler
vasıtasiyle dışarıya taşmasıdır. Bu kirişler ahşap
kaplamalıdır. (Resim 4).
C- I^L ı M K AT "BIB-INCÎ V/VAT Şekil 5
Damların toprakla örtülmesi iklim bakımın- dan elverişli olduğundan bu malzeme şimdiye ka- dar kullanılagelmiştir. Kiremit, dam, evin içini iyi bir şekilde tecrit edemediğinden yeni yapılacak binalarda bu mahzurun göz önünde tutulması lâ- zımdır.
Kısaca denilebilir ki: iklim hususiyetleri ve mahallî geleneklerden uzaklaşmaksızın, elde mev-
cut inşa malzemesi ve imkânlardan istifade edile- rek Erzuruma has yeni bir ev tipi yaratmakla bü- yük bir fayda sağlanmış olur.
Diğer bir yazımda, bugünkü ihtiyaçları karşı- layabilecek bu yeni ev tiplerinden bahsedeceğim.
Y.Mimar Harbi Hotan
Şekil 6
