D i y a ı b a k ı r c l a b i r s o k a k
R e s i m 1
D İ Y A R B A K I R E V L E R İ
Y a z a n : M i m a r H A L Û K T O Ğ A Y
Diyarbakırın k e n d i n e has ev mimarisi üç mec-buriyet tesiriyle yoğrulmuştur:
1 — Şehrin çepe çevre 8 kim. k a d a r uzunluk-taki bir surla çevrilmiş ve b u suretle iskân sahasının uzun yıllar tahdit edilmiş olması. (Bugün inşaat artık sur dışında y a p ı l m a k t a d ı r . )
2 — Şehir K a r a c a d a ğ volkanının yığdığı lâv-lar üzerine k u r u l d u ğ u n d a n etrafta bol m i k t a r d a ba-zalt, trahit v e emsali taşların bulunuşu.
R e s i m 4 R e s i m 5 R e s i m 3
leri değil de, birbirine bitişik evlerin inşasını; ik-lim şartı evlerin ortasında birer avlu bulunmasını; mahallî volkanik taşlar ise evlerin kara bazalttan inşasını sağlamıştır. Bu suretle evlerin odaları ge-niş bir avlunun etrafına dizilmiştir. ( P l â n : 1). Bu kendi içine b a k a n i k a m e t g â h tipi bir çok meseleleri ayni z a m a n d a hal etmiş bulunuyordu. Bir kere
ik-lim sıcak o l d u ğ u n d a n avlu içindeki havuz, ağaçlar v e b i n a n m hiç eksilmiyen gölgesi serinliği temin edi-yordu. A y n i z a m a n d a k o m ş u l a r d a n ü r k m e d e n seri-lip, o t u r m a imkânı d a elde edilmiş oluyordu. S o n r a d a n evlerin bitişik oluşu ve kendi içine b a k a n bir e v d e sokağın ehemmiyeti olmayışı sokağı insan v e tek bir hayvanın geçebileceği nisbete indirmiştir. Bu suretle diğer bir f a y d a d a temin edilmiş, yani evlerin m ü m k ü n olduğu k a d a r sokaklara dai-mî gölge atması sağlanmıştır. Diğer t a r a f t a n evle-rin çıkıntıları ile d a r sokakların bir yüzünü diğer yü-zündeki binaya bağlıyan köprüler d e sokağı güneş-ten m u h a f a z a ederler. (resim: 1). Diyarbakır sokak-ları bu suretle, s o k a k t a n ziyade evleri birbirine bağ-lıyan üstü açık koridorlara b e n z e m e k t e ve bu keyfi-yet şehre bir orta çağ hususikeyfi-yeti vermektedir. So-kaklar çok d a r o l d u ğ u n d a n binaların köşe çıkıntıları, bir süvariyi rahatsız etmiyecek şekilde kırılmış v e stalaktitle bezenmiştir, (resim: 2 ) .
S o k a k t a n binaya veya avlusuna mütevazı bir k a p ı d a n girilir (resim: 3) : Bu kapılar hep ayni ör-nektir, eğer avluda ahır yoksa tek kanatlı ve h e m e n h e m e n b a ş eğilerek girilir, eğer varsa d a h a geniş v e yüksek tutulmuştur. Evin umumiyetle moloz d u v a r olan sokak cephesi kapıya bir fon (zemin) teşkil edecek surette y o n t m a taştan örülmüştür. Kapının üzerinde bekliyeni y a ğ m u r d a n v e güneşten muha-faza için iki taş konlosa oturmuş bir saçaklık bulu-nur. Kapının lentosu basık bir k e m e r d i r .
sıkletini avlu teşkil eder. A v l u n u n zemini gayet te-miz bir işçilikle ve d u v a r örgüsü tarzında bazalt taşı ile döşenir. A v l u d a bir, b a z a n iki veya d a h a fazla h a v u z bulunur. A v l u n u n içindeki çiçek tarhları ve ağaçlar Diyarbakır evlerinin hayatiyetini arttıran e-lemanlardır. A v l u yazın oturulan ve yatılan üstü a-çık bir o d a d ı r : d a m l a r d a v e tahtlar içinde ancak avlusu çok d a r veya b u l u n m ı y a n fakir halk y a t m a k -tadır.
İkametgâhlar umumiyetle bir b o d r u m katı üze-rine kurulmuş tek katlı binalardır. İki veya üç katlı binalar p e k nadirdir. Evlerin tek katlı oluşu iki se-b e se-b e d a y a n ı r ; se-birincisi avluyu hiç görmiyen se-bir mahal o l m a k t a n k u r t a r m a k , ikincisi ise k o m ş u m a h r e -miyetine girmemektir. M a a m a f i h b ü y ü k ikametgâh-larda avlu d a o nisbette geniş o l d u ğ u n d a n , avlunun doğu kısmına gelen blok çok kere iki katlıdır (re-sim: 5)..
O d a l a r umumiyetle yüksek tavanlı ve ferahtır. Pencereler bir sedir irtifaından sonra açılır, b u pen-cerelerin ü s t ü n d e ekseriya sabit olan üst pencereler bulunur. Zengin evlerde b u üst pencereler renkli
likten sonra sıvandığı h a l d e - y o n t m a taş olarak bı-rakılmıştır. Kapı açılacağı z a m a n d a y a n a c a ğ ı kısım d u v a r d a girintili olarak hazırlanmıştır. Pencerele-rin ahşap aksamı, p e n c e r e boşluklarına taşa çakıl-mış çengeller vasıtasiyle yerleştirilir, y^zın arzu edi-lirse bu portatif pencereler kolayca yerlerinden çı-karılır.
-A h ş a p b i r t a v a n ı n n a k ı ş l a r ı
R e s i m 9
lar için f a r k gözetilmeksizin kullanılır, b u n a r a ğ m e n o d a l a r arasında gene farklar mevcuttur. En m ü h i m o d a l a r o t u r m a v e k a b u l odalarıdır, bunların miktarı bipanın zenginliğine göre artar. Ekseriya h a r e m d e ve selâmlıkta ayrı ayrı o l m a k üzere bir kaç tane bu-lunur.
Zengin evlerinde, binanın yazlık v e kışlık o d a -ları ayrı olduğu gibi h a r e m v e selâmlık bir kapıyla birleştirilmiş t a m a m i y l e müstakil iki ev şeklindedir. H e r iki kısmın d a sokakla ayrı irtibatları vardır.
Yaz odaları binanın umumiyetle en yüksek ta-vanlı ve b ü y ü k odalarıdır, b u n l a r d a dolap, yüklük v e ocak gibi teferruat bulunmaz. Kış odaları ise d a h a küçük ve binanın m a h f u z kısımlarına tesadüf ettiril-miştir.
Diyarbakır ikametgâhlarının o d a o l m a m a k l a b e r a b e r içinde en çok oturulan yer, üç tarafı kapalı, tavanı örtülü v e bir tarafı b ü y ü k bir kemerle avlu-y a açılan aavlu-yvandır. Bu a avlu-y v a n d a selsebillerden a k a n
sular ayvanın h a v u z u n d a toplanır ve e t r a f ı n d a n a k a n sular taş oluklara geçerek avlunun diğer kısım-larına gider. Bu klimatizasyon sayesinde ayvan daima serin kalır. M u t f a k ; kiler, d e p o gibi m ü t e m -mim kısımlarla birlikte ekseriya b o d r u m d a
P l â n 1
nur. Bu b o d r u m l a r t a m a m i y l e t o p r a ğ a gömülü de-ğildirler. M u t b a k bacasının d a m ı delmesi arzulan-m a d ı ğ ı n d a n , ekseriya b o d r u arzulan-m katı d u v a r ı n d a n açı-lan delikler b a c a vazifesini görürler (resim: 6 ) . Ba-canın d a m d a n çıkması, taş m e r d a n e l e r l e sıkıştırılan d a m toprağının b a c a kenarlarına sıkışamıyacağı ve binnetice tavanın akmasına sebep olacağı cihetle mah-zurludur. Büyük evlerde ya b a c a ayrı veya m u t f a k avlunun bir köşesinde e v d e n müstakil olarak yapıl-mıştır ( p l â n : 2 ) .
i n ş a a t : Diyarbakır evleri ekseriyetle ka~
m ü r d e r i v e l e r i n i n b i r ç o ğ u n u n t a m a m i y l e z i y a n o l m a s ı n ı n c e z a s ı n ı ç e k m i ş b u l u n u y o r u z . U c u z e l e k t r i k i s t i h s a l i ile m ü n t e ş i r v e m ü t e m e r k i z ı s ı t m a t a r z l a r ı n ı n b i r b i r i n d e n a y r ı l m a s ı , y a v a ş y a n a n , ç o k r a n d ı m a n l ı izole e d i l m i ş ı s ı t m a t e r t i b a t ı n ı n i m a l i n d e b ü y ü k i n k i ş a f l a r g ö r e c e ğ i m i z m u h a k k a k -tır. P R E F A B R İ K A S Y O N : P r e f a b r i k a s y o n , y a n i e v l e r i n m u h t e l i f k ı s ı m l a r ı n ı n d a h a e v v e l f a b r i k a d a y a p ı l a r a k i n ş a a t m a h a l l i n d e m o n t e e d i l m e k ü z e r e i h z a r i b a ş l ı b a ş ı n a b i r t e k n i k t i r . P r e f a b r i k a s y o n , d e ğ i ş e n ş e r a i t e u y a ı a k v e m a h a l l i n d e i n ş a a t ı n f i z i k î m ü ş k ü l l e r i n i y e n m e k için i n ş a a t t a r z v e u s u l l e r i n d e y a p ı l a n b i r t e -r a k k i d i -r . İ k i b i n s e n e d e n b e -r i d e v a m e d e g e l m i ş b i -r u s u l d e y e n i a t ı l m ı ş b i r a d ı m d ı r . P r e f a b r i k a s y o n u n e n m ü h i m h u s u s i y e t i , i n ş a a t a s ü r a t v e r m e s i n d e d i r . İ n ş a a t , h a v a n ı n k e y f i n e t â b i b i r s a n a y i d i r . Tngilte,rede h a v a l a r ı n â n i o l a r a k d e ğ i ş m e s i k a ç ı n ı l m a z t e z a -h ü r l e r e s e b e b i y e t v e r m e k t e d i r . İ n ş a a t , r ü z g â r , y a ğ m u r v e d o n ' d a n d o l a y ı t a t i l o l u n m a k l a k a l m a z , f a k a t b u s e b e p l e r d e n d o l a y ı h a s a r a d a u ğ r a r . T u ğ l a l a r s u i l e m e ş b u ğ o l u r , k e r e s t e eğilir, b ü k ü l ü r , b o y a b o z u l u r v e b i n a t a m a m l a n d ı ğ ı n d a , i ş g a l e d i l m e z d e n e v v e l m u a y y e n b i r k u r u m a d e v r e s i g e ç i r m e s i i c a p e d e r . M u t a t i n g i l i z i n ş a a t u s u l l e r i , a y n i z a m a n -d a « Y a ş » -d e n i l e n u s u l l e r -d i r . Y a n i t u ğ l a l a r , b i r b i r i n e y a ş h a r ç ile b a ğ l a n ı r , alçı v e b e t o n y a ş o l a r a k k a r ı ş t ı r ı l ı p s ı v a n ı r , b o -y a m a -y i h a l i n d e f ı r ç a ile s ü r ü l ü r . B ü t ü n b u a m e l i -y e l e r b i n a n ı n i y i c e k u r u m a s ı i ç i n l â z i m o l a n m ü d c ı e t i u z a t ı r . İ n ş a e d i l e n n o r m a l u f a k b i r e v i n i ç i n e b u ş e k i l d e 5 t o n s u k a t ı l d i ğ i t a h m i n e d i l m e k t e d i r . B u n u n f a z l a işçiliğe l ü z u m g ö t s r -d i k t e n m a a -d a , k u r u m a n ı n i l e r i -d e t a m i r e -d i l m e s i l â z ı m g e l e n ç a t l a k v e ç e k m e l e r v ü c u d e g e t i r m e s i ç o k m u h t e m e l d i r P r e f a b r i k a s y o n , b u m ü ş k ü l l e r i n b i r k ı s m ı n ı b e r t a r a f e t m e k i ç i n o r t a y a g e t i r i l e n b i r t e k n i k t i r . P r e f a b r i k a s y o n d e m e k : k a b i l o l a b i l d i ğ i k a d a r b i n a y ı ç a t ı a l t ı n d a v e y a ğ m u r -D İ Y A R B A K I R E V L E R İ ( B a ş ı 169 u n c u s a y f a d a )
ra bazalt taşından inşa edilmiştir. Bazan yalnız b o d -r u m kısmı bazalt taşından, üst kat ise a-rası tuğla dolgu ahşap k a r k a s olarak inşa edilmiştir. F a k a t bu ikinci tarz inşa tekniğine az rastlanır ve mahallî değildir (resim: 7 ) .
T a v a n l a r d a 2 0 - 3 0 santim k u t r u n d a k i temizlenmiş k a v a k tomrukları, 4060 santim ara ile o d a -nın enine göre tavan kirişlemesi şeklinde yerleştiril-miştir. Bu kirişlere yuvarlak maktalı oldukları için m a h a l l i n d e ( d i r e k ) tabir edilir. Direkler evin dere-cesine göre işlenmeden bırakıldığı gibi ayrı ayrı renklere d e boyanır. Zengin evlerinde b u direkler b o y a v e o y m a ile müzeyyen bir şekilde bezenir. (re-sim: 9 ) . d a n u z a k o l a r a k y a p m a k d e m e k t i r . B u g ü n h i ç b i r i n ş a a t ç ı v i d a v e m e n t e ş e l e r i n i , i n ş a a t m a h a l l i n d e y a p m a y ı d ü ş ü n -m e z . B u -m a l z e -m e y i i ş ç i l e r i n d a h a i y i ı ş ı k v e d a h a -m u v a f ı k isi ş a r t l a r ı a l t ı n d a h a v a d a n m a h f u z ç a l ı ş t ı k l a r ı b i r f a b r i k a -d a ; -d a h a s ü r a t l e v e -d a k i k o l a r a k y a p t ı r a b i l i r . B ü t ü n b i r b ö l m e y i ç e r ç e v e l e m e k , b i r m e r d i v e n i n h e y e t i u m u m i y e s i n i v e y a h u t d ö ş e m e v e ç a t ı n ı n k ı s ı m l a r ı n ı n b i r f a b r i k a d a h a z ı r l a y a r a k i n ş a a t m a h a l l i n e , h a z ı r b i r ş e k i l d e s e v k e d i p a s g a r î b i r z a m a n d a v e a s g a r î b i r m ü d d e t h a v a y a m a r u z b ı r a k a r a k , o n l a r ı y e r l e r i n e t a k ı l m a s ı ; i s t i k b a l d e d a h a f a y d a l ı , d a h a u c u z v e d a h a s e r i b i r u s u l o l a r a k k a b u l e d i l e -c e k t i r . F a b r i k a d a b ü y ü k e v a k s a m ı n ı n y a p m a k â d e t i n i i n k i ş a f e t t i r e r e k , i ş ç i l i k t e d a h a b ü y ü k d i k k a t v e s ı h h a t v e g a y e n i n k e n d i s i n d e d a h a i y i n e t i c e l e r e l d e e d i l m e s i n i d ü ş ü n e b i l i r i z . B u ş e k i l d e k u r u m a k t a n m ü t e v e l l i t g e r g i n l i k v e t a z y i k l e r d e n h u s u l e g e l e n a r ı z a l a r ö n l e n m i ş o l u r v e t a b i î o l a r a k d a b i n a -l a r i n ş a a t m a h a -l -l i n d e d a h a s ü r a t -l e y a p ı -l a b i -l i r . Ç o k g e n i ş m i k y a s t a k i p r o j e l e r d e ; i n ş a a t m a h a l l i n d e b i r « f a b r i k a n ı n » k u r u l m a s ı d a h a i k t i s a d î b i l e o l u r . B u u s u l h a r p e s n a s ı n d a y a p ı l a n e v l e r e t a t b i k e d i l m i ş v e b u ş e k i l d e u z u n m e s a f e l e r d e n y a p ı l a c a k n a k l i y a t ö n l e n m i ş v e a y n i z a m a n d a ı ı a k i l o l u -n a -n m a l z e m e -n i -n k ı r ı l m a r i z i k o s u i -n d i r i l m i ş v e u z u -n m ü d d e t y o l d a k a l m a s ı n a m â n i o l u n m u ş t u r . B ü t ü n t e k n i k l e r g i b i P r e -f a b r i k a s y o n u n d a k a r ş ı l a ş a c a ğ ı ş e r a i t e u y d u r u l m a s ı l â z ı m g e l i r . N E T İ C E : Ş i m d i y e k a d a r a n l a t t ı k l a r ı n , i n ş a a t t e k n i ğ i n i n k ı s a b i r h ü l â s a s ı d . ı r . B u g ü n k ü h a l d e I n g i l t e r e d e n a z a r ı d i k k a t i m i z i c e l b e d e n m e v z u l a r d a b u n l a r d ı r . M u h a k k a k k i T ü r k i y e d e m a l z e m e v e işçilik m e s e l e l e r i b ü s b ü t ü n b a ş k a b i r d u r u m d a d ı r . M a m a f i h , b u a n l a t t ı k l a r ı m ı n sizi d e a l â k a d a r e d e b i l d i ğ i -n i u m a r ı m . D a m örtüsü killi t o p r a k ve b u n u n d a üzerine serpilen v e (sıh) tabir edilen bir nevî şisti t o p r a k -tır. Bu t o p r a k d a m , ayni z a m a n d a h e m evi sıcaktan tecrit eder, h e m d e evlerin tarasası vazifesini görür. Bu t o p r a k d a m l a r her y a ğ m u r d a n sonra evvelâ tok-m a k l a döğülür, s o n r a d a n taş tok-m e r d a n e l e r l e düzeltilir, bu ameliyeye ( l o ğ l a m a k ) denir.
Binanın yüzü taş konsolcuklara oturmuş düz bir taş saçak v e yer yer k o n m u ş olan çörtenler vasıta-siyle y a ğ m u r d a n k o r u n u r (resim: 1 0 ) . ,
P e n c e r e v e m e r d i v e n parmaklıkları çok müte-nevvi şekillerdeki ince bîr demir işçiliğiyle gayet süslü olarak imal edilmiştir (resim: 4 ve 1 1 ) .
