T.C.
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Anabilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi
1135/1722 TARİHLİ SİCİL DEFTERİNE GÖRE TRABZON’UN SOSYAL TARİHİ
Hazırlayan
TÜLAY ÇETİNKAYA 2501971330
Tez Danışmanı
PROF. DR. FERİDUN M. EMECEN
İstanbul-2006
ÖZ
Bu çalışmanın temelini oluşturan 1882 / 68-1 numaralı Trabzon Şer’iyye Sicilinde mevcut kayıtlardaki bilgiler siyasi, sosyal ve ekonomik yönden yorumlanarak XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde 1722-1723 yılları arasında, sahip olduğu coğrafi konumu sayesinde ticari yollar üzerinde önemli bir liman olan Trabzon şehrinin sosyal ve ekonomik yapısı incelenmeye çalışılmıştır. İncelediğimiz dönemin kısa ve belge sayısının az olmasına rağmen Trabzon’un sosyal dokusu (sosyal tabakalaşma, Müslim ve gayrimüslim münasebetleri, aile, miras ve toplumsal olaylar) ve ekonomiye yönelik her türlü alt yapısını oluşturan ticari faaliyetler (toprak sistemi, şehrin ticari ve sanayi yönünden durumu, halkın geçim kaynakları ve meslekleri, vergi gelirleri ile vakıfların şehrin gelişimindeki etkisi vb.) hakkında verilen bilgiler şehrin bugünkü sosyal ve ekonomik durumunun nasıl şekillendiği hususunda belli bir fikir edinmemize yardımcı olacaktır.
ABSTRACT
The informations which perform the basics of this study, are at Trabzon Şer’iyye Registry with 1882 / 68-1 number are interpreted in the form political, social and economic. The city of Trabzon’s which is an important port on commercial ways because of its geographical position in the first quarter of 18th century between 1722-1723, social and economic structures are tried to research. In spite of short and little documents concerning the period that we researched, commercial activities (land system, situation of the city according to the commerce and industry, living means of the people and their careers, tax incomes with the effect of the foundations to develop the city, etc.) which perform all kind of sub- structures oriented social configuration (social scale, Muslim and non-Moslem relations, family, heritage and social events) and economy informations help us to take ideas about shaped today’s social and economic situations.
ÖNSÖZ
Bugün olduğu gibi geçmişte de bir liman şehri olan Trabzon ve bunun merkezi olduğu sancağa tâbi kaza ve nâhiyelerin sosyal ve ekonomik tarihine yönelik bu araştırmamızın ana kaynağını oluşturan 1882 numaralı Trabzon Şer‘iyye Sicili ışığı altında o dönemdeki şehir halkının sosyal ve ekonomik hayatı yorumlanmaya çalışılmıştır. Bir bölgenin sosyal ve ekonomik yapısını tek bir defterin aksettirmesi mümkün olmasa da diğer kaynaklarla birlikte bir kesit sunması sebebiyle 1722-1723 yılında Trabzon bölgesinin durumu ortaya koymaya çalışmak boş bir çaba olmasa gerektir. Bundan hareketle hazırladığımız bu çalışma üç bölümden meydana gelmektedir. Girişte, Trabzon’un coğrafi, ekonomik ve tarihi hakkında bilgi verildikten sonra, Osmanlı yargı sistemini temel unsurları arasında yer alan şer‘iye mahkemelerinde tutulan siciller hakkında genel bir bilgi verilmiştir. Birinci bölümde incelediğimiz dönemde Trabzon’un idari teşkilâtı, sınırları, yöneticiler ve mahalleri ve nüfusu üzerinde durulmuştur.
İkinci bölüm ise toplumun çekirdeğini oluşturan aile yapısı (evlilik, evliliğin neticeleri ve sonuçları), ailede cereyan eden olaylar (miras) ile toplumsal hayat ve ahlak (toplumun yapısı içinde müslim ve gayri müslim ilişkileri, önemli sosyal hadiseler içinde yer alan suç (eşkıyalık, adam öldürme, yaralama, gasp gibi ta‘zir suçlarına) konularına değinilmiştir.
Üçüncü bölümde Trabzon’un ekonomik hayatı ele alınmaya çalışılmıştır.
Burada Trabzon’un toprak idaresi içinde miri ve mülk arazilere, bu konudaki arazi antlaşmazlıkları, mülk alım satımı, borç, takas, kefâlet, icar gibi ticari pratikler içinde yer alan konulara ve Trabzon‘un ticari alt yapısı olan ulaşımı imkanlarına, şehirdeki mevcut limanlara, ticari mekanlar olan çarşı, pazar, bedesten ve hanlar ile şehirde yaşayan halkın iş kollarına göre dağılımı ve Trabzon’un en önemli gelirleri olan vergiler, Trabzon gümrük mukataası ve Gümüşhane maden mukataası gelir giderleri kayıtlar incelenerek izah edilmiştir.
Sonuç kısmında ise Trabzon’un incelediğimiz dönem içerisindeki sosyal ve iktisâdi durumu ile ilgili genel bir değerlendirme yapılmıştır. Bu değerlendirme çalışmalarında bazı konuların daha kolay yorumlanması ve anlaşılması açısından yer yer bilgiler tablo halinde sunulmuştur.
Çalışmamıza esas teşkil eden 1135 / 1722-23 tarihli sicil defterinin çeviri metni ek kısmına ilave edilmiştir. Çeviri sırasında takip edilen metod ve belgelerin kısa bir özeti metnin önlerinde yer almaktadır.
Çalışmalarım sırasında gerekli düzeltmelerde ve tavsiyelerde bulunarak yardımcı olan tez danışman hocam Prof. Dr. Feridun M. Emecen’e teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca çalışmalarım sırasında her türlü yardımı ve kolaylığı sağlayan BA çalışanlarına, maddi ve manevi desteğiyle çalışmalarımda büyük bir pay sahibi olan aileme de minnet ve şükran hislerimi sunarım.
İÇİNDEKİLER
Sayfa No.
ÖZ ... III ÖNSÖZ ... IV İÇİNDEKİLER ... VI TABLOLARIN LİSTELERİ ...VII KISALTMALAR ... VIII
GİRİŞ ... 1
1. TRABZON ŞEHRİ VE İDARİ YAPI ... 4
1.1. Trabzon’un İdari Durumu ... 4
1.2. Şehrin Fiziki Yapısı Ve Nüfusu ... 10
2. SOSYAL HAYAT ... 27
2.1. Aile ... 27
2.1.1. Boşanma ... 42
2.2. Miras ... 46
2.3. Toplum Hayatı Ve Sosyal Hadiseler ... 60
2.3.1.Trabzon’da Ve Çevresinde Görülen Eşkıyalık Ve Suçlar... 62
3. EKONOMİK YAPI ... 68
3.1. Toprak İdaresi Ve Meseleleri ... 68
3.2. Ekonomik Hayatın Diğer Bir Göstergesi Mülk Satışları ... 73
3.3. Ticari Faaliyetler ... 85
3.4. Trabzon’da Vakıflar ... 96
3.5. Vergi Gelirleri ... 105
3.6. Mukataa Gelirleri ... 115
3.6.1. Gümrük Mukataası ... 116
3.6.2. Gümüşhane Maden Mukataası ... 121
SONUÇ ... 124
BİBLİYOGRAFYA ... 126
EK 1. Metni Günümüz Alfabesine Çevirirken Uygulanan Yöntemler ... 132
EK 2. Trabzon 1882 No’lu Şer‘iyye Sicilinin Kayıt Özetleri ... 133
EK 3. Trabzon 1882 No’lu Şer‘iyye Sicili Metni ... 180
TABLOLARIN LİSTESİ
Sayfa No.
TABLO I: Trabzon Eyâleti’nin Sancak Düzeyindeki İdâri Taksimatı ... 5 TABLO II: İncelediğimiz Dönemde Trabzon’da Bulunan Ehl-i Örf ve
Şer’ İdareci ve Memurlar ... 8 TABLO III: Trabzon’un 1486 ve 1583 Yılları Arasındaki Nüfus Yapısı
ve Dini Guruplara Göre Dağılımı ... 11 TABLO IV:1520 ve 1583 Yılları Arasında Trabzon Şehrinin Mahalleleri .... 14 TABLO V: Şehrin Fiziki Yapısını Ortaya Koyan Câmi, Mescid, Medrese, Hamam, İmâret, Pazar, Çarşı vb. Yapılar ... 24
TABLO VI: Defterde Mevcut Nikâh Akdi Kayıtları İle Kadınlara
Verilmek Üzere Belirlenen Mihr-i Müeccel Miktarları ... 33 TABLO VII: Defterde Mevcut Boşanma İle İlgili Dava Kayıtları ... 45 TABLO VIII: Kayıtlara Göre Zeamet Sahibi Kimselerin İsimleri ve
Zeamet Gelirleri ... 69 TABLO IX: İncelediğimiz Kayıtlara Göre Timar Sahibi Kimselerin
İsimleri ve Timar Gelirleri ... 71 TABLO X: Defterde Mevcut Mubâya‘a İle İlgili Dava Kayıtları ... 74 TABLO XI: Defterde Mevcut Kayıtlara Göre Trabzon’da Bulunan
Çeşitli Kollara Ayrılan Meslek Grupları... 90 TABLO XII: Kayıtlara Göre Fiziki Güce ve El Becerisine Dayalı Bazı
Mesleklerin Günlük Ücretleri ... 92 TABLO XIII: Trabzon ’a Bağlı Kazaların 1135 (1722-1723) Tarihine
Göre Avârız ve Bedel-i Nüzûl Haneleri ... 106 TABLO XIV: Cizye Vergisinden Alınması Gereken Para Birimlerinin
Rayiç Değerleri ... 110 TABLO XV: Trabzon Cizyesine Ait Gelirlerin İaşe, Asker ve Mühimmat Nakli İçin Sarf Olunan Gider Ödemeleri ... 111
TABLO XVI: Züema ve Erbâbı Timar Bedeli Gelirlerinin Ulaşım İçin
Sarf Olunan Gider Ödemeleri ... 115 TABLO XVII: Defterdeki Mevcut Kayıtlara Göre Trabzon İskelesi Gümrük Mukataası Gelirlerinin Bazı Gider Ödemeleri ... 119
KISALTMALAR a.e. :aynı eser/yer
a.g.e. :adı geçen eser a.g.m . :adı geçen makale
A.RSK :Bâb-ı Asafî Ruûs Kalemi BA. :Başbakanlık Osmanlı Arşivi Bkz. :bakınız
bs. :basım C: :Cilt çev. :çeviren Ed. :editör hük. :hüküm
IRCICA :İslam Tarih, Sanat Ve Kültür Araştırma Merkezi MAD. :Maliyeden Müdevver Defterler
Mah. :Mahalle Nah. :Nahiye nr. :numara s. :sayfa
TDV :Türkiye Diyanet Vakfı TTK :Türk Tarih Kurumu TŞS. :Trabzon Şer‘iyye Sicili yay. haz. :yayına hazırlayan
YKY :Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık y.y :basım yeri yok
GİRİŞ
Trabzon Anadolu’nun kuzey doğusunda, doğu Karadeniz’in doğal bir limanının kıyısında, önemli transit yolunun başında kurulmuş bir şehirdir. Trabzon coğrafyası akarsu vadileriyle derin bir biçimde yarılmış dağlık ve engebeli alanlardan oluşmaktadır. Kıyıdan hemen sonra yer yer duvarı andıran bir biçimde yükselen doğu-batı istikametindeki dağlar, güneye indikçe yumuşak bir eğimle daha da yükseldikten sonra, il sınırlarında Çoruh ve Harşit vadilerine doğru dik yamaçlarla alçalmaktadır. Ticari yollar üzerinde önemli bir liman kenti olan Trabzon’un tarihi gelişimi buna uygun olarak bir hayli zengindir. Tarihi ilk çağlara inen Trabzon Osmanlılar tarafından fethedilince bölge sancak halinde teşkilatlandırıldı.
Torul ve Canice/Canca kaleleri ile havalisi 1479’da Rakkas Sinan Bey tarafından zapt edilerek Trabzon bölgesinin fethi tamamlanmıştır. Trabzon sancağının en önemli hususiyetlerinden biri şehzade sancağı olmasıdır. Şehzade Abdullah 1470 yılında Trabzon sancak beyi idi. Şehzade Selim’de (I.Selim) 1487- 1510 yıllarında bu sancağın sancak beyliği görevini yürütmüştür. Bu dönemde Trabzon önemli bir kültür merkezi haline gelmiştir,1bölgenin en faal limanı olmuştur, XVII. ve XVIII. yüzyıllarda İran ve Kafkas seferleri dolayısıyla askeri önemi çok artmıştır. İşte burada ele alacağımız sicil, Trabzon’un bu devresine ait bulunmaktadır.
Bilindiği gibi Şer’iyye Sicilleri Osmanlı Devleti dönemindeki şehir monografilerini ve mahalli hayata ait bilgileri ortaya koyma bakımından birinci derecede ehemmiyete sahiptirler. Özellikle bir bölgenin siyasi tarihinin yanı sıra askerî, kültürel, sosyal ve iktisadî yapısını ortaya koymak için şer‘iye sicillerindeki bilgilere ihtiyaç vardır. Çünkü bu sicillerden ait oldukları yerde yaşayan halkın günlük hayatını, giyecek ve yiyecek fiyatlarını, çarşılarını, evlerini, camilerin, çeşitli müesseselerini, mahalle ve köylerini, örf ve adetlerini, o zamanki hukuk ve
1 Trabzon’un XV. ve XVI. yüzyıllardaki durumu için bkz.: Hanefi Bostan, XV.-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal Ve İktisadî Hayat, Ankara, TTK Basımevi, 2002, s.7.
tatbikatını, vakıflarını, hayat şartlarını, ödedikleri vergilerini, devlet görevlileri ile olan münasebetlerini ve benzeri konularda durumlarını gösteren çok değerli bilgiler elde etmek mümkün olmaktadır. Sicillerdeki belge çeşitlerini şöyle sıralamak mümkündür:
1- Merkezden gönderilen her konudaki ferman, berat ve mektupların suretleri, 2-Mahalli yöneticilerin (mir-mirân, mirlivâ, vali, mutasarrıf ve mütesellim gibi ümeranın) çeşitli mevzularda eyâlet, sancak veya şehrin meselelerini çözmek için yayınladıkları buyuruldular ve bunların sonuçlarını gösteren kayıtlar,
3-Kadılar ve yardımcıları olan naiblerin çeşitli konularda merkeze gönderdikleri ilâmlar ve şehrin veya kazanın idaresindeki kişi veya kurumlar arasındaki anlaşmazlıkları çözmek için verdikleri hüccetler,
4-Narh listeleri, esnaf, çarşı ve pazarın teftişine ait kayıtlar, fiyat düzeni ve iktisadî hareketliliği gösteren belgeler,
5-Yaralama, öldürme, evlenme-boşanma, kız kaçırma, mehir bağlama, hırsızlık, kalpazanlık, alım, satım, mukavele ve kefalet senetleri gibi olaylara ait dava kayıtları,
6-Şehirlerin mahalle isimleri, şehrin nüfusu, nüfusun ırkî ve dini yönden durumu, salgın hastalıklar, sel, yangın ve deprem gibi tabîi afetler, şehirlerdeki imar faaliyetleri, sosyal ve dini yapıların bakım ve tamiri, bakım ve tamir sırasında kullanılan malzemenin cinsi ve fiyatları ile ilgili çeşitli vesikalar,
7-Vakfiye, nakdî ve aynî vakıflar, kölelerin serbest bırakılması ile ilgili belgeler,
8-Şehirdeki esnaf grupları, bu esnafların meslekleri ve ürettikleri mal çeşitleri, sanayi kuruluşları ve üretilen malların çeşitleri ve bunların nerelerde pazarlandığı, usta, işçi ve hizmetçi yevmiyeleri,
9-Ölen şahısların mesleği ile yakınlarına bıraktıkları mal varlığının taksimatını gösteren tereke kayıtları,
10-Sancak ve şehir halkının toplanan vergi mikdarları ve bu konuda düzenlenen avârız haneleri listeleri,
11-Tedavüldeki para çeşitleri, altın ve para meseleleri ile eşya fiyatlarını gösteren çeşitli vesikalar,
12-Sancak ve şehir iaşelerinin nasıl sağlandığı ithalat ve ihracat kapasitesi, mal sevkiyatının nasıl yapıldığı, şehrin temizliği ve güvenliğin nasıl sağlandığı hususu ile ilgili belgeler,
13-Sancak ve şehirdeki eğitim meselesi, ilmi faaliyetler, kütüphanelerin kapasiteleri, sahaf ve kitapçı dükkânları ile ilgili vesikalar,
14-Bunların dışında, mahkemeler tarafından önemli görülerek kaydedilen çok çeşitli konulara ait belgeler2
Ankara’da Milli Kütüphane’de Hicrî 963-1334 (M.1554-1915) yıllarına ait 308 adet Trabzon Şer’iyye Sicili bulunmakta ve bu defterlerin mikrofilm kayıtları araştırıcılara sunulmaktadır. Çalışmamıza temel teşkil eden Trabzon Şer’iyye Sicili Defteri 1882 / 68-1 numaralı olup, defterdeki ilk kayıt 1 Muharrem 1135 (12 Ekim 1722) tarihlidir. Sicilin başlangıcında dua kısmı yer alır. Son kayıt ise bir ihtidâ ilamıdır.3 Defterdeki en geç kayıt ise 25 Zilkâde 1135 (26 Eylül 1723) tarihli nikâh akdi kaydıdır.4 Dolayısıyla bu defter 1 Muharrem 1135 - 25 Zilkâde 1135 tarihlerini ihtiva etmektedir. Evâsıt-ı Cemâziyelâhir 1114 (2-11 Kasım 1702) tarihli olup daha önce dava konusu olan ve ikinci kez mahkemeye intikal eden bir dava hakkında o tarihte verilmiş olan hükmün zikredildiği bir kaydın5 yanında 1134 yıllarına ait bazı kayıtlarda defterde bulunmaktadır.6 Bu defter dışında, aynı dönemi ihtiva eden B.A’deki Ahkâm Defterleri, Mühimme ve Atik Şikâyet Defterleri de araştırmamızda kullanılmıştır. Böylelikle sicil kayıtlarının merkezi bürokrasideki benzeri belgelerle irtibatı konusu da incelenerek mukayesesi yapılmıştır. Sicile dayalı olarak oluşturduğumuz inceleme kısmında bu belgeler yanında diğer bölge ile ilgili mahalli araştırmalara da müracaat edilmiştir.
2 Bugün Şer‘iyye Sicillerine dayalı olarak birçok çalışma vücuda getirilmiştir. Genel olarak bkz: Fethi Gedikli, ‘‘Osmanlı Hukuk Tarihi Kaynağı Olarak Şer‘iyye Sicilleri’’, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Bilim Ve Sanat Vakfı, C.III, No:5, 2005, s.107-139.
3 Trabzon Şer’iyye Sicili, nr. 1882 / 68-1, hük. 421. (Bundan sonra TŞS., 421 şeklinde ve defter numarası belirtilmeden sadece hüküm numarası verilecektir.)
4 TŞS., 191.
5 TŞS., 405.
6 TŞS., 8; 352; 358; 379; 391; 405.
1. TRABZON ŞEHRİ VE İDARİ YAPI
Bu bölümde incelediğimiz sicil kapsamında Trabzon’un idâri yapısı yanında şehrin fiziki durumu ele alınarak sosyal ve ekonomik durumun alt yapısı, mekan- yönetim ilişkileri çerçevesinde ortaya konulmaya çalışılacaktır.
1.1.Trabzon’un İdari Durumu
Trabzon’un idari yapısının belirlenmesi, incelediğimiz dönemdeki bazı ekonomik ve sosyal olayların izahını kolaylaştıracaktır. Bu amaçla, Trabzon’un XVIII. yüzyıldaki yapısına geçmeden önce idarî taksimat açısından bu döneme kadar ki durumunu mevcut bilgilere göre; ele alırsak fetihten sonra buranın herhangi bir beylerbeyliğe bağlanmadığı, müstakil bir sancak vasfı taşıdığı 1514’de yeni bir değişim geçirerek 1520’de Vilâyet-i Rûm-i Hadis adlı idari birimin parçası olduğu tespit edilmektedir.7
1527-1528 tarihli bütçede Anadolu Beylerbeyliği‘ne bağlı bir sancak (livâ) olarak yer alan Trabzon 1535 yılında teşkil edilen Erzurum Beylerbeyliği’ne bağlanmış ve 1580 yılının sonuna kadar buraya bağlı kalmıştır.8 1581 yılından XVII.
asrın başlarına kadar bir sancak olarak Batum Beylerbeyliğine tabi olmuş, 1632-1641 tarihleri arasında ise ‘‘Eyâlet-i Batum nâm-ı diğer Trabzon’’ adıyla zikredilmiş beylerbeylik 1650’lerden sonra Trabzon Eyaleti adıyla anılmıştır.9 İncelediğimiz döneme doğru Trabzon’un idari taksimatı şöyledir:
7 Geniş bilgi ve tartışmalar için bkz.; Feridun M. Emecen, ‘‘Trabzon Eyaletinin Batı Sınırları’’, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı (6-8 Kasım1998) Bildiriler, 2bs., Trabzon, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları:81, 2000, s.159-162.
8 Emecen, a.g.m., s.162.
9 Orhan Kılıç, ‘‘XVIII.Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon Eyâleti’nin İdarî Taksimatı ve Tevcihatı’’, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı (6-8 Kasım1998) Bildiriler, 2bs., Trabzon, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları:81, 2000, s.179; Fehameddin Başar, Osmanlı Eyâlet Tevcihâtı (1717- 1730), Ankara, TTK Basımevi, 1997, s.22, 127-129. (1717-1730 yılları arasındaki Osmanlı eyâlet tevcihâtlarına dair bilgiler Fehameddin Başar tarafından hazırlanan BA, Kepeci Tahvil Mükerrer 523, defterin transkripsiyonundan aktarılan bilgilerdir.)
TABLO:I
Trabzon Eyâleti’nin Sancak Düzeyindeki İdâri Taksimatı 1640 10 1653 – 1669
11
1701 – 1702 12 1722 - 173013 186914
1-Canha (Canice)
1-Trabzon 1-Paşa Sancağı (Trabzon - Batum)
1-Paşa Sancağı (Trabzon)
1-Trabzon
2-Batum-ı zîr 2- Batum 2-Gönye 2-Gönye 2-Gümüşhane 3-Batum-ı
bâlâ
3-Batum 3-Canik
4-Gönye 4-Kal’-i Soğucak 4-Lazistan
5- Trabzon
Trabzon Sancağındaki Kazalar
1486 - 158315 1650 - 165216 1722-172317 1869
Trabzon Trabzon Trabzon Trabzon
Of Of Of
22 / 391 / 392 / 397 Of
Rize Rize Rize
185 / 186 / 391 / 392 / 388 Rize
Giresun Giresun Giresun
21 / 38 / 43 / 173 / 353 / 388 / 391 / 392
Giresun
Kürtün Kürtün Kürtün
21 / 38 / 136
Sürmene Sürmene
31 / 39 / 117 / 118 / 135 / 155 / 171 / 356 / 385 / 395
Yavebolu namı diğer
Görele
Görele namı diğer Yavebolu 43 / 54 / 388 / 391 / 392 / 406
Maçuka Maçuka
17 / 391 / 392
Mapavri Mapavri
391 / 392
Tirebolu Tirebolu Tirebolu
10 Zekeriya Kurşun, ‘‘Evliya Çelebi Trabzon’da; Trabzon İçin Vazgeçilmez Bir Kaynak: Evliya Çelebi Seyahatnamesi’’, Bir Tutkudur Trabzon, yay.haz.: İ.Gündağ Kayaoğlu, Öner Ciravoğlu, Cüneyt Akalın, İstanbul, YKY, 1997, s.210.
11 Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi, yay.haz.: Midhat Sertoğlu, İstanbul, Marmara Üniversitesi Fen – Edebiyat Fakültesi Yayınları No:26, 1992, s. 31; Kılıç, ‘‘XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon Eyâleti’nin İdarî Taksimatı ve Tevcihatı’’, s.181.
12 Kılıç, a.g.m., s.181(BA., A.RSK 1551, s.47)
13 Başar, a.e., s. 22, 127-129.
14Salnâme-i Vilâyet-i Trabzon, Trabzon 1286, Def’a 1, s.64-67.
15 Bostan, Trabzon Sancağında Sosyal Ve İktisadî Hayat, s.27.
16 Bostan, a.e., s.47.
17 TŞS., nr. 1882 defterde mevcut kayıtlarda geçen Trabzon‘a bağlı olan kazalar burada ilgili kayıt numaraları ile birlikte verilmiştir.
21 / 38 Keşap Keşap
391 / 392
Torul Torul
83 / 136 / 315 / 364 / 365 / 366
Hemşin Hemşin
351
Arhavi Gümüşhane
347 / 363 / 364 / 365 / 366 / 370 / 373 / 374
Atina Bucak
Osmanlı idari sistemi içerisindeki bir uygulama olarak Trabzon ve Batum uzun süre Trabzon Eyâleti’nin Paşa sancağı olmuşlar ancak 1722’den sonra artık Batum, Paşa sancağı olarak gözükmemektedir.18
İncelediğimiz sicilde yer alan Trabzon sancağındaki kazalardan avarız ile bedel-i nüzül vergilerinin toplanması için İstanbul’dan gönderilen emri şerife dair olan kayıtlarda, Trabzon sancağına bağlı olan kazaların isimleri, Keşab, Of, Giresun, Rize, Mapavri, Maçuka ve Yavebolu nam-ı diğer Görele olarak zikredilmektedir.19 Bazı kayıtlarda da Maçuka kazasının merkez nahiyesi Maçuka20 olarak zikredilirken, Akçaabad21, Yoros22 ve Yomra‘nın23 da Trabzon merkez kazasına bağlı nahiyeler olduğu anlaşılmaktadır.
Trabzon Eyâleti sancak sayısı bakımından belki de Osmanlı eyâletlerinin en zayıf olanı gibi gözükmektedir. Eyâletin Erzurum, Kars, Çıldır, Tiflis ve Sivas Eyâletlerinin yanı sıra kuzeyden de deniz ile çevrili olması coğrafi alan bakımından dar bir alana sıkışmasına vesile olmuş bu da tabiî olarak sancak sayısının azlığına sebep teşkil etmiştir.24
Trabzon sancağının özellikle bugünkü Trabzon ilinin bütün ilçelerini içine aldığı gibi, bugünkü Giresun’un merkez kazası ile Keşap, Tirebolu, Görele ilçeleri ile
18 İncelediğimiz şer‘iyye sicilindeki bazı kayıtlarda Batum sancak statüsünde olup ‘‘mutasarrıf’’
tarafından idare edildiği gözükmektedir. TŞS., 371.
19 TŞS., 391;392.
20 TŞS., 58; 75; 76; 82; 84; 88; 100; 159; 199; 325; 404; 405.
21 TŞS., 7; 110; 12; 26; 27; 28; 36; 39; 44; 67; 98; 119; 128; 130; 135; 357.
22 TŞS., 7; 69; 101; 138; 167; 383; 396.
23 TŞS., 23; 29; 33; 65; 73; 77; 79; 81; 93; 99; 122; 123; 137; 160; 168; 189; 412.
24 Kılıç, a.g.m., s.191.
Gümüşhane’nin Kürtün ve Torul ilçeleriyle, merkezini de içine aldığı görülmektedir.
Rize ve ilçeleri fetihten sonra Trabzon sancağına bağlanmıştır.25
Bir beylerbeyinin yönetiminde en büyük idâri ve askeri birim olarak eyâlet olan26 ve taşra teşkilâtı içinde yer alan Trabzon Eyâleti’ni ve bu eyâlete bağlı sancakları 1135 (1722-1723) tarihinde tasarruf eden paşa ve beyleri tayin olundukları tevcihat tarihlerine göre incelersek, üç paşanın göreve getirildiği görülür. Bunlardan,
Durmuş Paşazâde Ömer Paşa, 11 Safer 1135 (21 Kasım 1722) tarihinde Yeni kale’yi muhafaza etmek şartıyla Trabzon valisi oldu.27
Hasan Paşa’da 23 Rebiülâhir 1135 (31 Ocak 1723) tarihinde Trabzon valisi oldu. Vezir rütbeli olup Niğbolu sancağı mutasarrıfıdır.28
(Kara) Mustafa Paşa, 6 Zilkâde 1135 ( 8 Ağustos 1723) tarihinde Kars Beylerbeyi iken Şirvan hâkimi Hacı Davud Han’ın yanına gidip Şemahı’da kışlamak üzere vezâret rütbesi ile Trabzon kendisine ‘‘ber-vech-i ilhak’’ verilmiştir.29 Görüldüğü gibi vali ve beylerbeyilere, özellikle savaş yıllarında kendi eyâletleri dışındaki bazı bölgelerin muhafazası veriliyordu. Hatta eyâlet tevcihâtı bu muhafaza hizmetini yapmasına bağlanıyordu.30
Bu dönemde Trabzon’un bir eyâlet olarak Vezir Mustafa Paşa ve Ömer Paşa olmak üzere iki paşa tarafından yönetildiği dikkat çekmektedir. Özellikle İstanbul’dan gönderilen ve Trabzon valilerine hitaben yazılan ferman ve diğer emr-i şeriflerden oluşan kayıtlardan bunu anlamak mümkündür.31 Yine bu kayıtlardan Mustafa Paşa’nın vezir rütbesinde, Ömer Paşa’nın ise beylerbeyi rütbesinde olduğu görülmektedir.32
Eyâlet ve sancak yöneticileri sefere gitmekle yükümlü olup, bölgelerindeki asayişi de sağlamakla görevli olduklarından mükemmel kapı halklarının bulunması
25 Bostan, a.g.e., s.48.
26 Mehmet İpşirli, ‘‘Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilâtı’’, Osmanlı Devleti Ve Medeniyeti Tarihi, Ed.Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul, IRCICA, C:I, 1994, s.224.
27 Başar, a.g.e., s.127; BA, Atik Şikayet Defteri, nr. 97, s. 115/3. (Bundan sonra AŞD şeklinde gösterilecektir.)
28 Başar, a.e., s.127.
29 Başar, a.e.,s.127; BA., Mühimme Defteri, nr. 131, hük. 573; 574; 577; BA, AŞD, nr. 96, s.568 / 4.
(Bundan sonra Mühimme Defteri MD şeklinde gösterilecektir)
30 Orhan Kılıç, Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı-Eyalet Ve Sancak Tevcihatı, Elazığ, y.y., 1997, s.21.
31 TŞS., 359; 360; 388; 399.
32 TŞS., 388, 359; 360 ; 399.
gerekliydi. Bu durum onların büyük masraflara girmesini gerektiriyordu. Bu sebeple eyâlet ve sancak tasarruf edenlere savaş zamanlarında imdâd-ı seferiye ve huzur zamanlarında imdâd-ı hazeriye adı altında bir miktar para verilmesi kararlaştırılmıştır.33 Bu dönemde Trabzon’da bu vergilerin sırasıyla buraya vali olarak atanan yöneticilere verildiği anlaşılmaktadır.34
Taşrada yöneticiler ehl-i örf ve ehl-i şer‘, diğer bir ifade ile ümerâ ve ulemâ olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır.35 Buna göre bu dönemde defterde geçen ehl-i örf ve şer‘ idareci ve memurları zikredecek olursak şöyle bir tablo ortaya çıkar.
TABLO:II
İncelediğimiz Dönemde Trabzon’da Bulunan Ehl-i Örf ve Şer‘ İdareci ve Memurlar
Görev ve Unvanlar
Ehl-i Örf Sicildeki Kayıt No
Sadrazam 373
Vali 44 / 68 / 72 / 73 / 83 / 83 / 147 / 176 / 352 / 357 / 359 / 360 / 366 / 388 / 399 / 404 / 405
Beylerbeyi 360 / 388 / 397 Su başı 54 /1 69 / 173 / 356 Enderun Ağası 384 Alaybeyi 62 / 136 Yeniçeriler zabiti 71
Mütesellim 28 /
Beytülmâl emini 22 / 71 / 402 Voyvoda 351 Dizdâr-ı Kebir 32 / 201 / 216 / 225
Dizdar 36 / 67 / 91 / 105 / 120 / 282 / 288 / 363 / 397 Beşlüyan Bölükbaşı 108 7 109
Yeniçeriler zabiti 71
Azeban Ağası 32 / 67 / 113 / 287 7 293 Trabzon Ağası 33
Çavuş 20 / 40 / 65 7 67 Alay Çavuşu 11 / 346
Çeribaşı 90 Mübaşir 28 / 71 / 84 / 375
Cizyedar 21 / 41 / 125 / 191 / 198 / 236 / 295 / 370 / 382 Gümrükçü 134 / 147 / 148 / 167 / 217 / 355 / 378
İhtisab Ağası 376
Muhtesip 73 / 112 / 142 / 271 / 314
Çukadâr 71 / 94
Kâtip 69 / 104 / 119 / 134 / 155 / 222 / 237 / 313 /344
Kâtib-i cizye 6 / 21 / 23 / 30 / 41 / 68 / 69 / 114 / 134 /135 / 198 / 202 / 279 Cebeci kethüdası 21
Defter Kethüdası 40 / 253 / 269 / 282 / 293
33 Kılıç, a.g.e., s.37.
34 Bkz. ‘‘Vergi gelirleri konusunda’’s.105.
35 İpşirli, a.g.m., s.224.
Kethüdây-ı Harem 8 Kethüdâ-i Sâni 361
Yazıcı 71 / 73 / 85 / 120 / 126 / 127 / 155 / 161 / 340
Za‘im 268 / 293
Görev ve Unvanlar Ehl-i şer‘
Kazasker 315
Kadı 1 / 2 / 3 / 4 / 5 / 84 / 145 / 347 / 348 / 349 / 351 / 352 / 353 / 354 / 357 / 358 / 359 / 364 / 365 / 366 / 367 / 368 / 370 / 371 / 272 / 373 / 375 / 378 / 379 / 386 / 390 / 391 / 392 / 394 / 396 / 397 / 399 / 401 / 403
Kadı Nâib 383 / 393 / 408
Müftü 93 / 104 / 140 / 157 / 282 Nâib 94 / 133 / 199 / 220
Mütevelli 7 / 15 / 23 / 50 / 55 / 83 / 101 / 104 / 134 / 138 / 140 / 175 / 187 / 222 / 285 / 313 / 349 / 350 / 367 / 383 / 394 /
Kayyım 31 / 32 / 39 / 129 / 133 / 140 / 379 Nazır 11 / 50 / 144 / 175 / 204
İmam 9 / 15 / 24 / 28 / 35 / 41 / 42 / 46 / 47 / 55 / 59 / 80 / 85 / 91 / 127 / 132 / 138 / 153 / 160 / 166 / 209 / 212 / 228 / 233 / 247 / 261 / 267 / 276 / 280 / 305 / 306 / 333 / 336 / 340.
Hatip 19 / 32 / 55 / 140 / 188 / 207 / 269 Müezzin 65 / 127 / 140 / 249
Vaiz 104 / 187
Müderris 9 / 138 / 140 / 156 / 167 / 187
Dersi‘am 140 / 187
Mu‘allimi sıbyan 140
Tabloya baktığımızda ehl-i örf ve ulema sınıfı içerisinde Trabzon’da bulunana görevliler hakkında fikir sahibi olmak mümkündür. Şehrin mülki idarecileri ve yardımcı görevliler dışında adli yöneticiler olarak kadıların ön plana çıktığı bilinmektedir. Şehir idarecileri içinde özellikle iki sima kadı ve subaşı klasik İslam şehirciliği içinde daima önemli fonksiyon icra eden görevlilerdir.36
Trabzon’da bu sırada Mevlânâ Şerifzâde Ahmed Efendi kaza görevini yapmaktadır. Daha önce Adana kadılığı yapan Ahmed Efendi 1 Zilhicce 1134 (12 Eylül 1722) tarihinden itibaren görevine başlamak üzere iki seneliğine Trabzon Kadılığına yevmi 490 akçe ile atanmıştır. Bu göreve atandığına dair olan tevcihat kayıtlarında kendisine şer‘i ve idari görevlerinin yanında Trabzon kazasının umûru kısmeti askeriyesini ve metrukâtının (muhallefât) tahrir ve terkimi ile şer‘i kurallara göre tevzi‘ ve taksiminin de tevcih edildiği görülmektedir.37
36 İpşirli, a.g.m., s.221.
37 TŞS., 2; 3; 4; 5.
Trabzon subaşılığı ise, 11 Cemâziyelevvel 1135 (17 Şubat 1723) tarihinden itibaren üç aylığına Murteza ve Ali Ağalara tefvîz olunmuştur.38
1.2.Şehrin Fiziki Yapısı Ve Nüfusu
Yapılan araştırmalara göre Trabzon ve çevresinin ilk yerli halkını, Kafkasya’dan ve Orta Asya’dan gelen önemli bir bölümünü Türk boylarının oluşturduğu topluluklar teşkil eder.39 Greklerin bu bölgeye gelişleri ise koloni döneminde gerçekleşmiş; bunlar çok az sayıda sahil şehirlerine yerleşmişlerdir.
Zamanla yerli halkın Hıristiyanlaşması sonucu Grekçe hâkim dil haline gelmiş ve bölgede kendilerine Rum denilen topluluk ortaya çıkmıştır. Özellikle 395-1204 yılları arasında Karadeniz sahillerine hakim olan Bizans İmparatorluğu’nun Trabzon’u elinde bulundurduğu dönemde bölgeye Rum nüfusu da yerleştirilmiştir.40 Trabzon şehrinde fetihle birlikte profilinde zaman içerisinde değişim yaşanmıştır. İçe ve dışa dönük bir sürgün siyasetinin takip edilmesi sonucu Trabzon şehrinden sürülen gayrimüslimlere karşılık bölgedeki diğer şehirlerde yaşayan pek çok müslüman Türk, gayrimüslimlerden boşalan yerlere yerleştirilmiştir.41 Ancak kaç hanenin veya kişinin sürgüne tâbi tutulduğu hakkında kesin rakam verilmemekle birlikte, 1486-1520-1553-1583 tarihli Mufassal Tahrir Defterleri Trabzon’daki iskan meselesine kısmen bir açıklık getirmektedir.42 Zira bu defterlerde sancağa yerleştirilen müslüman ve gayrimüslimler konusunda geniş malumat verilmektedir.
Bu defterlere göre şehrin 1486-1583 yılları arasındaki nüfus yapıları ve dini gruplara göre dağılımları şu şekildedir:
38 TŞS., 348.
39 Mehmet Bilgin, ‘‘Doğu Karadeniz Bölgesinin Etnik Tarihi Üzerine’’, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı (6-8 Kasım1998) Bildiriler, 2bs., Trabzon, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları:81, 2000, s.49.
40 Şehabettin Tekindağ, ‘‘Trabzon’’, İslam Ansiklopedisi, 12c., 2.bs., İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, C:XII/I, 1979, s.457.
41 Hanefi Bostan, ‘‘XV. ve XVI. Yüzyıllarda Trabzon Şehrinde Nüfus Hareketleri Ve Yerleşim Yerleri’’, Bir Tutkudur Trabzon, yay.haz., İ.Gündağ Kayaoğlu, Öner Ciravoğlu, Cüneyt Akalın, İstanbul, YKY, 1997, s. 113; Heath W. Lowry, Trabzon Şehrinin İslamlaşması Ve Türkleşmesi 1461-1583, çev.Demet ve Heath Lowry, 2bs., İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 1998, s.21-23.
42 Bostan, a.g.e., s.157-177; Lowry, a.g.e., s.19-118.
TABLO:III
148643 152044 155445 158346 Dini Gruplar
Yekûn ve Yüzdesi Yekûn ve Yüzdesi
Yekûn ve Yüzdesi
Yekûn ve Yüzdesi Müslüman 2025
% 26.73
1720
% 22.19
3012
%46.16
6083
%55.38 Hıristiyan
Ortodoks
4476
% 59.12
4861
% 62.70
2744
%42.06
3241
%36.9
Ermeni Ortodoks
858
% 11.32
5549
%73.27 915
% 11.80
592
%9.07
615
%5.59
Cenevizli- Venedikli (Latin Katolikler)
204 Ceneviz
% 2.69 11 Venedik
% 0.14
257
% 3.31
6033
%77.81
177
% 2.71
3513
%53.84
235
%2.13
4901
%44.62
Genel Toplam 7574 7753 6525 10984
Osmanlı fethinden itibaren müslüman Türkler, Rum Ortodokslar, Ermeni Ortodokslar ve Latin Katolikler şeklinde oluşan Trabzon’un nüfus yapısı Osmanlı hâkimiyeti süresince giderek müslüman Türkler lehine değişmiştir.47 XVI. yüzyılın sonlarına doğru ayrıntılı tahrirlerin yapılmasından vazgeçilmesinden dolayı48 Trabzon şehrinin XVII. ve XIX. yüzyıllar arasındaki nüfusu hakkında seyyahların gözlemlerine bakmak gerekir.
43 Bostan, a.g.e., s.160-161; Bostan nüfus ile ilgili hesaplamaları yaparken her ‘‘hane’’yi 5 ve her
‘‘bive’’yi (dul) 4 kişi olarak kabul etmiştir. 1486 tarihli Trabzon Mufassal Timar Defteri ( BA., Maliyeden Müdevver Defteri ,nr. 828’dir.)
44 Bostan, a.e., s.165; 1520 tarihli İcmal Defteri (BA. Tahrir Defteri nr. 387.)
45Bostan, a.e., s.167-169;1554 tarihli Mufassal Tahrir Defteri (BA.,Tahrir Defteri, nr. 288)
46 Bostan, a.e., s.172-174; 1583 tarihli Mufassal Tahrir Defteri (Tapu Kadastro Kuyud-u Kadîme Arşivi Tahrir Defteri, nr. 29)
47 İbrahim Yılmazçelik, ‘‘XVIII. Yüzyılda Trabzon’un Sosyal Durumu’’, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı (6-8 Kasım1998) Bildiriler, 2bs., Trabzon, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları:81, 2000, s.257.
48 Bkz., Ömer Lütfi Barkan-Enver Meriçli, Hüdavendigâr Livâsı Tahrir Defterleri, I, Ankara, TTK Basımevi, 1988, s.63.
Trabzon yerlisi olan ermeni papazı Bijişkyan Karadeniz kıyılarının tarih ve coğrafyası hakkındaki eserinde Trabzon’un çok eski devirlerde muhteşem ve çok nüfuslu bir şehir olduğunu, Sultan Ahmed zamanında (1603-1617) 18000 hane bulunduğunu, fakat kendi zamanında ise (1817-1818) ancak bunun yarısının mevcut olduğunu ifade etmektedir.49
1821-1829 yılları arasında Anadolu’da gezi ve incelemelerde bulunan Fontainer ise, Trabzon’un nüfusunun 60000 kişi olduğunu ve yaklaşık 700-800 Hıristiyan’ın (Rum, Ermeni, Katolik) hâlâ burada mevcut olduğunu zikretmektedir.50
Trabzon tarihi ile ilgili olarak ilk büyük ve önemli çalışmayı yapan kişi olan Fallmerayer 1840’da Trabzon’a yaptığı seyahatin notlarında ‘‘Hiç kuşku yok ki, okur, Trabzon’daki Hıristiyan nüfusun yanı sıra Müslüman nüfusunu ve iki milletin birbirine olan sayısal oran üzerine de kesin bilgi isteyecektir. Bu konuda, Doğu’nun diğer şehirlerinde olduğu gibi Trabzon‘da da hane sayısı esas alınmaktadır; çünkü genel olarak her evde bir aile yaşamaktadır. Cemaat kayıtlarından alınan ve şu andaki (1840) Metropolit Constanios’un da teyid ettiğine göre şehirde irili ufaklı 5800 hane bulunmaktadır. Buna göre şehrin nüfusu 30-33000 arasında tahmin edilmektedir.
5800 haneden 98’i Frenkler de dahil olmak üzere Katolik Ermenilere, 300’ü Roma ve Bizans’tan ayrılan Ermenilere, yaklaşık 400’ü Rumlara ve geri kalan 5000 hanenin de Türklere aittir, bu da elliye sekiz gibi bir oran vermektedir’’ diye belirtmektedir.51
1847’de bir ermeni doktor olan Perunak Feruhan Bey, Sultan Abdülmecid tarafından kendisine verilen idari bir görev nedeniyle Bağdat’a giderken yol boyunca gördüklerini anlattığı bir seyahatnâme kaleme almıştır. Seyahatnâmenin Trabzon ile ilgili bölümünde şehrin nüfusunun Türk, Rum ve Ermeni olmak üzere 33000 olduğundan bahseder. Ermeni nüfusunu 3987 olarak verirken, şehirde 3000’i
49 P.Minas Bıjışkyan, Karadeniz Kıyıları Tarih Ve Coğrafyası 1817-1819, çev. Hrand D.
Andreasyon, İstanbul, İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1969, s.58; Trabzon’da müslümanlara ait 1134 ve hıristiyanlara ait 980 hane üzere toplam 2114 hanenin bulunduğunun zikredildiği 1583 tarihli son tahrir defterindeki bilgilere göre, Bıjışkyan’ın Sultan Ahmed (1603-1617) zamanında nufüsun 18000 hane olduğunu söylemesi gerçeğe pek uygun görünmemektedir.
50 Cüneyt Akalın, ‘‘Batılıların Gözüyle Trabzon’’, Bir Tutkudur Trabzon, yay.haz., İ.Gündağ Kayaoğlu, Öner Ciravoğlu, Cüneyt Akalın, İstanbul, YKY, 1997, s.245.
51 İlhan Pınar, ‘‘ Alman Gezgini J.P.Fallmerayer’in Gözüyle 19. Yüzyılda Trabzon’’, Tarih ve Toplum, C.XXVII, No:159, Mart 1997, s.10-11.
Türklere, 1000’i Rumlara, 588’i Ermenilere, 140’ı Katolik, 9’u Protestan ve bir kısmı da yabancılara ait olan ev sayısının toplam 5000 olduğunu belirtir.52
Devletin resmi istatistik yıllıklarından biri olan 1869 (1286) yılı Trabzon Salnâmesinde ise, Trabzon merkezde 2624 hanede 5753 müslüman, gayri müslimlere ait olan 1524 hanede ise 397’si Katolik, 1254’ü Ermeni ve 1776’sı Rum olmak üzere toplam nüfus 9180 olarak belirlenmiştir. Trabzon’un kaza ve nahiyeleri de dâhil nüfusu ise 210.319 olarak zikredilmektedir 53
Trabzon’un XVIII. yüzyıla ait nüfusu hakkında pek bir bilgi olmamasının yanı sıra incelediğimiz sicil kaydında da nüfus ile ilgili avârızhâne sayıları dışında herhangi bir rakam yoktur. Merkezdeki mevkûfat defterlerinden suretleri çıkarılarak Trabzon’a gönderildiği anlaşılan kayıtlarda hem avârızhâne hem de bedel-i nuzül olarak vergi birimi halinde sayılar verilir. Trabzon kazasına ait bu rakamlardan herhangi bir nüfus tahmini yapılamaz. Buna göre kayıtlarda Trabzon kazasının avârızhâne sayısı 85,5, bedel-i nuzül sayısı ise 94 hane olarak gösterilmiştir.54
Burada belli çerçeveler içerisinde vermeye çalıştığımız Trabzon şehrinin nüfusunun yanında zikredilmesi gereken bir konuda nüfusun şehir içerisinde ne şekilde yerleştiğini ve bu yerleşme sırasında mahallelerin nasıl oluştuğuna ve kümelendiğine bakmak gerekir. Yani şehrin mahallelerinin ve fiziki yapısının irdelenmesi sosyal ve ekonomik hayatın da nasıl şekillendiği sorusuna bir cevap oluşturacaktır.
Trabzon şehrinin nüfusu hakkında bilgi veren 1486-1520-1554 ve 1583 tarihli defterlerin, şehrin mahalleri hakkında da ilk bilgileri verdikleri görülür. Buna göre 1486’da müslümanlara ait ‘‘Azebân-ı mî-şeved’’ adı ile anılan tek bir mahalle bulunmaktadır.55 Şehirde yaşayan hıristiyanlar ise defterde ‘‘cemâ‘at-ı Gebran’’ adı altında on beş mahalle ve bir cemaat halinde bulunmakta idi.56 Üç ayrı cemaat olarak yer alan hıristiyanlardan en büyük cemaat olan Rum Ortodoksların on iki mahallede,
52 Bıjışkyan, a.g.e., s.72. (H.D. Andreasyon bu eseri çevirirken ek kısmında P.Feruhan Bey’in notlarını vermiştir.)
53 Salnâme-i Vilâyet-i Trabzon, Trabzon 1286, 1. Defa, s.64.
54 TŞS., 391;392.
55 Bostan, a.g.e., s.124.
56 Bostan, a.e., s.160.; Lowry, a.g.e., s. 23.
Ermeni Ortodoksların bir mahallede ve Katolik Latinlerin ise iki mahallede oturdukları belirlenmiştir.57
1520 tarihli icmal defterinde müslümanlara ait dokuz mahalle ve bir cemaat, hıristiyanlara ait on dört mahallenin bulunduğu görülmektedir.581554 tarihli tahrirde ise müslümanlara ait yirmi beş mahalle ve bir cemaat kaydedilmiştir. Hirıstiyanların da on dokuz mahalleye dağıldığı görülür.59 1583 yılında ise müslümanlara ait yirmi sekiz mahalle ile ‘‘cemâ‘at-ı Sâdât’’ adıyla bir seyyidler topluluğu bulunmaktadır.
Hıristiyanlara ait yirmi altı mahallenin yanında şehre yeni yerleşen iki hıristiyan topluluğu da tahrir defterinde zikredilmektedir.60
TABLO:IV
1520-1876 Yılları Arasında Trabzon Şehrinin Mahalleleri
152061 155462 158363 1722-1723 187664
Müslüman
Mahalleleri Müslüman
Mahalleleri Müslüman
Mahalleleri Mahalleler Mahalleler Cami’-i Atik Cami’-i Atik Cami’-i Atik
Mescid-i Kıssahan
Mescid-i Kıssahan Kıssahan
Mescid-i Mevlana Süca’
Mescid-i Mevlana Süca’
Mescid-i Mevlana Süca’
Cemâ‘at-i
Mescid-i Hoca Kasım
Cemâ’at-i Mescid-i Hoca Kasım
Mescid-i Hoca Kasım
Elhac Kasım 19 / 42/ 57 / 58 / 59 / 61 / 95 / 108 / 139
Kasım Ağa
Mescid-i der- Bab-ı Bazar
Mescid-i der Bâb-ı Bazar
Bâb-ı Bazar Bab-ı Pazar ( Aşağı Hisar) 54 / 112 / 172 Cami’-i Cedid Cami’-i Cedid Cami’-i Cedid Yeni Cum‘a
12 / 63 / 109 / 138
Yeni Cuma
57 Lowry, a.e., s.25.
58 Bostan, a.e., s.161-163; Lowry, a.e., s.46-52; 1515 yılına ait Mufassal Tahrir Defterinden Trabzon şehrinin mahalleleri ve nüfusu hakkında bilgi edinmek mümkün olmamaktadır. Buna mukabil 1520 yılına ait 387 numaralı İcmâl Defteri’nden şehrin mahalleleri ve nüfusu hakkında bilgi edinilebilmektedir.
59 Bostan, a.e., 170-171; Lowry, a.e., s.57-77; Lowry bu tarihteki tahrir defterinde müslümanların yirmi üç mahalle ve bir cemaat adı ile zikredildiklerini belirtir. Buna mukabil Bostan eserinde bu tarihte yeni müslüman olmuş iki hıristiyanın oturduğu mahalleleri de müslüman mahalleler arasında zikretmiştir.
60 Bostan, a.e., 170-171; Lowry, a.e., s.99-109.
61 Bostan, a.e., 163-165; Lowry, a.e., 51-52.
62 Bostan, a.e., s.167-168; Lowry, a.e., s.60-62.
63 Bostan, a.e., s.170-173; Lowry, a.e., s.99-109.
64 Trabzon Vilayeti Salnamesi 1876, haz. Kudret Emiroğlu, 15c., Eskişehir, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, C:VIII, 1995, s.267-269.
der-birûn-i şehir der-birûn-i şehir der-birûn-i şehir Mescid-i Valide-
i Merhum Sultan Abdullah
Mescid-i Cedid
Valide-i Sultan Abdullah
Mescid-i Amasya
Mescid-i Amasiye (der nezd-i Hamam- ı Çifte)
Mescid-i Amasiye maa Hacı Baba
Amasya (Orta Hisar) 15/ 30 /165
Amasya
Hacı Baba Mescid-i Hacı Baba Mescid-i
Hüseyin Ağa
Mescid-i Hüseyin Ağa
Mescid-i Hüseyin Ağa
Mescid-i Sarmaşık
(haric ez defter)
Mescid-i Sarmaşık Kemerkaya 55 / 89 / 102 / 114 / 137
Kemerkaya
Bayramzâde Mescidi
(haric ez defter)
Mescid-i Bayramzâde
Bayram Bey (Orta Hisar) 74
Bayram Bey
Cami’-i Merhum
İskender Paşa
Cami’-i İskender Paşa
İskender Paşa 34 / 37 / 52 / 78 / 96 / 113 / 115 / 122 / 123 / 124 / 132 / 153 / 156 / 161 / 164 / 168 / 184 / 189 / 324
İskender Paşa
İmâreti Hatuniye (haric ez defter)
Cami’-i İmâreti Amira-i Hatuniye
İmaret-i Hatûniye 65 / 76 / 133 / 188 / 406
İmaret
Mescid-i Halil Ağa
nâm-ı diğer Azebân-ı Cedid
Mescid-i Halil Ağa nâm-ı diğer Azebân-ı Cedid
Hoca Halil (Aşağı Hisar) 30 / 40 / 86 / 420
Hoca Halil
Hacı Hasan el- maruf mahalle-i an Abdullah Çelebi (haric ez defter)
Hacı Hasan el- maruf mahalle-i an Abdullah Çelebi
Hasan Ağa Mescid-i Şerifi (Aşağı Hisar) 120 / 121 / 125
Hasan Ağa Mescidi
Ahmed Çelebi
Mescidi (haric ez defter)
Mescid-i Ahmed Çelebi
Zağanos (haric ez defter)
Zağanos Bab-ı Zağanos
27 Zağanos
Tekür Çayırı
(haric ez defter)
Tekfur Çayırı Tekfur Çayırı 56 / 105 / 140 / 162 7 182 /419
Tekfurçayır
Ayasofya nâm-ı
diğer Ohunc
Ayasofya Ayasofya 71 / 91/ 131/ 180 / 414
Aya Sofya
Kindinar (haric ez defter)
Kindinar Kindinar 15 / 90 / 91 / 189 / 209
Kindinar
Galimon-ı Cedid nâm-ı diğer Şehre Küstü (nezd-i Saray-ı Amire)
Galimon-ı Cedid nâm-ı diğer Şehre Küstü
Meydânı Kavak ki Mescid-i Hoca Alizâde Mehmed Çelebi
Meydan-ı Kabak Mescid-i Hoca Ali
Kavak Meydanı
Tabakhane (haric ez defter)
Tabakhâne-i
Mescid-i Mahmud Ağa
Tabakhâne-i diğer Tabakhâne-i diğer der kurb-ı Hamam- ı Köhne
Köhne Hamam 14 / 46 / 259
Mağara (haric ez defter)
Mağara-i Mescid-i Ahmed Paşa
Mağara-i Mescid-i Bayram Çelebi
Mağara Mescidi (Aşağı Hisar) 154
Pikşid
(Değirmenderesi)
Eksotha Eksotha
11 / 18 / 144 / 175
Eksotha
Faros Faros
94 / 98 /127 / 170 Faros
Cemâ‘at-i Sadât
Cami-i Kebir (Orta Hisar) 51/ 66 / 67 / 70 / 104 / 121 / 166
Cami-i Kebir
Çarşu
13 / 60 / 113 / 138 / 165
Çarşu
Çölmekçi (Trabzon İskelesi) 85 / 86 / 152 / 153 / 338
Debbağhane 13 / 138 / 139 / 154 / 169 / 175 / 179 / 180 / 181 / 408
Debbağhane
Bozdepe Boztepe-i
8 / 9 / 25 /50 /74 /80 / 82 / 106 / 110 /125 / 143 / 163 / 186 / 189 / 352 / 402 / 416
bâlâ
Boztepe-i zir
Muhyiddin 85 / 86 / 110 / 158 Muhiddin İmaret
114 / 129 / 131 / 223 / 331
Orta Hisar
53 / 157 Saçlı Hoca
(Aşağı Hisar) 56 / 75 / 141 / 142
Saçlı Hoca
Şirin Hatun (Orta Hisar) 24 / 33 / 35 / 126 Teke
55
Kafir 173 / 174
Zeytinlik 48 / 49 / 64 / 79
Kanita 111
Kale-i Kılle
32 / 36 / 125 / 131
Aya Vasil
11 / 45 / 87 / 107 Ayvasıl Kasım Paşa
47
Aya Gorgor
92 / 115
Aya Filbo
9 Ayafilbo
Ayor 20 / 97 / 177
Molla Siyah
23 / 68 7 116
Musa Paşa
Pazarkapusu Saray-ı Atik
İçkule Tuzluçeşme
Frenkhisar Esvak-ı sair
Protestan
Hıristiyan Mahalleleri
Hıristiyan Mahalleleri
Hıristiyan Mahalleleri Ayasofya
(haric ez defter)
Ayasofya
Ayasofya nâm-ı diğer Ohunc
Ayasofya nâm-ı diğer Ohunc
Valadis tâbi
Ayasofya Dafnunda
nâm-ı diğer Çölmekçi
Dafnunda nâm-ı diğer Çölmekçi
Dafnunda nâm-ı diğer Çölmekçi
Dafnunda nâm-ı
diğer Çölmekçi (hâric amedând)
Dafnunda-i diğer ki der-Urganciyan-ı sakinend
Ez-Hâric Amedând
ve der-in mahalle-i sakinend
(Çölmekçi) Meydan Meydan
(hâric amedând)
Aya Marina tâbi-i
Meydan
Aya Marina tâbi-i Meydan
Ayo Gorgor tâbi-i Meydan
Aya Gorgor
Santa Ferid tâbi-i
Meydan
Ayo Gir tâbi-i
Meydan
Ayo Medusa tâbi-i
Meydan
Efreciyân Efreciyân
Zoğraf Zoğraf Zoğraf Zoğraf
(hâric amedand)
Kanita
Kanita Kanita
Aya Obyan Ayo Ovyan Ayo Ovyan
Ez-Hâric Amedând
ve der-in mahalle-i sakinend Ayo Ovyan
Ayo Ovyan-ı
Küçük
Ayo Vasil
Afrotorlu Afrotorlu
Ermeniyân Ermeniyân
Efrenc Efrenciyân Efrenciyân
Aya Paraskevi Aya Paraskevi
Aya Anadre
(hâric ez-defter)
Ayo Andreda
Meso Portis Margari (Tokari) Meso Kastro (Kastori)
Pikşid
(Değirmenderesi)
Papasan
Ayo Lonid nâm-ı diğer Eksotha
Ayo Yori tâbi
Eksotha
Ayani tâbi Eksotha
Vazmoloka
Aya Gorgi
Vanid
Ayo Todor
Sotoko
Kindinar
Cedid (İztima)
Ayo Maci Helas
Galimone
Trabzon şehrinde müslüman ve hıristiyanların meskûn olduğu mahalleler ile ilgili tablo incelendiğinde şehrin çekirdeğini dini yapıların oluşturduğu görülür. 1520 tarihinde Trabzon’da mevcut müslüman mahallelerden ikisi cami, yedisi mescid ve
şehirde tek müslüman cemaat olan Hacı Kasım’da mescid adıyla anılmaktadır.
Hıristiyan mahallelerinden biri Katolikler’e, on üçü ise Ortodoks hıristiyanlara ait idi. Bu on dört mahalleden Meso Kastro (Kastori) Orta Hisar’da, Ayasofya nâm-ı diğer Ohunc ve Margari (Tokari) mahalleleri ise batı varoşlarında yer almaktaydı.
Geri kalan on bir mahallenin tamamı doğu varoşlarında bulunmaktaydı.65 1554’te ise, müslümanlara ait olan yirmi beş mahalleden on ikisinin henüz kurulmuş olduğu
‘‘hâric ez-defter’’ kaydından anlaşılmakla birlikte, mahallelerden üçü cami, on ikisi mescid ve biri de imaret olarak anılmaktaydı. Bu tarihte yine on bir hıristiyan mahallesinin de yeni kurulduğu tespit edilmektedir. 1520’de görülen Pasapan, Margari (Tokari), Meso Portis ve Meso Kastro (Kastori) bu kayıtlarda yoktur.66 1583 tarihinde müslümanlara ait olan yirmi sekiz mahalleden ikisinin Faros ve Eksotha’nın bu tarihten sonra kuruldukları anlaşılmaktadır. Yine bu mahallelerden üçü cami, biri imaret ve on üçü de mescid adıyla zikredilmiştir. Bu tarihte hıristiyanlara ait yirmi altı mahalleden on beşinin isminin 1554 tarihli tahrirde yer almaması bunların yeni kurulduğunu67 ve bir idari düzenlemeye tabi tutulduğunu gösterir. Bu yeni kurulan mahallelerden dokuzunun adlarını kiliselerden aldıkları kesindir. Ancak bu mahalle adları Osmanlı fethinden öncesinde mevcut olan kiliselerden alınmıştır.68 Özellikle tablo:IV’de zikredildiği tarihten sonra ki tarihlerde de kaydedilmiş ve zaman içinde ad değişikliğine uğramış mahalleler yan yana verilmiştir. Bazı mahallelerde ‘‘tâbi‘-i’’ denilerek bağlı olduğu belirtilen mahallelerin altında zikredilmiştir. Buna göra 1554’te Aya Marina, Ayo Gorgor, Santa Ferid, Ayo Gir, Ayo Medusa ‘‘Meydan’’ mahallesine, 1583‘te Ayo Yori, Ayani ‘‘Eksotha’’ mahallesine bağlı olarak gözükmektedir.69 Burada özellikle kurulmuş olan bazı hıristiyan mahallelerinin üzerine daha sonradan bazı müslüman mahallelerinin kurulduğunu belirtmek gerekir. ‘‘Pikşid (Değirmenderesi) /
65 Bostan, a.g.e., s.163-164.
66 Bostan, a.e., s.167-168.
67 Bostan, a.e., s. 171-176.
68 Lowry, a.g.e., s.109-110; Bu kilise adlarından bazıları Aya Gorgor, Ayo Yorgi, Aya Vasil, Ayo Praraskevi vb. olup Lowry, burada özellikle yeni kurulan mahallelere ad olan bu kiliselerin eski kiliseler olduğunu XVII. yüzyılın başında Trabzon’a gelen Fransız bir seyyah olan Julien Bordier’in şehrin şehrin ibâdethanelerini ayrıntılı olarak tanımladığı ‘‘ Relation D’un Voyage en Orient’’ adlı eseri ile XIX. yüzyılda Trabzon’un fiziki yapısı hakkında bilgi veren Bıjışkyan ve Perunak Feruhan Bey’in eserlerinde geçen bilgilere göre belirtmektedir.
69 Bkz. Bostan, a.g.e., s.124-157.
Değirmenderesi’’70, ‘‘MesoPortis / Tabakhâne’’71, ‘‘Efrenc / Sarmaşık Mescidi’’72 veya ‘‘Ayo Ayos, Todoros / Cami-i Cedîd’’73 mahalleler de bunu görmek mümkündür. Nitekim hıristiyan mahallelerinin büyük çoğunluğunun kiliselerin çevresinde (Aya Paraskevi, Ayo Todor, Aya Vasil, Eksotha ‘‘Ayo Lonid’’ vb.)74 kümelendiği gibi, müslüman mahallelerinin de çoğunun cami, mescid ve imâretlerin bulunduğu alanlarda teşekkül ettiği ve hatta önemli bir kısmının cami ve mescid adlarıyla anıldığı anlaşılmaktadır.
İncelediğimiz şer‘iye sicili defterinde çeşitli davalar nedeniyle tutulan kayıtlarından çıkarılan mahalle adları ilgili mahallenin geçtiği dava kaydı numaraları ile tablo:IV’de gösterilmiştir. Bu dönemde Trabzon’da mahallelerin demografik yapısında bir değişmenin olduğu fark edilmektedir. Aslında son araştırmalar Trabzon kentinde fetihten bir asır sonra artık hemen hemen ‘‘getto’’ olarak niteleyebileceğimiz mahalle kalmadığını göstermektedir.75 Artık dini bakımdan mahalleri birbirinden ayırmak imkânsız gibidir. Her ne kadar, Ayo Filbo, Ayasofya, Aya Vasil, Faros, Eksotha gibi mahalleler gayri müslim mahalleleri olarak görünse de şer‘iye sicilindeki dava kayıtları bunların sadece hıristiyanların yaşadığı mahalleler olduğunu düşünmenin yanlış olduğunu ortaya koymaktadır. Daha somut bir şekilde ifade edecek olursak bu mahallelerde yaşayan müslümanlardan mahkemeye çok sayıda dava gelmiştir.76 Yine mülk satışlarıyla alakalı kayıtlarda satılan mülkün sınır komşuları belirtilirken müslüman ve gayri müslimlerin birbiriyle komşu oldukları anlaşılmaktadır.77 Bazen aynı karyelerde bile karışık oldukları görülmektedir.78 Bu da bize dini grupların birbirine kapalı cemaatler halinde yaşamadığını gösterir. Burada geçen mahalle isimlerinin de genelde cami, mescid, imaret, hamam, çarşı, pazar, kilise ve meslek gruplarının vb. isimlerine göre adlandırılmıştır.
70 Bostan, a.e., s.153.
71 Bostan, a.e., s.136.
72 Bostan, a.e., s.148.
73 Bostan, a.e., s.127
74 Bostan, a.e., s.140-157.
75 Kemal Çiçek, ‘‘Şer‘iye Sicillerine Göre Trabzon’da Müslim- Gayri Müslim İlişkileri’’, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı (6-8 Kasım1998) Bildiriler, 2bs., Trabzon, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları:81, 2000, s.239.
76 TŞS., 11, 18 ; 91; 94; 98; 127; 131; 170; 175; 180.
77 TŞS., 45; 57; 61; 89; 98; 113; 115; 116; 144.
78 TŞS., 7; 23; 119; 159.
