3. EKONOMİK YAPI
3.2. Ekonomik Hayatın Diğer Bir Göstergesi Mülk Satışları
Osmanlı hukuku, temelde taşınır ve taşınmaz mallar üzerinde herkesin özel mülk sahibi olmasını kabul ediyordu. Bununla birlikte taşınır bütün mallar ile ev, dükkân, bağ ve bahçeler bunun içine girmektedir 17 İslam hukukunda mülk kavramı, başkasını ondan men eden ve şer‘i bir mani olmadığı takdirde sahibince doğrudan doğruya tasarruf imkânı veren bir aidiyettir.18 Buna göre herhangi bir mani bulunmadıkça mülkiyetin mahalli maldır19 ve çoğu zaman da alışveriş (mubâya‘a), icâr (kira), hibe, takas, şirket, vasiyet gibi ticari muamelelerin de mahalli olduğu âşikardır.
Defterde geçtiği şekliyle Trabzon’da yaşanan ticâri dinamikler üzerinde durmaya çalışırsak; en önemli ticari pratiğin mubâya‘a (alışveriş) olduğu anlaşılmaktadır. Mubâya‘a malın mal ile özel bir şekilde mübâdele edilmesi veya elde edilmesi arzu edilen şeyin, faydalı ve özel bir şekilde (yani icab veya karşılıklı verip alma şeklinde) mübâdele edilmesidir.20 Defterde mevcut mübâya‘a konulu davalarda bir satım akdinin yapıldığı görülmektedir. Satım (bey‘), ‘‘malı malla değiştirmektir. Satana‘‘ bâyî‘i’’, satın alana ‘‘müşteri’’, satılana ‘‘mebî’’ ve bedele de ‘‘semen’’ denilmektedir. Satım akdi icab ve kabul ile kurulur. Satım akdinin sonucu mülkiyetin intikâlidir; satım akdi tamamlanınca satın alan mala, satan da bedele mâlik olur.21 Öncelikle defterde mevcut mubâya‘a ile ilgili dava kayıtlarını tablo şeklinde vermeyi uygun gördük.
15 TŞS., 76.
16 TŞS., 404; 405; BA., AŞD., nr. 97, s.223/3.
17 Bahaeddin Yediyıldız, ‘‘ Osmanlı Toplumu’’, Osmanlı Devleti Ve Medeniyeti Tarihi, Ed.Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul, IRCICA, C:I, 1994, s.478.
18 Zuhaylî, İslam Fıkhı Ansiklopedisi, C:V, s.49. 19 Zuhaylî, a.g.e., C:V, s.38.
20 Zuhaylî, a.e., C:V, s.220.
TABLO: X
Defterde Mevcut Mubâya‘a İle İlgili Dava Kayıtları
DA‘VÂ NO
DA‘VÂ DA‘VA KONUSU YER MİKTAR (KURUŞ]
9 / 9b Özel Mülk Üstte bir kapı oda, altta bir kapı oda, bir sofa, tuvaleti olan iki katlı bir ev, avlu ve meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
Ayafilibo Mah. 100 Kuruş
14 / 11a Özel Mülk Bir kapılı tek katlı ev, meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
Köhne Hamam Mah. 115 ’’
37 / 20b Özel Mülk
(Gayri Müslim) İki taraftan umumi yol ile sınırlı üstte bir oda, bir sofa, altta bir oda ve avlu
İskender Paşa Mah. 182 ’’
40 / 21a Özel Mülk Dört taraftan umumi yol ile sınırlı bir kapılı iki katlı ev, altında bir ahır, bir sofa, tek katlı bir kapılı ev, akıntılı tuvalet, bir üzüm ağacı ve avlu
Aşağı Hisar Mah.
Hoca Halil Mah 248 ’’
42 / 22a Özel Mülk İki taraftan umumi yol ile sınırlı bir kapılı tek katlı ev, bir kapılı iki katlı ev, tuvalet ve avlu
Elhac Kasım Cami
Şerifi Mah. 220 ’’
45 / 23a Özel Mülk
(Gayri Müslim) Bir taraftan umumi yol ile sınırlı bir kapılı tek katlı ev, bir sırlı anbar avlu ve meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
Ayavasil Mah. 268 ’’
46 / 23b Özel Mülk Bir taraftan umumi yol ile sınırlı bir kapılı tek katlı ev, avlu, tuvalet iki sâk zeytin ağacı, meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe ve bir su kuyusunun yarısı
Köhne Hamam Mah. 160 ’’
56 / 27b Özel Mülk Mümtâz bir kapılı tek katlı ev, bir kapı oda, tuvalet ve ağaçların içerisine dahil su kuyusu ile Beylik sarayı ve vakıf arsası yanındaki taş duvarlar ile İshak Ağa mülkünün yanındaki taş duvarın yarısı
Aşağı Hisar Mah.
Saçlı Hoca Mah. 120 ’’
59 / 29a Özel Mülk Bir kapılı tek katlı ev, yanında sofa, bir turunç fidanı, akıntılı tuvalet, avlu
Elhac Kasım Mah. 200 ’’
65 / 30a Özel Mülk Bir taraftan dere ile sınırlı mümtâz altı adet zeytin ağacı ve meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
Yomra Nah. [?] köyü 25 ’’
68 / 32a Özel Mülk Üç kapı kazgancı dükkânı
74 / 34a Özel Mülk İki taraftan umumi yol ile sınırlı bir kapılı tek katlı ev, bir kapılı iki katlı ev, iki gözlü bir anbar, bir taş dibeği, bir asmalu diş budak ağacı ve meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
Orta Hisar Mah.
Bayram Bey Mah. 400 ’’
80 / 36b Özel Mülk Dört tarafı umumi yol ile sınırlı bir kapılı tek katlı ev ve avlu
Bozdepe Mah. 76 ’’
86 / 38b Özel Mülk Bir tarafı deniz, iki tarafı umumi yol ile sınırlı iki kapılı tek katlı ev, iki kapılı çölmekçi karhâne
Çölmekçi Mah. 500 ’’
87 / 38b Özel Mülk Dört tarafı umumi yol ile sınırlı bir kapılı tek katlı ev, bir zeytin ağacı, bir incir ağacı ve avlu
Aya Vasil Mah. 145 ’’
89 / 39b Özel Mülk (Gayri Müslim) (Yarı Hisseli)
Bir kapılı iki katlı ev, bir kapılı tek katlı ev, bir küçük oda, bir fırın, bir zeytin ağacı, akıntılı iki tuvalet ve meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçenin nısfı
Kemerkaya Mah. 325 ’’
94 / 40b Özel Mülk Meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
Faros Mah. 180 ’’ 95 / 40b Özel Mülk Bir taraftan umumi yol ile
sınırlı iki kapı üstte, bir kapı altta odalar, bir mahzen, akıntılı tuvalet ve avlu
Elhac Kasım Mah. 323 ’’
97 / 42a Özel Mülk
(Gayri Müslim) Bir taraftan Keşiş yolu, bir taraftan kilise avlusu ile sınırlı tek katlı bir kapılı oda, bir kıt‘a avlu ve bir asmalu ağaç
Ayor Mah. 100 ’’
98 / 42a Özel Mülk Bir taraftan deniz sahili ve bir taraftan umumi yol ile sınırlı bir kapılı tek katlı ev, akıntılı tuvalet, bir incir ağacı ve avlu
Faros Mah. 55 ’’
105 / 44a Özel Mülk Dört tarafı umumi yol ile sınırlı meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
Tekfur Çayırı Mah. (Servi Sarayı denilen bahçe yakınında)
300 ’’
109 / 45a Özel Mülk İki taraftan umumi yol ile sınırlı bir kapılı tek katlı ev, harabe bir oda, bir ahır, bir fırın, meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
Yeni Cuma Mah. 260 ’’
111 / 45b Özel Mülk
(Gayri Müslim) Üç taraftan umumi yol ile sınırlı bir kapılı çardak, altında bir ahır ve bir magazî ve bir incir ağacı ve büyük bir sokak kapısı ve
avlu
113 / 46a Özel Mülk Bir taraftan umumi yol ile sınırlı üstte ve altta odalar, bir anbar ve mutfak, tuvalet ve meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
İskender Paşa Mah. 260 ’’
114 / 46b Özel Mülk Tek kapılı iki katlı ev, altında bir ahır, bir kapılı tek katlı ev, bir su kuyusu, meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
İmaret Mah. 164 ’’
115 / 46b Özel Mülk
(Gayri Müslim) Bir taraftan umumi yol ile sınırlı üstte ve altta odalar, bir anbar ve mutfak, tuvalet ve meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
İskender Paşa Mah. 400 ’’
116 / 47a Özel Mülk İki taraftan umumi yol ile sınırlı
altta bir kapılı oda, bir kapı çardak, bir sofa, bir ahır, bir sırlı anbar, bir fırın, meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe ile aynı köyde olan dokuz adet üzüm ağacı olan bahçe ile meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir diğer bahçe
Yomra Nah.
Hoca Pir Ulak köyü 200 ’’
120 / 48a Özel Mülk Bir taraftan umumi yol ile sınırlı bir etmekçi fırını, bir su kazanı ve künkü, bir küçük güğüm, bir nühâs terazi, üç çuval, üç koç, bir maçuna anbar, bir tekne
Aşağı Hisar Mah. Hasan Ağa Mescidi Şerif Mah.
273 ’’
121 / 48a Özel Mülk Bir taraftan umumi yol ile sınırlı bir etmekçi fırını, bir su kazanı ve künkü, bir küçük güğüm, bir nühâs terazi, üç çuval, üç koç, bir maçuna anbar, bir tekne
Aşağı Hisar Mah. Hasan Ağa Mescid-i Şerif Mah.
250 ’’
126 / 51a Özel Mülk (Üç sehim hisseli)
Bir taraftan umumi yol ile sınırlı iki kepenkli, bir kapılı bakkal dükkânı
Aşağı Hisar Mah. Mumhaneönü
200 ’’
127 / 51b Özel Mülk Bir taraftan hususi yol ile sınırlı iki kapı üstte yeni oda, iki sofa, altta bir kapı mutfak, bir ahır, akıntılı tuvalet, meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
Faros Mah. 680 Kuruş
135 / 53b Özel Mülk Bir taraftan hususi yol, bir taraftan umumi yol ile sınırlı bir kapılı tek katlı ev, çardak ta‘bir olunur iki katlı bir ev, harabe bir sofa, bir anbar, bir fırın, avlu,
Akçaabat Nah. Kaliyara köyü 30 ’’ 70 ’’ _____ 100 ’’
fındık, üzüm ağaçları ve sair meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe ile mezkur bahçe sınırları dahilinde zehayirlik arazi ile beraber bir kıt‘a orman tasarruf hakkı
144 / 56b Özel Mülk
(Gayri Müslim) Bir kapılı tek katlı ev, bir çardak, bir oda, su kuyusu, tuvalet, meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir diğer bahçe
Eksotha Mah. 200 ’’
154 / 60a Özel Mülk Bir tarafı dere, bir tarafı umumi yol ile sınırlı iki kapı üstte oda, altında bir ahır, bir incir ağacı, akıntılı tuvalet ve avlu
Aşağı Hisar Mah. Mağara Mescid-i Şerifi Mah.
133 ’’
157 / 61b Özel Mülk
(Hisseli) İki tarafı umumi yol ile sınırlı bir kapı harâbe müşrîf arsa hissesi
Orta Hisar Mah.
Küçük Pazar 60 ’’ 158 / 61b Özel Mülk İki taratan umumi yol ile
sınırlı bir kapı altta, bir kapı üstte odalar, bir sâk zeytin ağacı, avlu ve meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
İskender Paşa Mah. 310 ’’
160 / 62a Özel Mülk Bir taraftan umumi yol ile sınırlı meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe ile beş keyl tohumu istî‘ab iden ( içine alan ) arazi ve orman
Yomra Nah. Süflâ köyü
56 ’’
163 / 63b Özel Mülk Üç taratan umumi yol ile sınırlı bir kapılı tek katlı ev, iki sâk karaağaç ağaçları ve avlu
Bozdepe Mah. 64 ’’
166 / 64b Özel Mülk (Yarı hisseli)
Bir taraftan umumi yol ile sınırlı hariciyeli bir kapılı tek katlı ev, iki kapılı iki katlı ev, sofa, akıntılı tuvalet, avlu, bir sâk dut, bir erik, bir enâr ağaçlı bir kıt‘a bahçe
Orta Hisar ’da Cami‘-i Kebir Mah.
340 ’’
171/ 66a Özel Mülk Mağaza Sürmene Nah. Araklı köyü 20 ’’ 172 / 66a Özel Mülk Bir taraftan umumi yol ile
sınırlı iki kapı üstte, iki kapı altta odalar, bir su kuyusu, avlu ve meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
Bab-ı Pazar Mah. 340 ’’
177 / 68a Özel Mülk (Gayri Müslim)
Bir taraftan hususi yol ile sınırlı bir kapılı tek katlı ev, avlu
Ayor Mah. 110 ’’
182 / 69a Özel Mülk Bir taraftan umumi yol ile
fırın ve meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
187 / 70a Özel Mülk Üç taraftan Cami Şerif vakıf arsası bir taraftan umumi bir yol ile sınırlı bir kapı üstte çardak, yanında sofa, ahır, bir kapı aşhâne, bir kapı altta oda, bir fırın, tuvalet, avlu ve arsasının kıble tarafı 21, maşrık tarafı 72, alt tarafı 35 arşın meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bahçe
Kindinar Mah. 320 ’’
39 / 21a Veraset – Tereke (Kırk sehim hisseli)
Bir taraftan ırmak, bir taraftan umumi bir yol ile sınırlı bir sâk zeytin ağacı ve meyveli ve meyvesiz ağaçları, taştan su havuzu olan arsa
Akçaabad Nah.
Mankalavite köyü 60 ’’
47 / 24a Veraset - Tereke Bir taraftan umumi yol ile sınırlı mümtâz dört kapı odalar, akıntılı tuvalet, avlu ve bir kapılı nalband dükkânından müştemil karhâne
Yeni Han Çarşısı 490 ’’
61 / 29b Veraset – Tereke
(Gayri Müslim) Üstte ve altta odalar, bir anbar, bir mutfak, tuvalet ve meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
Kafir Meydanı 260 ’’
78 / 35b Veraset – Tereke ( Yarı Hisseli)
Dört taraftan umumi yol ile sınırlı bir kapılı tek katlı ev, tahtadan çatma bir oda, bir dut ağacı ve avlu
İskender Paşa Mah. 60 ’’
139 / 55a Veraset - Tereke İki taraftan umumi yol ile sınırlı iki kapı altta, iki kapı üstte odalar, su kuyusunun yarısı, akıntılı tuvalet ve meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
Debbağhâne Mah. 760 ’’
162 / 63a Veraset - Tereke Bir tarafı umumi yol ile sınırlı iki kapılı tek katlı ev, bir kapı ahır ve meyveli ve meyvesiz ağaçları olan bir bahçe
Tekfur Çayırı Mah. 220 ’’
164 / 63b Veraset – Tereke
(Gayri Müslim) İki taraftan umumi yol ile sınırlı iki kapılı tek katlı ev, bir sâk zeytin ağacı, akıntılı tuvalet ve avlu
İskender Paşa Mah. 202 ’’
24 / 15b Takas (Mirastan alacağına hakkına karşılık)
İki taraftan umumi yol ile sınırlı iki kapı üstte oda, altta iki kapı oda İki sofa, sırlı bir anbar, akıntılı tuvalet ve avlu
Orta Hisar’da Şirin Hatun mah.
35 / 19b Takas
(Borca karşılık) Üç taraftan umumi yol ile sınırlı iki katlı bir kapılı, altında bir ahır, akıntılı tuvaleti olan ve havlusu olan ev
Orta Hisar Mah. 200 ’’
188 / 70a Takas
(Borca karşılık) İki taraftan umumi yol ile sınırlı meyveli ağaçları bulunan bahçe
İmaret-i Hatûniye
Mah. 180 ’’
Tablo:X’da görüldüğü gibi mubâya‘aya konu olan alım ve satımların çeşitli nedenlerden meydana geldiği anlaşılmaktadır. Buna göre bu konuyu değerlendirirsek, daha çok alım ve satımın ev, bahçe22, arsa23 ve işyeri ve işyeri aletleri24 gibi özel mülklerde olduğu görülmektedir. Bu konuda karşılaştığımız diğer bir hususta verâset neticesi elde edilen malların alım ve satımıdır.25 Aslında bu davaların şehir halkının ekonomik düzeyini ortaya koyduğu da muhakkaktır.
Bu özel mülk ve veraset neticesi satışı yapılan mülk transferlerinde kadınların alıcı ve satıcı olarak girişimlerde bulundukları görülmektedir. Bu Trabzon toplumunda kadınların sahip olduğu mülkü istediği şekilde tasarruf ettiğini ve bu konu da engelleyici herhangi bir kanunun olmadığını gösterdiği gibi kadınların mali durumunu da ortaya koymaktadır. İncelediğimiz kayıtlarda mülk alımı yapan müslüman kadınlar26 gibi gayri müslim kadınlarda27 mülk alımında bulunmuşlardır. Kayıtlardan kadınların eşlerinden mülk aldıkları28 gibi eşleri29 veya oğulları30 ile de ortak mülk aldıklarını da anlamak mümkün olmaktadır.
Kadınların mülk alımından çok sattıkları görülmektedir. Kadınların mali durumlarının bozuk olmasından mı yoksa mali durumlarını düzeltmek amacıyla mı böyle bir yola başvurduklarını özel mülklerle ilgili satışlarda anlamak pek mümkün olmamaktadır. Ancak veraset sebebiyle olan mülk satışlarını içeren kayıtlardan kısmen de olsa bazı bilgiler edinmekteyiz. Buna göre kadınların küçük çocuklarının yasal vasisi olmaları sebebiyle onların ihtiyaçlarını karşılamak için küçük çocukların 22 TŞS., 9; 14; 37, 40; 42; 45, 46; 56; 59;65; 74; 80; 86; 87; 89; 94; 95; 97; 98; 105; 109; 111; 113; 114; 115; 116; 127; 135; 144; 154; 158; 163; 166; 172; 177; 182; 187. 23 TŞS., 135;157; 160. 24 TŞS., 68; 86; 120; 121; 126; 171. 25 TŞS., 39; 47; 61; 78; 139; 162; 164. 26 TŞS., 105; 114; 162; 166; 182. 27 TŞS., 45; 97; 113; 28 TŞS., 105. 29 TŞS., 164; 166; 182. 30 TŞS., 162.
mülklerinden bazısını sattıkları gibi31 ölen eşlerinin borcunu karşılamak içinde terekeden bazı mülkleri sattıkları anlaşılmaktadır.32 Gayri müslimlerde de aynı durumu görmek mümkündür.33.
Özel mülk satımında bulunan müslüman kadınların34 bazen kocaları35 veya kardeşleri36 ile ortak olan mülklerini sattıklarını kayıtlarda görmekteyiz. Gayri müslim kadınların kendilerine ait olan mülk satışlarını37 içeren kayıtlardan da kadının ekonomik hayatın içinde ne derece rol oynadığını anlamak mümkündür. Özellikle kardeş olan dört gayri müslim kadının bir müslüman kimseden aldıkları38 mülkü bir kaç gün sonra iyi bir karla başka bir gayri müslime sattıklarını gösteren kayıtlar 39 bu hususa bir örnek teşkil eder.
Buna göre ortak mal durumunda bulunan ev ve bahçe40 , arsa41 veya işyeri42 gibi mülklerin sahipleri olan kişiler tarafından satıldığı mevcut kayıtlardan anlaşılmaktadır. Aynı şekilde ev ve bahçe43 ve işyeri44 gibi mülklerin de müşterek alımının olduğu mülk transferlerini görmek mümkündür.
Yalnız bu davalarda dikkat çeken önemli bir nokta da, ev, bahçe, arsa ve işyeri alım-satımında bu mülklerin yarı veya belli bir hissenin devridir.45 Anlaşılan kişi, gayri menkulünün tamamını satabildiği gibi, sadece yarı hissesini satarak bu şekliyle ortaklaşa istifade yoluna da gidebilmektedir.
Burada görülen gayrı menkul fiyatlarının serbest piyasa fiyatları olduğu, menkulün yeri ve mevkiine, kullanışlı olmasına ve alıcı ile satıcının o anda içinde bulundukları duruma göre değiştiği görülmektedir. Ölen kişinin mirasından intikal eden malların o anki ihtiyaca göre ‘‘sûk-i sultâni’’ denilen müzayede mahallinde 31 TŞS., 162 32 TŞS., 47; 78. 33 TŞS., 164. 34 TŞS., 14; 56; 65; 74; 87; 94; 154; 157; 158; 172; 182; 187. 35 TŞS., 87. 36 TŞS., 114; 135. 37 TŞS., 97; 111; 38 TŞS., 113. 39 TŞS., 115. 40 TŞS., 87; 114;115. 41 TŞS., 39;135. 42 TŞS., 126. 43 TŞS., 59; 113; 162; 166; 182. 44 TŞS., 126. 45 TŞS., 39; 78; 89; 126; 157.
satışının yapılması46 veya bir kadının kardeşinin oğlunun mülkünü (gabn-ı fahiş) kendisini kandırarak değerinin altında satın aldığı için satışın feshini istediği kayıttan47 bazı mülklerin değerinin altında satıldığı anlaşılmaktadır. Satış akdini içeren mülk alım satımlarında genellikle mülkün bedeli için para birimi olarak kuruş ifade edilmekle birlikte, bazı kayıtlarda kuruşun yanında bir mushâfı şerifin48 veya ‘‘zikri sebk eden mechûlü’l-aded bir kabza fulûsun (bakır akçe)’’49 mülk bedelinin içinde zikredilmesi dikkati çekmektedir. Ve kayıtlarda mülkü satan kişinin mülkün bedeli olan semenini mülkü alan kişiden ahz ve kabz ettiğini ifade ederken de ‘‘zikr olunan fulûsu meclis-i karzda izâ‘at eyledim’’ diye belirtmesi dikkati çeken diğer bir husustur.
Elimizdeki sicil kayıtlarına göre mülk transferlerinin çoğunun müslümanların kendi aralarında50, gayri müslimlerin kendi aralarında51 yapılan alım satımlarda olduğu görülmektedir. Fazla olmasa bile müslümanlar ile gayri müslimlerin ilişkilerinin geliştiği alanlardan biride mülk alım satımlarıdır. Elimizdeki bazı kayıtlardan müslüman bir kimseye ait bir mülkün gayri müslim olan kadınlara satıldığı52 veya gayri müslimlere ait bir mülkünde müslüman bir karı koca tarafından alındığı53 anlaşılmaktadır. Halkın oturduğu mahallelerin gayri müslimlerin ve müslümanların bir arada yaşadığı yerler olması taraflar arasında her türlü sosyal ve ekonomik münasebetlerin artmasına uygun bir ortam hazırladığı aşikârdır.
Mubâya’a konusunda incelediğimiz davalarda bazı işyeri ve iş aletleri alım satımını konu alan kayıtlardan o günün ticaret hayatına ilişkin önemli bulgulara da rastlamak mümkün olmaktadır. Mesela, bir etmekçi fırınında bulunan aletlerinin neler olduğu veya iş yerlerinin bulundukları mekânlar ve iş kolları hakkında bilgi edinilmektedir.54
46 TŞS., 47; 78; 162; 164.
47 TŞS., 94. 48 TŞS., 126.
49 TŞS., 45; 74; 86; 97; 111; 164; 166; Bkz: Mübahat S. Kütükoğlu, ‘‘Osmanlı İktisadî Yapısı’’,
Osmanlı Devleti Ve Medeniyeti Tarihi, Ed.Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul, IRCICA, C:I, 1994,
s.555. 50 TŞS., 9; 14; 39; 40; 42; 46; 47; 56; 59; 65; 68; 74; 78; 80; 86; 87; 94; 95; 98; 105; 109; 114; 116; 120; 121; 126; 127; 139; 154; 157; 158; 162; 166; 171; 172; 182; 187. 51 TSŞ., 37; 45; 89; 97; 114; 144. 52 TŞS., 113, 163. 53 TŞS., 164. 54 TŞS., 47; 68; 86; 120; 121; 126; 171.
Davalarda alım-satımı yapılan ev, bahçe, arsa ve işyerlerinin mimari olarak iç ve dış planları net olarak gözler önüne serilmektedir. Ayrıca bu mülklerin sınır komşuları da belirtilerek mülk alım-satımında herhangi bir yanlışa mahal bırakılmadığı da görülür. İslam hukukuna göre bir mülk satışı esnasında bitişik komşuların öncelikli olarak satın alma veya satışa komşuluk açısından itiraz etme hakkı vardır. Kayıtlarda böyle bir itirazın olmadığı anlaşılmaktadır. Hatta bir mülkün üç tarafı bir caminin vakıf arsası olması sebebiyle satışında vakfın mütevellisinden izin alınmaktadır.55
İnsanların sosyal ve ekonomik ilişkiler kurdukları diğer bir yönde takastır. Daha öncede değinildiği gibi miras davalarında ölenin borcuna karşılık olarak yapılan takasın56 bazen de bir kadın ve oğlunun elindeki mülklerini daha önceki borçlarına karşılık takas ettikleri ve takasın tarafların karşılıklı rızası ile gerçekleştiği mevcut kayıttan anlaşılmaktadır.57 Bir gayri müslim bir rahibin mutasarrıfı olduğu metropolidliği bir başka gayri müslime borcu olduğu kişilere borçlarını ödemesi karşılığında takas akdi ile vermesi takasın ticari bir pratik olarak kullanıldığını gösterir.58
Trabzon’da görülen ve ticari fonksiyonu olan ‘‘icâr’’, ‘‘hibe’’ ve ‘‘borç’’ üzerinde duracak olursak; kira akdi anlamında olup, belgelerde kelimesiyle karşılanan icâre, belli bir menfaati, belli bir bedel karşılığında temlik etmektir. İcâre (kira akdi) de bir bakıma satımdır. Ancak kira akdinde satılan şey mal değil, menfaattir.59Bununla birlikte icâre akdi süresi geçici olmak bakımından satış akdinden ayrılmaktadır. Satış akdi, geçiciliği kabul etmez, ebedi bir akittir.60
Pratik hayatta önemli akitlerden olan icâr ile ilgili olarak genellikle mirasla ile vakıf edilen malları konu alan dava kayıtlarından bilgi edinmek mümkündür. Trabzon’da Arasta çarşısında arsası vakıf ve binası mülk olan üç kapı pabuçcu dükkânından oluşan ve verasetle intikal eden mallara varis adına malları korumak için tasarrufta bulunan kayyımın bu malları varise teslim ederken kiralarını vakfa ay ve ay ödediğini ifade etmesinden bu dükkânların vakfa kira geliri sağlayan mallar 55 TŞS., 187. 56 TŞS., 24; 35. 57 TŞS., 188. 58 TŞS., 178. 59 Karaman, a.g.e., s.265. 60 Zuhaylî, a.g.e., C:VI, s.21.
olduğu anlaşılmaktadır.61 Aynı şekilde kayıtlarda vakfa gelirleri arasında bazı mülk malların kira gelirleri yer almaktadır.62
Kira konusuyla ilgili olarak defterde karşılaştığımız diğer bir kavramda devlete kira olarak yapılan ödemeler olan mukataadır.63
Türkçede bağış ve bağışlama şeklinde ifade edilen hibe, bedelsiz olarak bir malı, bir başkasına temlik etmektir.64 Hayatta iken bedelsiz ve nafile olarak temlik edilen bir akittir. Bu akitte icab ve kabul esastır.65 Hibeyi vasiyetten ayıran vasfı bunun hayatta hukuki sonuç doğurmak üzere yapılması, vasiyetin ise vefattan sonra hukuki sonuç doğurmak üzere yapılmasıdır.66 Bir kadının bir mülk menzil ile bir ekmek fırınını, bir kazan ve ğüğümü kızına hibe ettiğini mahkemede tescil ettirdiğini