Ticari Faaliyetler

Sahip olduğu coğrafi konumu sayesinde tarih boyunca Karadeniz’de kara ve deniz ticaretinin en önemli merkezlerinden biri olma özelliğini koruyan Trabzon, XVIII. yüzyılda da Doğu Anadolu ve İran yolu dolayısıyla en işlek limanlardan biri olmaya devam ediyordu. Diğer taraftan Trabzon Anadolu içlerinden gelen karayollarının Karadeniz’le kesiştiği bir noktada bulunmaktaydı.⁷⁵ Trabzon’u iç kesimlere bağladığı için en çok kullanılan Trabzon-Erzurum güzergahıdır. Trabzon’u iç kesimlere bağlayan, üzerinde birçok han ve bac merkezi bulunan ana ticari ve askeri yol olan bu yolun kaderi bölgedeki diğer yollar gibi doğal çevre şartları tarafından belirlenmiştir. Bu yolun Gümüşhane sınırına kadar olan kısmı ‘‘Değirmendere’’ yolu olarak bilinmektedir. Bu yol iki hat şeklinde olup, ‘‘eski yol’’ diye bilinen hattın biri şehir merkezinden geçerek Gölçayır’ı ve Hoşoğlan’dan devam edip yazlık ve kışlık yolları takip ederek Erzurum’a varmaktadır. Trabzon şehrinin içine girmeden Değirmenderesi’nden Kaymaklı menziline varan ve buradan Gölçayır’a ulaşarak eski yol ile bağlanan ikinci hat ise Değirmenderesi sahiline çıkarılan askeri malzemenin sevkiyatında kullanılmaktaydı.⁷⁶

Kayıtlarda bu yolun kullanma uygun olmamasından dolayı sürekli tamir edildiği anlaşılmaktadır. Elimizdeki kayıtta İstanbul’dan Trabzon‘a gönderilen ve Erzurum-Kars tarafına gitmesi gereken üç adet havan topu ve mühimmatların, yolların gayet sarp olması ve araba işlemenin mümkün olmaması nedeniyle nakledilemediği kayıtlıdır. Aynı kayıtlarda Erzurum-Trabzon yolunda çalıştıktan sonra hemen hemen hepsi gayri müslim olan taşçı ustaları ve diğer amelelerin Trabzon mahkemesinde verdikleri bilgilere göre Trabzon-Erzurum yolunun Trabzon‘da kalan kısmı onarılmıştı. Bu yol sahilden Kaymaklı menziline, Kaymaklı menzilinden Gölçayır menziline ve Hoşoğlan ve Karakapan’a kadar uzanıyordu.⁷⁷ Yolların yapımında finans olarak Trabzon ve çevresindeki devlet gelirleri olan Trabzon cizyesi⁷⁸malından karşılanmıştı.

75 İbrahim Güler, ‘‘XVIII. Yüzyılda Trabzon’un Sosyal Ve Ekonomik Durumuna Dair Tespitler’’,

Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı (6-8 Kasım1998) Bildiriler, 2bs., Trabzon, Trabzon Belediyesi

Kültür Yayınları:81, 2000, s.327-328. 76Aygün, Trabzon’da Ticaret, s.119-120. 77 TŞS., 148; 149.

Liman ile ilgili kayıtlar ise sicilde az sayıdadır. Bunlardan büyük gemilerle gelen emtia ve eşyanın liman ve çevresinden kiralanan kayıklar ile sahile çıkarıldığı anlaşılmaktadır. ‘‘Trabzon iskelesinde olan Çölmekçi nam mahalle gemiler yanaşamadığı için büyük havan topunu gemiden ihraç ve navl-ı sandal ve kayık’’ denilerek Kars ve Erzurum tarafına gönderilecek üç adet havan topunun nakli için kayık, sandal ve hammâliye ücretinin ödendiğine dair 20 Şaban 1135 ( 26 Mayıs 1723) tarihli kayıt⁷⁹ bunu göstermektedir. Bu şekilde İstanbul’dan gönderilen top ve benzeri mühimmatın nakli için istenilen kayıkların miktarını ve kimlerden ne kadar ücrete kiralandığını gösteren kayıttan da kayık ücretleri hakkında bilgi almak mümkündür.⁸⁰

Anlaşılacağı üzere Trabzon kara ve deniz yolu ticaretinde önemli bir mevkide bulunmaktaydı. Trabzon’lu gemiciler, ekonomik ve askeri sahalarda, ulaşım ve taşımacılık alanında önemli rol oynamaktaydılar. Bunun hem ticarî hem askerî sahalarda muhtelif işleri görmek hem de yolcu taşımak suretiyle gerçekleştiriyorlardı. Gerek asker ve levazımat gerekse mal sevkıyatında, devlet ve özel şahıslar navl (taşıma) ücreti karşılığında çalışıyorlardı. XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Karadeniz’in kuzeyine ve İran tarafına yapılan seferlerde asker ve levazımat taşınması için devletin, Karadeniz’in Anadolu iskelelerde çalışan gemicileri belli bir müddet için hizmetine aldığı elimizdeki kayıtlarda görülmektedir.

Savaş zamanlarında veya bir takım hizmetlerin yerine getirilmek istendiği zaman, her bir bölgedeki gemiler idareciler tarafından tespit edilerek kadı tarafından isim ve kefilleriyle deftere kaydedilerek İstanbul‘a gönderilmekteydi.⁸¹

Bu konuyla ilgili kayıtlarda, Evâhir-i Cemâziye’l-evvel 1135 (27 Şubat / 8 Mart 1723) tarihinde Trabzon kalesinde Ağa olan Halil Ağa’ya gönderilen hükümde Azak Kalesi muhafazası için Dergâh-ı ali yeniçerilerinin Sinop iskelesine ve oradan da Trabzon’a geldiklerinde bir an evvel gemilerle nakli emredilmekte⁸² ve 25 Cemaziye’l-evvel 1135 ( 3 Mart 1723) diğer hükümde de Trabzon ve Sinop gümrük eminlerine Canik ve Trabzon havalisinden tashih olunacak olan bu beş yüz kadar yeniçerilerinin her biri için yarımşar kuruş olmak üzere bu askerin tashihine memur

79 TŞS., 152. 80 TŞS., 388.

81Aygün, a.g.e., s.130.

olan Haseki Hasan yedine 250 kuruş verilip, yeniçerilerin bir an evvel gemilerle irsali emredilmektedir.⁸³ Bu yeniçerilerin sadece üç yüz otuz üç neferin nakli için gemileri kiralanan İbrahim Reis oğlu Ali Reis, Mustafa oğlu Kefeli Ali Reis’in her nefer için yarımşar kuruştan 166,5 kuruş ücretlerinin tamamını mahkemede Haseki Hasan’dan aldıkları tescil edilmişti.⁸⁴

27 Receb 1135 (3 Mayıs 1723) tarihinde Batum kalesinde olan Dergâhı ali yeniçeri ortalarından sekseninci cemaatin Yeni kale muhafazası için nakli için Trabzon gümrük emini tarafından Hacı Osman oğlu Hasan Reis’in gemisinin üç yüz kuruşa kiralandığı görülmektedir.⁸⁵

Özellikle Sinop iskelesi ile Trabzon’daki iskeleler arasındaki bu ticarî ve askerî gidiş-gelişlerin olduğu kayıtlardan başka, Karadeniz’in Anadolu kıyılarındaki iskelelerde bulunan gemiciler ve gemilerinin de aynı amaçlar için devlet tarafından kullanıldığı kayıtlardan anlaşılmaktadır.

Evâil-i Şaban 1135 (7-16 Mayıs 1723) tarihli kayıtta donanmayı hümâyun kalyonlarından Karavel kalyonu kaptanı Hüseyin Kaptan önemli bir vazife için memur olup, Karadeniz kıyılarından geçeceği için zikr olunan mahallerdeki kaptanlara o havalilerin durumuna vakıf kılavuza ihtiyaç olduğu haber verilmiş ve Hüseyin Kaptan hangi iskeleye uğrarsa emrine derya ahvaline vakıf bir kılavuz verilerek Trabzon‘a ulaştırılması ve kılavuz akçesi adına da bir habbe dahi istenmemesi için Trabzon kadısına, kethüda erlerine, yeniçeri serdarlarına ve iskele eminlerine ve ayân-ı vilâyet ve iş erlerine hitaben gönderilen ferman⁸⁶ bu hususa örnek olabilir.

Trabzonlu gemicilerin Karadeniz’in batı kıyılarında denize dökülen Tuna nehri üzerinde taşımacılık yaptıkları görülmektedir.⁸⁷

Özellikle limanlarda bazen gemici ve tüccarların vergi ve eşya kaçakçılığı yaptıkları anlaşılmaktadır.⁸⁸ Sicildeki bir kayıt bu hususta dikkati çekmektedir. İstanbul gümrük emini tarafından divan-ı hümâyuna yapılan bir arzda Trabzon iskelesi reislerinin, tüccar taifesiyle birlikte satılacak olan çeşitli eşyaları üç adet 83 TSŞ., 369; BA., MAD., nr. 9910, s.220/3. 84 TŞS., 161. 85 TŞS., 134. 86 TŞS., 390; BA., MD., nr. 131, hük. 397. 87 TŞS, 355; Güler, a.g.m., s.333-334. 88 BA, MAD, nr. 9910, s.21/1;2;3.

gemi ile Karadeniz limanlarına Ünye, Samsun ve Sinop iskelelerine uğramadan ve vermeleri gereken gümrük resimlerini de vermeden doğruca Kırım adasına ve Tuna yalılarına ve sair yerlere götürdükleri belirtilmektedir.⁸⁹

Trabzonlu tüccarların ticari faaliyetleri içinde ağırlıklı olarak taşıdıkları malları sahtiyan (deri) ticareti⁹⁰, hububat ticareti, esir ticareti, maden ticareti (Gümüşhane ve Espiye madenleri), gemicilik ve muhtelif emtia ticareti olarak sıralamak mümkündür. Özellikle tuz ticareti ile ilgili kayıtlar mevcuttur. Bunlardan biri düşman topraklarına tuz naklinin önlenmesine havidir.

Evâsıt-ı Cemâziyelâhir 1135 (19-28 Mart 1723) tarihli ve Batum sancağı mutasarrıfına, Trabzon, Gönye ve Batum kadılarına ve Trabzon mütesellimi, Gönye ve Batum kalelerinin neferât zabitlerine gönderilen emri içeren kayıtta Abaza kıyılarına tuz ve sair zahire nakli için tüccar gemilerinin gidip geldiklerinin bilindiği vurgulanmakta ve buna kesinlikle izin verilmemesi, gitmek isteyenlerin gemi demirlerinin alınması ve o kazalarda bulunan iskele eminlerine de tembih edilmesi, bunun için gereken dikkat ve ihtimamın gösterilmesi istenmektedir.⁹¹

Ticaret amacıyla Trabzon’a gelen tüccarlar Osmanlı Devleti’nin çeşitli şehir, kasaba, nahiye, köy ve iskelelerinden hareket etmekte, kara ve deniz yoluyla Trabzon’a ulaşmaktaydılar. Bu dönemde Trabzon’a gelen tüccarlar Acem, Erzurum ve çevresi (Erzurum, Erzincan, Kars, Gümüşhane, Bayburt, Kürtün), Gürün ve çevresi (Gürün, Kayseri, Divriği, Darende), Güneydoğu Anadolu ve çevresi (Diyarbakir, Antep, Bağdat), Gönye ve çevresi ( Rize, Fındıklı, Hopa, Gönye, Acara, Ahıska), Şebinkarahisar ve çevresi (Canik, Tokat, Şebinkarahisar), Kırım ve çevresi (Kefe, Karasu), Rumeli ve çevresi (Filibe, Karasu Yenicesi, Ruscuk, Karlu), İstanbul, Batı Anadolu (Manisa, Burdur) ve Abaza bölgesi gibi yerlerden gelmekteydiler.⁹²

Bir liman şehri ve ticari yol kavşağında yer alan Trabzon’da ekonomik canlılığının bir işareti olan çarşılar, çeşitli dükkânlar, bedesten, hanlar bulunmaktadır. Bu dönemde Trabzon’da tespit edilen çarşı isimleri ‘‘Arasta çarşısı’’, ‘‘ Yeni Han çarşısı’’, ‘‘Kazgancılar çarşısı’’ ve ‘‘Abacılar sûk-ı’’ veya ‘‘Trabzon çarşısı’’dır. Bunun nedeni esnafın, dükkânlarının belli bir sokak veya belli bir mahallede bir

89 TŞS., 355.

90 BA., MAD., nr. 9910, s.247/1. 91 TŞS., 371.

arada bulunmasına dayanır. Aynı yerde dükkânların yoğunlaşmasının sebebi aynı meslek dalındaki esnaflar arasındaki rekabeti önlemenin yanı sıra kadı ve muhtesibin denetimini kolaylaştırmak ve esnafın dayanışma ve birliğini güçlendirmeye yönelik olmalıdır.⁹³ Özellikle kayıtlarda rastladığımız abacılar, debbağlar ve kazancılara ait çarşıların yer alması dericilik, dokumacılık ve kazancılık gibi iş kollarının yaygın olduklarını göstermektedir.

Trabzon‘un bazı mahallelerine daha küçük çapta çarşı ve pazarlar bulunmaktaydı. Bunların yanı sıra mal depoları olan mahzenlere çok sık rastlanır.⁹⁴

Trabzon‘da ticari faaliyetlerin merkezileştiği mekânların başında hanlar yer almaktaydı. İncelediğimiz dönemde Semerciler oğlu hanı ile Yeni han’da mevcut dükkânların Trabzon çarşı, pazar, han ve dükkânlar sadece ekonomik açıdan değil aynı zamanda şehrin fiziksel, mimari ve kültürel gelişmesinde de önemli etkilerinin olduğu muhakkaktır.

Şehirlerin iktisadi ve sosyal hayatında önemli rol oynayan önemli bir ekonomik alanı esnafların oluşturduğu bilinmektedir. Genel olarak ‘‘ehl-i hiref ’’ diye anılan esnaf birlikleri, devlete ait yerlerde çalışanlar ve serbest çalışanlar diye ikiye ayrılmaktaydı. Devlet, esnafın teşkilatlanmasını gerçekleştirirken şu iki ilkeyi özellikle göz önünde bulundurmaktaydı: üretimin halkın ihtiyacını karşılaması (üretim politikası) ve her ürün ve hizmet için uygun bir fiyat oluşturulması (fiyat, narh politikası).95 Defterdeki bir kayıt bize bu konuda bilgi vermektedir. Bu kayıt Trabzon kadısına, ayân-ı vilayet, yeniçeri ağası ve subaşına gönderilmiş olup, onlardan Trabzon çarşı ve pazarındaki bakkal ve sair esnafın pirince ve diğer yiyecek maddelerini narhtan fazla bir fiyata Gümüşhane ve Erzurum tarafına sattıklarından söz eder. Trabzon halkının her yönden zarara uğratıldığı ve kıtlığın olacağı belirtilerek narhtan başka bir fiyatla bu ürünlerin başka yerlere satılmaması için gereken önlemlerin alınması ve bu emrin duyurulması istenmektedir.⁹⁶ Görüldüğü gibi devlet narh sistemi ile tüketici olan halkın korunmasını sağlamaya ve fiyat istikrarını temine çalışıyordu.

93Robert Mantran, XVI. ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İstanbul, Eren, 1991, s.105.

94 TŞS., 32.

95 Ahmet Kal‘a, ‘‘Esnaf’’, Diyanet İslam Ansiklopedisi, 31c., İstanbul , TDV, C:XI, 1995, s.425. 96 TŞS., 347.

İncelediğimiz dönemde Trabzon şehrindeki ticaret ve zenaat erbabı çeşitli iş kollarında faaliyet gösterdiği görülmektedir. Bu nedenle şehirde mevcut iş kollarını ilgili oldukları sanayi dallarına göre Tablo: görüldüğü gibi gruplara ayırdık. Trabzon şehrinde bulunan iş kollarının çeşitliliği, şehirdeki iktisadî canlılığın hangi boyutlarda olduğunun da bir göstergesidir.

TABLO: XI

Defterde Mevcut Kayıtlara Göre Trabzon’da Bulunan Çeşitli Kollara Ayrılan Meslek Grupları

Tekstil Sanayi İle İlgili Meslek Kolları Dava No Bezzâz ( Manifaturacı) 32 / 37 / 64 Boyacı 117 Derzi 13 / 20 / 46 / 56 / 57 / 85 / 86 / 87 / 135 / 153 / 156 / 164 / 166 / 188/ 206 / 238 / 266 / 275 / 277 / 283 / 418 Hallâç 97 / 22 / 248 İpekçi 14 İplikçi 117 Gazzâz (İpekçi) 54 / 55 / 131 / 135 / 164 / 171 / 322 / 327 Kürkçü 413 Yemenici 102 / 291

Çeşitli Gıda Maddeleri İle İlgili Meslek Kolları Aşçı 13 / 30 / 70 / 71 / 79 / 144 / 195 / 203 / 212 / 222 / 237 / 239 / 263 Bahçeci 344 Bakkâl 15 / 81 / 83 / 86 / 119 / 126 / 127 / 242 / 270 / 292 / 295 / 347 Balıkçı 292 Etmekçi 12/ 84 / 106 / 112 / 120 / 121 / 143 / 153 / 156 / 276 Etmekçibaşı 285 / 288 / 302 / 306 / 322 / 334 Kasap 26 / 31 / 112 / 166 / 226 / 341 / 352 Kasâpbaşı 271 Salepçi 6

Deri Sanayi İle İlgili Meslek Kolları

Çizmeci 165 / 197 / 236

Debbâğ 46 / 74 / 110 / 138 / 141 / 163 / 165 / 268 Pabûçcu 163

Sarrâc 23 / 79 / 109 / 164 / 171 188

Bina Yapı Ustalığı Ve El becerisi vb. Meslek Kolları Berber 17 / 18 / 40 / 42 / 50 / 51 / 52 / 80 / 84 / 89 / 95 / 153 / 164 / 210 / 233 / 239 / 242 / 245 / 264 / 275 / 301 / 317 / 322 / 331 / 412 Baltacı 154 / 319 / 387 / 389 Bacacı 265 Dülger 64 / 77 / 81 / 151 / 163 / 194 Hammal 151 Hammalbaşı 152 / 387 / 389 Irgad 148 / 387

Nalband 74 / 80 / 88 / 109 / 165 / Na’lıcacı 50 / 100 / 335 Neccâr 151 / 387 Lüleci 230 Sıvacı 143 Tabancacı 87 / 224 Taşçı 9 / 11 / 148 / 149 / 342 / 389 Usta 387 / 389 Mimarbaşı 151 Alet, Ev Eşyası vb.İmali Yapan Meslek Kolları Çıkrıkçı 60 Çilingir 15 / 109 / 123 / 342 Çölmekçi 24 / 35 / 85 / 86 Demirci 149 / 389 Elekçi 308 / 319 / 328 / 332 Kalaycı 45 / 47 / 106 Kantarcı 241 Kazgancı 68 / 143 Kuyumcu 45 / 107 / 173 / 177 / 178 7 Mumcu 37 / 87 / 142 / 155 / 273 / 342 Müteferrik Meslekler Attâr 12 / 40 / 57 / 59 / 73 / 85 / 87 /139 / 162 / 228 / 248 / 257 Çamaşırcı 68 Dellâk 70 / 66 / 331 / 339 Dellâl 14 / 24 / 25 / 139 / 234 / 289 / 331 / 417 Dellâlbaşı 9 /42 Eskici 30 / 158 / 213 Ferrâş 140 Gavs 50 / 147 Hamamcı 21 / 46 /168 / 169 / 171 / 182 / 288 / 301 / Kahveci 18 / 22 / 131 / 137 / 166 / 171 / 175 / 340 Kapıcı 265 Kayıkçı 111 / 335 Kürekçi 148 / 227 / 240 / 339 / 387 / 389 Odabaşı 45 / 61 / 112 Ortacı 324 Pazarbâşı 219 / 265 Reis 34 / 55 / 85 / 86 / 91 / 120 / 127 / 128 / 134 / 152 / 158 / 178 Saatçi 19 / 172 Sandıkçı 204 Semerci 109 / 189 / 342

Dikkat edileceği üzere iş kollarındaki bu çeşitlilik esnaf teşkilâtının da çeşitliliğini ortaya koymaktadır. Defterdeki kayıtlarda ‘‘Etmekçibaşı⁹⁷’’, ‘‘Kassâbbaşı⁹⁸’’, ‘‘Hammalbaşı⁹⁹’’, ’’Dellâlbaşı¹⁰⁰’’, ’’Mimarbaşı¹⁰¹’’ ve

97 TŞS., 285; 288; 302; 306; 322; 334. 98 TŞS., 227.

‘‘Pazarbaşı¹⁰²’’ gibi esnaf teşkilatlarının başında bende-başıların olduğunu görmek mümkündür.

Gayri müslimlerin de değişik iş kollarında faaliyet göstermekteydiler. Mesela derzi¹⁰³, Çölmekçi¹⁰⁴, kalaycı¹⁰⁵, kazgancı¹⁰⁶, kuyumcu¹⁰⁷, kayıkçı¹⁰⁸, kürkçü¹⁰⁹, taşçı¹¹⁰, demirci¹¹¹ ve ustabaşı ile neccâr¹¹² gibi işlerde oldukları anlaşılmaktadır.

Kars ve Erzurum tarafına nakli istenilen üç havan topunun sevki dolayısıyla için yolların iyi hale getirilmesi işlerinde çalışan çoğunluğu gayrı müslim olan taşçılar ve diğer ameleler¹¹³ ile yine bir kısmı gayri müslim olan demirci¹¹⁴ ve neccar ve hammâl taifesinin¹¹⁵ belirli menziller esas alınarak mahkemede hesaplanan ücretlerinin ödendiği anlaşılmaktadır. Bundan hareketle fiziki güce dayalı mesleklerin günlük ücretleri hakkında bilgi edinmek mümkün olmaktadır.

TABLO: XII

Kayıtlara Göre Fiziki Güce ve El Becerisine Dayalı Bazı Mesleklerin Günlük Ücretleri

Belirlenen Menziller Yevmiye Çalışanların İşi Ve

Sayısı ^{Çalıştıkları} Gün Sayısı ^Ödenen Ücret

Yalı‘dan Kaymaklı

nam menzile ^{1 sülüs ücret} İkişer para etmek akçesi

8 Nefer 16 350,5 Kuruş 5 Para Yalı’dan Kaymaklı

nam menzile

112 Nefer ırgad 370 Kuruş Yalı’dan Kaymaklı

nam menzile ^{60 akçe 16 Nefer mu‘temed 11 96,5 Kuruş} Kaymaklı’dan

Gölçayırı menziline ^{70 Nefer taşçı 13 348,5} 1 sülüs ^Kuruş Kaymaklı’dan

Gölçayırı menziline ^{95 Nefer kazmacı,} kürekçi, ırgad ^{13 70,5 Kuruş} 100 TŞS., 9. 101 TŞS., 151. 102 TŞS., 219; 269. 103 TŞS., 13; 20. 104 TŞS., 116. 105 TŞS., 45. 106 TŞS., 20; 45; 409. 107 TŞS., 45; 107;173;177; 178. 108 TŞS., 111; 388. 109 TŞS., 413. 110 TŞS., 148. 111 TŞS., 149. 112 TŞS.,151. 113 TŞS., 148. 114 TŞS., 149. 115 TŞS., 151; 152.

Kaymaklı’dan

Gölçayırı menziline ^{60 akçe 10 Nefer mu‘temed 107 Kuruş} Gölçayırı’ndan

Hoşoğlan nam mahalle

64 Nefer taşçı 16 392,5 Kuruş

Gölçayırı’ndan

Hoşoğlan nam mahalle

30 akçe

İkişer para etmek akçesi

60 Nefer baltacı,

kazmacı, ırgad ^{16 288 Kuruş} Gölçayırı’ndan

Hoşoğlan nam mahalle

60 akçe 15 Nefer mu‘temed 132 Kuruş

Hoşoğlan’dan

Karakapan mahalle ^{200 nefer taşçı 16 1226 Kuruş} Karakapan‘da 30 akçe 15 Nefer ırgad 7 40 Kuruş Trabzon’dan Kars’a

varınca ^{5 akçe 15 Nefer 2 Ay 450 Kuruş} Trabzon’dan Kars’a

varınca

Her nefer 50 kuruş 4 Nefer mu‘temed 200 Kuruş Trabzon’dan Kars’a

varınca ^{46 akçe 35 taşçı 21 270} 5 Para ^Kuruş Trabzon’dan Kars’a

varınca ^{48 Nefer ırgad 25 360 Kuruş} Trabzon’dan Kars’a

varınca ^{46 akçe 15 Nefer taşçı 21 165Kuruş} Trabzon’dan Kars’a

varınca ^{46 akçe 62 Nefer taşçı 37 860 Kuruş} Karakaran’a değin üç defa su geçmeye ağaç köprü yapılması ve

mismârı, kerestesi ve üstâdiyesi

397 Kuruş

Ve toplamda 6530,5 Kuruş Keskin İsmail Ağa tarafından taşçı, kürekçi, baltacı, ırgad ve mu‘temed gibi değişik işlerde çalışanlara ücretleri ödenmiştir.116

6530,5 Kuruş

Belirlenen işler Yevmiye Çalışanların İşi

Ve Sayısı ^{Çalıştıkları} Gün Sayısı ^Ödenen Ücret

Araba kundakları için demir aleti meremmatı ile tekerlekleri işlemek için

46 akçe 30 Nefer

üstâdiye ^{22 247,5 Kuruş}

Trabzon’dan Hoş oğlan nam mahalle değin

66 akçe 3 Nefer demirci 36 59,5 Kuruş Kars kal‘asına değin 15 kuruş (1 aylık) 3 Nefer demirci 2 ay 90 Kuruş Tekerlek için yapılan

işler ^{46 akçe 10 Nefer demirci 4 11 Kuruş}

Demircilerin yaptıkları işler için ödenen toplam miktar117 408 Kuruş

Belirlenen işler Yevmiye Çalışanların İşi Ve Sayısı

Çalıştıkları Gün Sayısı

Ödenen Ücret

Trabzon’dan Kars’a nakil olunan havan toplara İskele’den

Değirmenderesi’ne varınca

40 akçe

İki para etmek akçesi

17 Nefer dülger 3 8 Kuruş

116 TŞS., 148; 389 no’lu kayıtta dökümü mevcut. 117 TŞS., 149; 389 no’lu kayıtta dökümü mevcut.

Büyük topun kundağını

çatmak için ^{40 akçe 20 Nefer dülger 12 108 Kuruş} Gülle sandıklarını

yapmaya

46 akçe 20 Nefer neccâr 9 45 Kuruş Küçük havan

kundaklarına ^{46 akçe 23 Nefer dülger 10 86 Kuruş} Toplar yanında giden 15 kuruş (1 aylık) 1 Nefer dülger 2 ay 30 Kuruş Üç adet top arabalarının

yataklarını yapmaya ^{30 Nefer 13 146 Kuruş} Arabanın arışları, sikeşt

ve tekerlekleri kağşağına kereste ve üstâdiye

46 akçe 12 Nefer 3 13 Kuruş

Trabzon‘dan Karakapan

menziline varınca ^{36 akçe 120} hammâl ^{Nefer 28 1260 Kuruş} Üç adet havan topunun nakli sırasında çalışan neccâr ve hamâlların

toplam ücreti118 1706 Kuruş

Belirlenen işler Yevmiye Çalışanların İşi Ve Sayısı

Çalıştıkları Gün Sayısı

Ödenen Ücret

Üç adet havan topu Çölmekçiden Değirmen deresine nakil için navlı sandal ve kayık ile sadece hammâl ücreti

20 Kuruş Yalı‘dan Değirmenderesi’ne değin 30 akçe 60 Nefer hammâl 3 gün 48,5 Kuruş Altı adet demir dingili

iskeleden hammâl ile Hoşoğlan nam mahalle nakle

15 Kuruş

Yalı’dan Kaymaklı nam mahalle değin

150 Nefer

hammâl

56 Kuruş

1 rub‘ Trabzon iskelesinde olan Çölmekçi nam mahalle gemi yanaşamadığı

için

Kars ve Erzurum’a gönderilmesi ferman buyrulan üç adet havan topunun nakli için navlı kayık sandal ve hamaliye ücretlerinin belirtildiği bu belgede sadece belirlenebilen bazı hammâl ücretleri verilmiştir. Çünkü kayıtta bazen navlı sandal, kayık ve hammâl ücreti birlikte zikredildiği için hammâl ücretinin ne kadar olduğu anlaşılamamıştır.119 Buna göre bir toplam ücret belirtilmedi.

Osmanlı Devleti’nin ekonomik temeli tarıma dayanmaktaydı. Trabzon’da incelediğimiz dönemde tarım olarak tahıl üretimine dair bilgileri incelersek; narhla ilgili bir kayıtta hububat türlerinden pirincin ve ‘‘me‘kûlât-ı saire’’ denilen diğer hububat ürünlerinin Gümüşhane ve Erzurum tarafına satışına engel olunması için gönderilen emirde bu ürünlere tespit edilen narhtan başka bir fiyat verilmemesi için

118 TŞS., 151; 389 no’lu kayıtta dökümü mevcut. 119 TŞS., 152; 389 no’lu kayıtta dökümü mevcut.

ilgililer uyarılmaktaydı.¹²⁰ Bu kayda göre muhtemelen pirincin ve diğer ürünlerin başka yerlere satışının engellenmesi bu ürünlerin Trabzon’a değişik bölgelerden gelmesinden kaynaklanıyor olabilir. Bu durumun en önemli sebebi Trabzon ikliminin hububat yetiştirilmesine fazla elverişli olmayışıdır.¹²¹ Bununla beraber tarla tarımında bu dönemde Trabzon’da üretimi yapılan ürünler arasında tütün, fasulye ve mısır yer almaktadır.¹²² Devletin mülkiyetinde en önemli üretim aracı olarak işlev gören toprağın Trabzon‘da ziraat ile uğraşan halkın elinde bulunan ziraat sahalarının bazılarının çiftlik şeklinde özel mülklerin olduğu da kayıtlardan anlaşılmaktadır.¹²³

Trabzon’da tarım olarak tahıl üretiminden çok bağ¹²⁴ ve bahçeciliğin¹²⁵ ileri olması sebebiyle üretimde meyveciliğin geliştiği anlaşılmaktadır. Kayıtlara yansıdığı kadarıyla üzüm¹²⁶, zeytin¹²⁷, fındık¹²⁸, dut¹²⁹, incir¹³⁰, erik ve nar¹³¹ gibi muhtelif meyvelerden bahsedilmesi üretim maddeleri olarak tarımda yer aldığını gösterir.

Trabzon‘da hayvancılığın da önemli bir yer tuttuğu ve özellikle hayvancılıkla uğraşan halkın hayvan beslemek için yaylaya çıktığı¹³² ve bu dönemde koyun¹³³, koç¹³⁴, tosun¹³⁵, kara sığır öküzü¹³⁶, kara sığır ineği¹³⁷ ve bargir¹³⁸ gibi hayvanların beslendiği görülmektedir. Trabzon’da üretim ve iş alanı olarak balıkçılıktan da söz edilebilir.139

120 TŞS., 347.

121 Temel Öztürk, ‘‘Trabzon’da Fiyatlar ( 1700-1750)’’, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı (6-8

Kasım1998) Bildiriler, 2bs., Trabzon, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları:81, 2000, s.352.

122 Güler, a.g.m., s.338-339. 123 TŞS., 122. 124 TŞS., 54; 171. 125 TŞS., 9; 14; 39; 40; 45; 46; 61; 65; 74; 87; 89, 94; 98; 105; 109; 113; 114; 115; 116; 127; 135; 139; 144; 158; 160; 162; 166; 172; 182; 187; 188. 126 TŞS., 40; 116; 135. 127 TŞS., 39; 46; 65; 87; 89; 122; 158; 164. 128 TŞS., 54; 135; 122. 129 TŞS., 78, 166. 130 TŞS., 87; 98; 111; 154. 131 TŞS., 166. 132 TŞS., 404, 405. 133 TŞS., 122, 364; 404; 405. 134 TŞS., 120; 121. 135 TŞS., 122. 136 TŞS., 122. 137 TŞS., 27; 122. 138 TŞS., 62; 145; 146; 147; 176; 382; 388; 402. 139 TŞS., 292.

Belgede 1135/1722 tarihli sicil defterine göre Trabzon`un sosyal tarihi (sayfa 92-103)