ZÜRİH'TE MESKEN POLİTİKASI (1907 den bugüne kadar kalkındırma)
H. İRFAN B A Y H A N Dipl. Arch. E.T.H/S.I.A
(Zürih Politekniği mimarî asistanlarından)
Umumî malûmat :
Dahilî teşkilât ve nizamları ile müstakil birer hükümet olarak idare edilen 25 Kanton'un bir-leşerek meydana getirdikleri İsviçre Federasyonunun en kalabalık kantonlarından Zürih kantonu 723.000 nüfusu ile Bern kantonundan sonra (768.000 nüfuslu) bastan ikinci sırayı almaktadır. Buna rağmen son harp senelerinde nüfusu 400-000 e çıkmış olan Zürih şehri evvelce olduğu gibi yine İsviçrenin en kalabalık şehiri bulunmaktadır. (İkinci büyük şehir Bern 130.000) Nüfus kesafeti Zü-rih kantonunda Km2 ma 418, Bern şehrinde ise 44B0 kişi gibi oldukça yüksek bir sayı göstermektedir.
25 Kantonun müstakil çalışma tarzları ve bunların üstünde ananevi ve sağlam bir demokrasi zih-niyeti ile gelişmiş İsviçre anayasası yakından tetkik edilmedikçe karışık hissini verebilir. Bu tarzdaki bir devlet teşkilâtının sayılabilecek birçok iyi tarafları olduğu gibi, zayıf taraflarından biri de, fazla, fakat mükemmel işlemekte olan bir bürokrasiyi icap ettirmesidir. Zürih şehrinde tatbik edilmiş ve edilmekte olan mesken politikasını tetkik ederken, şehir, kanton ve federasyon tabirlerinin aynen memleketimizdeki manada şehir, vilâyet, ve devlet şeklinde ve bu taksimatın doğurduğu bürokrasinin de muhakkak baltalayıcı bir unsur olarak telâkki edilmemesi gerekmektedir
1) Mesken dâvasının halli için ilk teşebbüsler ( K o m ü n a l inşaat).
Zürih şehrinin idarecileri mesken işlerinin umumî bir cemiyet dâvası olduğunu 1907 senesinde kabul etmişler ve ayni tarihte değiştirilmekte olan belediye n i
-pılıp yapılmamasını şehir vatandaşları arasında reye koymuş (*) ve neticede büyük bir ekseriyetle kabul e -dilen bu teklif K o m ü n a l mesken inşaatına bir baş-langıç teşkil etmiştir. Bilhassa birinci dünya harbi sı-ralarında ve daha sonraları belediye sermayesiyle yap-tırılan kolonilerin adedi bugün 12 yi bulmaktadır. Bu kolonilerdeki 1773 dairenin kiralarının tayininde, y a -pılan senelik tamirat, idarî masraflar, nazarı itibara alındıktan başka belediyenin koyduğu sermayenin fai-zi de göz önünde tutulmuş, ve bu koloniler kendi mas-raflarını kendileri kapatarak belediye sadece herhangi bir işe sermaye koyan bir şirket rolünü oynamıştır. K o -loniler için 34 milyon îsviçre fr.ı sarfedilmiştir. Bir kı-sım inşaatm pahalı harp senelerine tesadüf ettiği düşü-nülmüş ve bu yekûndan 7 milyonu belediye masraf bütçesine alınarak 27 milyona azaltılmış, bu suretle ev kiraları da gayeye uygun olarak alçak tutulabilmiştir.
Bu 12 adet koloni belediyeye senede 1.700.000 İ.Fr.ı gelir yani faiz temin etmektedir. Bunun haricinde şehir belediyesi federasyona ait (yani devlete) muhtelif bi-nalarda 1400, ve çok çocuklu aileler için yine belediye tarafından yaptırılan 135 adet meskenin idaresi ile m ü -kelleftir. Bu rakamlara göre belediyenin elinde kendi malı sayılan 3200 adet meskeni bulunmakta vf bunlarda 16.000 insan barınmaktadır.
2) inşaat şirketlerinin kurulmasına teşvik. ( K o -o p e r a t i f l e r ) 1907 senesinde başlanılan ilk teşeb-büslerle belediye sermayesi ile yapılan koloni inşaatla-rı devam ederken hususî para sahiplerinin birleşerek evvelce kurmuş oldukları yapı kooperatiflerinin de h i -mayesi ve kendilerine yardım hususunda 1910 senesin-de «Umuma faydalı mesken inşaatının senesin-desteklenmesi» isimli kararnamenin ana hatları tespit edilmiş ve bu esaslar 1924/1926 senelerinde bugünkü şekillerini al-mışlardır. Bu kerarnameye göre Zürih belediyesi,
a) Elindeki arazinin piyasa fiyatından daha ucuza kooperatiflere satmak suretiyle,
b ) Faiz getiren umumî inşaat masraflarının 94% ünü borç vermek suretiyle,
c) Şirketlerin kendi hisselerine kalan istikraz se-netlerinin 10% unu bizzat satm almak suretiyle, kooperatifleri doğrudan doğruya desteklemektedir. 1934 senesine kadar Zürih şehrinde 50 kadar hususî koope-ratif kendilerine yapılan bu yardımlar vasıtasiyle 12,000 kadar mesken inşa etmişlerdir.
268 milyon I.fr.ı sarfedilen bu inşaatlarda belediye yekûnun 72 milyonunu temin etmiştir. 1945 senesine kadar bu borcun 28 milyonu kooperatifler tarafından belediyeye tekrar ödenmiştir. Bunların haricinde b e -lediye bu gibi şirketlerin hesaplarını kendi maliyecileri vasıtasiyle her sene muntazaman kontrol etmekte
oldu-ğu gibi, idare heyetlerinde de bir belediye mümessili-nin âza bulundurulmasını şart koymuştur.
3) Mesken inşaatının kanton içinde kalkındırılması: Şehir dahilinde yukarıda izah edildiği gibi yardım-lar devam ederken 1931 yılında bu yardımyardım-ların yaln:z şehir hudutları içinde değil bütün Zürih kantonunda genişletilmesi için yeni bir kanun hazırlanmıştır.
4) 1942 den sonra durum. ( S u b v e n s i o n ) Tazminatlar.
Harp senelerinde nüfusu birdenbire artmaya baş-lıyan şehir ve kanton içinde evsizlik son haddini almış ve 1907 senesindenberi yapılan muhtelif tecrübeler y e -ni tedbirlerin alınmasında esas teşkil etmiştir. Umumiyetle harbin tesirlerinden olarak İsviçrenin hemen h e -men bütün şehirlerinde mesken darlığı belediyelerin ilk safta gelen dertlerini teşkil ettiğinden mücadele ayni zamanda bütün memleket için mevzuubahis olmuş ve İsviçre hükümeti ev inşaatı yapmak istiyen hususî şahıslara ve şirketlere arazi kıymetleri hariç diğer u m u -mî masraflarının 10% unu geriye almamak üzere dev-let kasasından subvension olarak hediye ederek müca-deleyi kuvvetlendirmiştir. 1942 den sonra inşaat fiat-ları arttığından ve malzeme azaldığından ev kirafiat-larının, dolayısiyle hayat şartlarının umumî piyasayı pahalılaş-tırması tabii görülmüş ve Federasyon Kantonlar ve şe-hirler aradıkları şartları haiz inşaatları kendi bütçele-rinden geriye almamak üzere verdikleri para ile teşvik yoluna gitmişlerdir. Yapılacak yardımlar için ileri sü-rülen şartların başlıcaları, yapılan projelerin Şehircilik ve mimarî bakımından muayyen bir kaliteye sahip o l -maları, yapı işlerinin resmen eksiltmeye konulması, bu binaların satışı ile kazanç temininin yasağı, aksi halde yapılan yardımların tamamile geriye ödenmesi de b e -lediyenin ilk alıcılık hakkının tanınması sayılabilir. Sosyal bakımdan bu şartlar haricinde üzerinde duru-lacak en mühim nokta idarecilerin bu yardımlarda dai-ma her cemiyette ana bünyeyi teşkil eden A i l e esas-ları üzerine hareket etmeleridir. Buna misal olarak mevzuubahis yardımların yapılabilmesi için de şu şart-ların kooperatifler tarafından kabulü sayılabilir:
a) Çok çocuklu ve az gelirli ailelerin bu evleri k i -ralıyabilmeleri için ucuz ve sade inşaatların tercihi,
b) Kiralama esnasında evvelâ çok çocuklu ailele-rin kabulü,
c) Pahalı arsalarda yapılan inşaatlarla, şehir h u -dutları dahilinde çok pahalıya mal olan tek ve çift ailelik serbest duran, yani sıra evler halinde olmayan p r o -jelerin kabul edilemiyeceği.
Yukarıda izah edilen şartlar altında 1942 den
Çocuk bahçesi Zemin kat . 1. ci kat
Zürih'te mesken inşaatı Mimarları: J. Schütz - H. W. Hauser
= Oturma odası - Oda rr Mutfak
raki yapılan inşaatlar Federasyon, Kanton ve şehir büt-çelerinden aşağıdaki yardımları görmüştür.
Bütün masrafların
Federasyon 10 % - 15 % arazi hariç (malî yardım olarak) Kanton 10 % arazi dahil (malî yardım olarak) Kanton 5 % - 10 % arazi dahil (faizsiz borç olarak) Şehir 15% arazi dahil (malî yardım olarak)
W. Zimmer Zimmer Küche
Bu listeye göre bir inşaata yapılan yardımların nis-beti 40 % ile 45 % arasında değişmektedir. Kooperatif-ler haricinde aynı evsafı haiz olmak üzere hususî ev in-şaatı sahipleri de 15 % - 25 °/c arasında yardım görmüş-lerdir.
1943 den 1946 ya kadar Zürih şehrinde yalnız bu yoldaki yardımlarla yapılan inşaatlarda mesken sayısı 8000 dir ve bu rakkamdan yardımsız veya daha az yar-dımlarla yapılan mühim sayıdaki diğer inşaatların sa-yısı çıkarılmıştır.
C-VNO»t>
Stube = Oturma odası Küche = Mutfak Zimmer = Oda
Schopf = Malzemelik yer
5) E v t i p l e r i :
İhtiyacın tesirleri altında umumî olarak iki ev tipi ayırd edilmektedir: bunlardan bir tek ailelik iki katlı sıra evler, diğeri de çok sayıda aileler için umumî m e r -diven vasıtasiyle katlar üzerine taksim edilen daireler-dir. Her iki tipte çok fazla uzun olmayan sıra evler halinde yapılmakta, arazi ve irtifalara göre değişik bloklar teşkil edilmektedir. Bahçe hudutları çit veya tellerle tecrit edilmeyip bir bahçe halinde ağaçlıklı a v -lular şeklinde kullanılmakta bu suretle arazi çok ufak parçalara bölünmüyerek bir bütün olarak bırakılmak-tadır. Mamafih her ev için kadastro plânlarında tayin edilmiş bir hudut mevcuttur.
6) Kullanılan M a l z e m e l e r :
Çamaşırlık, kömürlük ve diğer bir kısım ev ve bah-çe eşyasının meydana getirdiği yer ihtiyacı Isviçrede umumiyetle bodrum katının hiç olmazsa kısmen inşası ile rasionel bir şekilde karşılanmaktadır. Bu kat u m u -miyetle ucuza geldiğinden betondan, ancak iktisadî ola-bilen yerlerde taştan yapılmaktadır. Diğer katlar tuğ-la veya ahşaptır. Ahşap kısımtuğ-ların inşasında birçok memleketlerde olduğu gibi evvelce tipler halinde h a -zırlanan duvar, kapı, ve pencere elemanlarından da is-tifade edilmiştir. Çatı umumiyetle ahşap olup yalnız düz ve meyilleri az asfaltlı çatılarda beton da yer almıştır. Kat döşemeleri ekseriyetle hurdisli betondur. Bu m a -sif malzeme üzerine mutfak banyo W.C. gibi mekânlar ha-riç tekrar ahşap bir döşeme gelmekte ve malî imkânla-rın müsaadesine göre ahşap parke veya linol cinsinden ikinci bir döşeme ile örtülmektedir. Bir kısım inşaatlar-da ise ahşap kirişleme beton döşemelerle mükemmelen rekabet edebilmektedir. Bu tabii malzemelerin haricinde kısmen kullanılan sun'î fabrika malzemelerinharicinden, b e -ton elemanlar, ahşap iskelet sistemi ile birleştirilmiş suni levhalar ve en fazla yerleşmiş olan Durisol isimli ayrıca tetkike değer bir malzemedir.
U m u m î n e t i c e :
Yapı malzemesinin kıt olmadığı zamanlarda dahi, devlet kanton ve şehir bütçelerinden yardım gören in-şaatlar ucuz malzeme ile fakat temiz bir konstruktion zihniyeti ile yapılmışlardır. Ucuz malzeme tabirinin kalitesi düşük malzeme olarak anlaşılamıyacağı tabiidir. Herhangi bir yapı kooperatifinin mimarlığını üzerlerine alanlar ellerinde mimarî problemin hallinde ucuz ve te-miz bir konstruktion zihniyeti ile her türlü lüzumsuz
lüksten uzaklaşan asgarî ölçülü, fakat içinde barınacak ailenin yaşamasında lüzumlu şartları azami derecede yerine getiren plânları ve konstruksionları tercih y o -luna giderek Sosyal hayatın kaçınılmaz tesirleri ile mi-marî idelerini paralel yürütmüşlerdir.
Harp senelerindeki çimento kıtlığı mimarları ahşap kullanmaya ve detay plânlarını da bu bünyeye göre h a zırlamalarına, netice itibariyle betonla yapılan statik b a -kımdan uygunsuz mimarî hacimlerin terkine hizmet et-miştir.
20 inci asır tekniğinin yapı piyasasına arzettiği di-ğer malzemeye nisbetle ellerinde bulunan tuğla ve ah-şap gibi elemanlar ve ucuz sayılan tabii malzemelerle yeni mimarî buluşlar arayanlar arasında muvaffak o -lanlar az olduğu gibi bu buluşlar da yapı sanatında şim-diye kadar takip edilen istikametin haricine çıkama-mıştır. Asırlardanberi yapılagelen konstruksiyonlarm haricinde bir yenilik yapamadıkları için bu yolda uğ-raşanlar ellerindeki tabii malzemeyi bünyelerine uygun bir şekilde kullanılmaktan, bilerek veya bilmiyerek ay-rılarak kısa vadeli kısır bir mimarinin teşekkülüne se-bep olmuşlardır. Her memlekette olduğu gibi bu gibi misaller Zürih'te de mevcuttur. Ancak bunlar hükmet-mekte olan sağlam zihniyete nisbetle ekalliyette kal-maktadır.
Bu evleri bizzat ziyaret edenler arasında meslekten olsun, olmasın, büyük pencereleri olmadıklarından, ta-vanlarının alçaklıklarından, ve oturma odalarının (bir kısım inşaatta) diğer odalara geçit teşkil ettiğinden b a -hisle tenkit edenler yok değildir. Bu noktalarda tenkit sahiplerine iktisadî, mimarî ve sosyal hususlara istina-den cevap vermek mümkün olduğu gibi, vaziyetin bu evlerde oturan ailelerden doğrudan doğruya sorulması daha makuldür. Edinilen tecrübeler müspet durumda olup, malî imkânların ejctrem derecede az olduğu zamanlarda, oturma odasının diğer odalara geçit teşkil e -decek tarzda tanzimi dahi sosyal bakımdan mesken ha-yatına bir zarar getirmemiştir. Kâfi derecede kullanıl-mamaktan möbilye ve döşemeleri toz bağlayan misafir ve oturma odaları ile âni gelen ziyaretçilerine oldukla-rından başka bir tesir yapmak düşüncesi uzun zaman-danberi terkedilmiştir.
Oturanlar mesut Yapanlar mesut
