T.C.
KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI
ÇİN HALK CUMHURİYETİ’NDE YAPILAN TÜRKOLOJİ ÇALIŞMALARININ BİBLİYOGRAFYASI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan
Adilcan ERUYGUR
Danışman
Prof. Dr. Bilgehan Atsız GÖKDAĞ
Mayıs-2019
KIRIKKALE
T.C.
KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI
ÇİN HALK CUMHURİYETİ’NDE YAPILAN TÜRKOLOJİ ÇALIŞMALARININ BİBLİYOGRAFYASI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan
Adilcan ERUYGUR
Danışman
Prof. Dr. Bilgehan Atsız GÖKDAĞ
Mayıs-2019
KIRIKKALE
KABUL-ONAY
[Danışmanın Adı Soyadı] danışmanlığında [Öğrencinin Adı Soyadı] tarafından hazırlanan
“[Tezin/Projenin Adı]” adlı bu çalışma jürimiz tarafından Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Anabilim/Bilim/Anasanat] Anabilim dalında [Tezin Türü-Yükseklisans veya Doktora] tezi olarak kabul edilmiştir.
…/…/20..
( )
(İmza)
[Unvanı, Adı ve Soyadı] (Başkan)
………
[İmza ]
[Unvanı, Adı ve Soyadı]
………
[İmza ]
[Unvanı, Adı ve Soyadı]
………
[İmza ]
[Unvanı, Adı ve Soyadı]
………
[İmza]
[Unvanı, Adı ve Soyadı]
………
Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu
onaylarım.
…/…/20..
(Ünvan, Adı Soyadı) Enstitü Müdürü
Kişisel Kabul Sayfası
Yüksek Lisans Tezi olarak sunduğum “Çin Halk Cumhuriyet’inde Yapılan Türkoloji Çalışmalarının Bibliyografyası” adlı çalışmanın tarafımdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve faydalandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak faydalanılmış olduğunu beyan ederim.
Tarih Adilcan Eruygur İmza
i ÖNSÖZ
Çin Halk Cumhuriyeti ve bu ülke tarafından “Xinjiang” olarak adlandırılan Doğu Türkistan’da Türkoloji alanında yapılan çalışmalardan, Türkiye’de Türkoloji camiasındaki akademik ve uzman kişiler çeşitli nedenlerden dolayı tam olarak haberdar olamamaktadır. Bibliyografya olan çalışmamızın amacı, bu olumsuz durumu biraz da olsa gidermektir.
Biz de daha önce bu amaçla hem Türkiye’de hem Çin Halk Cumhuriyeti’nde hem de Doğu Türkistan’da bu maksatla hazırlanan kitap, makale ve kataloglara ilave mahiyetinde Çin Halk Cumhuriyeti’nde gerçekleştirilen Türkoloji çalışmalarının bibliyografyasını oluşturmaya gayret ettik. Çalışmamızı hazırlarken Yrd. Doç.Wang Yuan-Xin’in Türk Dil Kurumu tarafından 1994 tarihinde Ankara’da yayımlanan
“Çin’deki Türk Diyalektleri Araştırma Tarihi’ adlı eseri ile Uygur kökenli araştırmacı yazar Eziz Atavulla Sartekin tarafından hazırlanan ve 2004 yılında Xinjiang Halk Neşriyatınca yayımlanan “Uygurca Eserler Kataloğu” adlı eserinden hem yöntem hem de kaynak itibarıyla yararlandık. Yrd. Doç. Wang Yuan-Xin’in eseri, Milliyetçi Çin dönemini ve Çin Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşundan 1994 tarihine dek Türk dilleri alanında yapılan çalışmaları kapsamaktadır. Araştırmacı yazar Eziz Atavulla Sartekin’in eseri ise Doğu Türkistan Çin Halk Cumhuriyeti’nin egemenliği altına girdikten 2004 tarihine kadar bu bölgede Uygurlar, Kazak, Kırgız ve Tatar gibi Türk kökenli halklarla ilgili yapılan Uygurca yazılan çeşitli çalışmaları içermektedir. Bizim çalışmamız ise bu iki eserin devamı niteliğinde olup, hem bu iki eserdeki ilgili kısımları hem de 2004 tarihinden günümüze kadar Türkoloji alanında ortaya çıkan eserleri ihtiva etmektedir.
Yrd. Doç.Wang Yuan-Xin, sadece Çin’deki Türk dilleriyle ilgili yapılan çalışmalarla yetinmiştir ama araştırmacı yazar Eziz Atavulla Sartekin’in eseri fazlasıyla geniş kapsamlı olup, 1949-2004 yılları arasında Uygurca yayımlanmış tüm eserlerin bibliyografyasıyla ilgilidir. Biz ise tezimizde Türkoloji’nin tüm dallarıyla ilgili çalışmaları konu edinmeye çalıştık. Fakat ilk başta Çin’de Türkoloji alanında yapılan tüm çalışmalara düşük ihtimal de olsa ulaşabileceğimizi düşünerek çalışmamızın başlığını “Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Yapılan Türkoloji Çalışmalarının Bibliyografyası” olarak planlamıştık fakat son dönemlerde Çin Halk Cumhuriyeti’nin
ii Türk halklarına özellikle Doğu Türkistan halkına uyguladığı şiddet ve sindirme politikasının daha da sertleşmesi, bu alanda yapılan çalışmalara ulaşmamızı neredeyse imkânsız duruma getirmiştir ama biz yine iletişim imkânları ve daha önce yurt dışına çıkarılan Türkoloji’yle ilgili bazı kaynaklardan istifade etmeye çalıştık. Çalışmamızda Uygur Türkleri dışındaki diğer Türk topluluklara ilgili çalışmalara daha az yer vermek zorunda kaldık, nedeniyse Çin’deki Türklerle ilgili kaynaklara, özellikle Doğu Türkistan’da yapılan Türkoloji çalışmalarına ulaşmamızdaki zorluklardır. Kısacası zaman, mekân, özellikle Çin’in Türklere uyguladığı politikalar Türkoloji’yle ilgili tüm çalışmalara ulaşmamızı büyük oranda engellemiştir. O yüzden Çin Halk Cumhuriyeti’nde Türkoloji üzerine yapılan tüm çalışmalara tam olarak ulaşamadığımızı, dolayısıyla belli ölçüde eksiğimiz olduğunu düşünüyoruz.
Tez konusunun belirlenmesinden, çalışmamın sonuna dek her konuda engin malumatlarından istifade ettiğim ve karşılaştığım zorluklarda yardım ve ilgilerini esirgemeyen kıymetli hocam Prof. Dr. Bilgehan Atsız GÖKDAĞ’a teşekkür etmeyi borç bilirim. Bu çalışma sırasında kaynaklara ulaşma konusunda karşılaştığım zorlukları yenmemde yardım eden bağımsız araştırmacı Abducelil Turan ve desteklerinden dolayı sevgili eşim Nuraniye ERUYGUR’a teşekkür ederim.
Adilcan ERUYGUR
Kırıkkale-2019
iii ÖZET
Eruygur, Adilcan, “Çin Halk Cumhuriyeti’nde Yapılan Türkoloji Çalışmalarının Bibliyografyası”, Yüksel Lisans Tezi, Kırıkkale 2019.
Bu araştırmanın maksadı, Çin Halk Cumhuriyeti’nde gerçekleştirilen Türkoloji çalışmalarını Türkiye’deki Türkoloji camiasına tanıtmaktadır. Bu amaç doğrultusunda Çin Halk Cumhuriyeti’nde Türkoloji alanıyla ilgili neşredilen kitap, dergi, gazete, ansiklopedi ve internet siteleri kapsam alanına alınarak tarama gerçekleştirilmiştir. Tarama neticesinde 1026 adet kitap, 4116 adet makale olmak üzere toplam 5142 esere ulaşılmıştır ve elde edilen bu künyeler, sistematik ve kronolojik bibliyografya yöntemine göre tertip edilmiştir.
Ana hatlarıyla üç ana bölümden teşekkül eden bu çalışmanın “Giriş” bölümünde Çinliler ile Türklerin ilişkisinden, Türklerin en çok yaşadığı Doğu Türkistan’ın durumundan ve Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Türkoloji çalışmalarının öneminden kısaca bahsedilmiştir. Çalışmanın birinci bölümünde Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Türk kökenli halklarla ilgili genel bilgilere yer verilmiştir. Bu kısımda üç alt başlık altında Çin’in Türk kökenli halklarla olan ilişkisi, Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Türk kökenli halkların dili ve demografik yapısı ve Türk kökenli halkların en çok yaşadığı bölge olan Doğu Türkistan’ın genel durumuyla ilgili kısa bilgiler takdim edilmiştir. “Çin Halk Cumhuriyeti’nde Türkoloji Çalışmaları” adlı verilen çalışmamızın ikinci bölümünde yurtdışında Doğu Türkistan’la ilgili yapılan çalışmaların genel durumu ve onun Çin Türkoloji’sine olan etkisi, Milliyetçi Çin dönemi ve Çin Halk Cumhuriyeti döneminde Türkoloji çalışmalarının gelişme evreleri ve bu alanda ortaya çıkan eserlerden kısaca bahsedilmiştir.
“Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Yapılan Türkoloji Çalışmalarının Bibliyografyası ”adlı üçüncü bölümde, Çin’de Özellikle Çin Halk Cumhuriyeti kurulduktan günümüze kadar yapılan Türkoloji çalışmalarının bibliyografyası verilmiştir. Türkoloji alanında tespit edilen çalışmalar
“Dil”, “Edebiyat”, “Tarih”, “Halk Bilimi”, “Kültür -Sanat” ve “Diğer Konular” şeklinde altı ana başlık altında toplanmıştır. Her alan kendi içinde kitaplar ve makaleler olmak üzere iki alt başlıkta sınıflandırılmıştır.
Çalışmanın “Sonuç” bölümünde elde edilen künyelerin genel değerlendirilmesi yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Türkoloji, Bibliyografya, Çin Halk Cumhuriyeti, Doğu Türkistan
iv ABSTRACT
Eruygur, Adilcan, “The Bibliography of Turkology Studies in the People's Republic of China”, Mater Dissertation, Kırıkkale, 2014.
The purpose of this study introduces Turcology work carried out in China to Turcology community in Turkey. For this purpose, books, magazines, newspapers, encyclopedias and internet sites published in the field of Turcology in the PRC were included in the scope of the study. As a result of the screening, a total of 5142 works including 1026 books and 4116 articles have been reached, and these tags have been organized according to the systematic and chronological bibliography method.
In the “Introduction” section of this study, which consists of three main chapters, it is mentioned briefly about the relationship between the Chinese and the Turks, the situation of East Turkestan, where the Turks live most, and the importance of Turkology studies in the PRC. In the first part of the study, general information about the people of Turkish origin in PRC is given. In this section, brief information about China's relationship with the people of Turkish origin, the language and demographic structure of Turkish-origin peoples in the PRC and the general situation of the East Turkestan people living mostly in Turkey were presented under three sub-headings.
In the second part of our study titled ve Turcology Studies in the People's Republic of China Turk, the general situation of the studies on East Turkestan Turks abroad and its impact on Chinese Turkology, the stages of development of Turcology in the period of the Nationalist China period and the People's Republic of China, briefly mentioned.
In the third chapter, Bibliography of Turkology Studies in PRC, a bibliography of the Turkology studies conducted in China, especially the People's Republic of China, has been given. The studies identified in the field of Turkology are divided into six categories as “Language”, ”Literature,“ History”, “Folklore”, “Culture-Art” and
“Other Issues”. Each field is classified in two sub-headings as books and articles.
The results obtained in the conclusion section of the study were evaluated in general.
Keywords: Turkology, Bibliography, People's Republic of China, East Turkestan
v KISALTMALAR
(Dergilerin ve Bazı Özel Adların Türkçe Kısaltması, Türkçe açılımı ve orijinal isimleri verildi)
AAD Azınlık Araştırmaları Dergisi (Min Zu Yan Jiu).
ABD Ansiklopedik Bilgiler Dergisi (Bai Ke Zhi Shi).
AD Arkeolojik Dergisi (Kao Gu Xue Bao)
ADAD Azınlık Dilleri Araştırmalarının Derlenmesi (Shao Shu Min Zu Yu Yan Lun Ji).
AGG Asya Göbeği Gazetesi (Asya Kindiki Gazetesi).
AED Aksu Edebiyatı Dergisi (Aksu Edebiyatı Jurnili)
AM Arkeolojik Malzemeler (Kao Gu Xue Can Kao Zi Liao).
AÖD Arkeolojik Özel Dergisi (Kao Gu Xue Zhuan Kan)
ATD Azınlıklar Toplumbilimi Dergisi (Min Zu She Hui Xue Bao).
AMVG Asya Merkez Vakit Gazetesi (Ya Zhou Zhong Yang Shi Bao).
BTTMTY Batı Türklerinin Tarihi Malzemelerinin Tamamlanması ve Yorumlanması (Xi Tu Jue Shi Liao Bu Que Ji Kao Zheng).
BoD Bostan Dergisi (Bostan Jurnili).
BD Bulak Dergisi (Bulaḳ Jurnili).
BBAD Batı Bölgeleri Araştırmaları Dergisi (Xiyu Yanjiu).
BBETD Bat Bölgeler Edebiyat Tarihi Dergisi (Xiyu Wenshi).
BD Bayinğol Dergisi (Bayinğol Jurlini).
ÇAYDY Çin Azınlık Dilleri Yazıları Derlenmesi (Zhong Guo Min Zu Yu Yan Lun Wen Ji).
ÇAEYD Çin Azınlıkları Eski Yazıları Derlenmesi (Zhong Guo Min Zu Gu Wen Zi).
ÇAEYİ Çin Azınlıkları Eski Yazıları İncelenmesi (Zhong Guo Min Zu Gu Wen Zi Yan Jiu).
ÇMD Çin Milletleri Dergisi (Zhong Guo Milletleri Jurnili)
ÇKEG Çin Kültür Etkileşim Gazetesi (Zhong Guo Xi Wen Hua Jiao liu Xue Bao)
ÇDB Çin Dilleri Belleteni (Zhong Guo Yu Yan Xue Bao).
ÇDD Çin Dilleri Dergisi (Zhong Guo Yu Wen).
ÇSS Çin Sınırları Siyaseti (Zhong Guo Bian Zheng).
vi ÇTMİH Çin Tarih Meselelerini İnceleme Haberleri (Zhong Guo Shi Yan Jiu
Dong Tai).
ÇKİ Çin Kitap İdaresi (Zhong Hua Shu Ju).
ÇSBG Çin Sosyal Bilimler Gazetesi (Zhong Guo Shehui Ke Xue Yuan Xue Bao)
ÇSBA Çin Sosyal Bilim Akademisi (Zhong Guo She Hui Ke Xue Yuan) ÇMEWS Çin Milletler Edebiyatı Web Sitesi (Zhon Guo Minzu Wenxue Wang) ÇSBHAD Çin Sınır Bölgeleri Haritaları Araştırmaları Dergisi (Zhong Guo Bian
Jiang Shi Di Tu Yan Jiu.)
DA Dil Araştırmaları (Yu Yan Yan Jiu).
DB Dünya Bilim (Shi Jie Zhi Shi).
DBG Dagong Bao Gazetesi (Da Gong Bao).
DD Doğu Dergisi (Dong Fang Za Zhi).
DED Dil ve Edebiyat Dergisi (Yu Wen Xue Kan).
DDAD Dünya Dinleri Araştırma Dergisi (Shi Jie Zong Jiao Yan Jiu).
DKNG Dünya Kitap Neşriyatı Şirketi (Shijie Tushu Chubanshe Gongsi).
DAD Dunghuang Araştırmaları Dergisi (Dunhaung Yanjiu).
DBD Dünya Bilim Dergisi (Shi Jie Zhi Shi)
DT Dil ve Tercüme (Yu Yan Yu Fan Yi, Çb/Til ve Tercime) EAD Etnoloji Araştırma Derlenmesi (Min Zu Xue Yan Jiu Ji Kan).
EEA Etnik Eğitim Araştırmaları (Min Zu Jiao Yu Yan Jiu).
ESG Edebiyat Sanat Gazetesi (Wen Yi Bao).
ESD Edebiyat ve Sanat Dergisi (Wen Yi Za Zhi).
EEAD Etnik Edebiyat Araştırma Dergisi (Min Zu Wen Xue Yan Jiu).
EDBD Edebiyat Tarih Bilim Dergisi (Wen Shi Zhi Shi).
FJsES Feng Jia Sheng’in Eserlerinden Seçmeler (Feng Jia Sheng Lun Zhu Ji Cui).
FXD Furen Bilim Dergisi (Fu Ren Xue Zhi).
GD Güldeste Dergisi (Güldeste Jurnili).
GzPÜD Guizhou Pedagoji Üniversitesi Dergisi (Gui Zhou Shi Fan Da Xue Xue Bao).
HBMİHD Hebei Birinci Müzesi İki Haftalık Dergisi (He Bei Di Yi Bo Wu Yuan Ban Yue Kan).
vii HhcD Han Hai Chao Dergisi (Han Hai Chao).
HbG Hua Bei Gazetesi (Hua Bei Ri Bao).
HljMD Hei Long Jiang Millet Dergisi (Hei Long Jiang Minzu Jurnili).
HPYYOD Hoten Pedagoji Yüksek Okulu Dergisi (Ḥoten Ali Pedagogika Mektepi İlmi Jurnili).
İçMPÜD İç Moğolistan Pedagoji Üniversitesi (Nei Meng Gu Shi fan Daxue Xue Bao)
İEED İli Eğitim Enstitüsü Dergisi (Yi Li Shi Fan Xue Yuan Xue Bao).
İG İli Gazetesi (İli Geziti).
İVG İşçiler Vakit Gazetesi (İşçilar Vakit Geziti) İDD İli Deryası Dergisi (İli Deryasi Jurnili).
JTS Journal of Turkish Studies.
JsÜD Jishou Üniversitesi Dergisi (Ji Shou Da Xue Xue Bao)
KbAA Kuzeybatı Azınlıklar Araştırmaları ( Xi Bei Min Zu Yan Jiu).
KbAAD Kuzeybatı Azınlıklar Araştırma Derlenmesi (Xi Bei Min Zu Wen Cong)
KbAED Kuzeybatı Azınlıklar Enstitüsü Dergisi (Xi Bei Min Zu Xue Bao).
KbAÜD Kuzeybatı Azınlıklar Üniversitesi Dergisi (Xi Bei Min Zu Da Xue Xue Bao).
KbBD Kuzeybatı Bilimsel Dergisi (Xi Bei Xue Shu).
KbÇD Kuzeybatı Çağ Dergisi (Xi Bei Shi Ji).
KbTC Kuzeybatı Tarihi ve Coğrafyası (Xi Bei Shi Di).
KEED Kaşgar Eğitim Enstitüsü Dergisi (Ka Shi Shi Fan Xue Yuan Xue Bao/
Keşker Pedagogika Enstitüsü İlmi Jurnili).
KEEYD Kaşgar Eğitim Enstitüsü Yazıları Derlenmesi (Ka Shi Shi Fan Xue Yuan Yu Yan Jiu).
KbÜD Kuzeybatı Üniversitesi Dergisi (Xi Bei Da Xue Xue Bao).
KDD Kitap Değerlendirme Dergisi (Kitaplarğa Baha Jurnili).
KPD Kitap Platformu Dergisi (Kitap Munbiri Jurnili).
KD Kâşif Dergisi (Kai Tuo Xue Bao).
KEÜBAD Kız Eğitim Üniversitesi Bilimsel Aylık Dergisi (Nü Zi Shi Da Xue Shu Yue Kan).
viii KbMÜD Kuzeybatı Milliyetler Üniversitesi Dergisi (Xi Bei Minzu Daxue Xue
Bao).
KED Kaşgar Edebiyatı Dergisi (Keşker Edebiyati Jurnili).
KED Kumul Edebiyat Dergisi (Kumul Edebiyatı Jurnili) KTD Kültür ve Tarih Dergisi (Wen Shi).
KTT Kitap Tenkidi ve Tanıtımı (Tu Shu Ping Jie).
KMD Kaşgar Maarif Dergisi (Keşker Maarip Jurnili).
HMD Halk Medeniyet Dergisi (Ammivi Medeniyet Jurnili).
MAD Milli Azınlık Dilleri (Min Zu Yu Wen).
MADA Milli Azınlık Dilleri Araştırmaları (Min Zu Yu Wen Yan Jiu).
MADAD Milli Azınlık Dilleri Araştırma Derlenmesi (Min Zu Yu Wen Yan Jiu Lun Ji).
MADD Milli Azınlık Dilleri Derlenmesi (Min Zu Yu Wen Lun Ji).
MRD Milletler Resim Dergisi (Milletler Resimlik Jurnili).
MADEYD Milli Azınlık Dilleri ve Edebiyatları Yazıları Derlenmesi (Min Zu Yu Wen Lun Cong).
MDED Millereler Dil ve Edebiyat Dergisi (Min Zu Yu Wen).
MAHMG Milletler Araştırmaları Haber Malzemeleri Gazetesi (Minzu Yan Jiu Qing Bao Ziliao Zhai Bian)
MAEBYD Merkezi Azınlıklar Enstitüsü Bilimsel Yazılar Derlenmesi (Zhong Yang Min Zu Xue Yuan Xue Shu Lun Wen Ji).
MAED Merkezi Azınlıklar Enstitüsü Dergisi (Zhong Yang Min Zu Xue Yuan Xue Bao).
MZY Milletler Tercümesi Dergisi (Min Zu Yi).
MD Miras Dergisi (Miras Jurnili).
MFD Marifet Fidanları Dergisi (Meripet Ğunçiliri Jurnili) MTD Millet Tercüme Dergisi (Minzu Fanyi)
MEED Milletler Eski Eserler Dergisi (Min Zu Gu Ji).
MBAAB Milli Beiping Araştırmalar Akademisi Belleteni (Guo Li Bei Ping
<Pekin>Yan Jiu Yuan Yuan Wu Hui Bao).
MTAD Moğol ve Tibet Aylık Dergisi (Meng-Zang Yue Kan).
MTÜD Milli Tayvan Üniversitesi Dergisi (Gub Li Tai Wan Da Xue Xuebao).
MDED Milletler Dil ve Edebiyatı Dergisi (Min Zu Yu Wen).
ix MİD Milletler İttifak Dergisi (Milletler İttipaki Jurnili).
MDA Mançu Dili Araştırmaları (Man Yu Yan Jiu).
MMÜD Merkezi Milliyetler Üniversitesi Dergisi (Zhong Yang Min Zu Da Xue Xue Bao).
OAAD Orta Asya Araştırmaları Dergisi (Zhong Ya Yan Jiu/ Ottura Asiya Tetkikat Jurnili).
PES Popüler Edebiyat Sanat (Da Zhong Wen Yi).
QAAD Qinghai Azınlıklar Enstitüsü Dergisi (Qing Hai Min Zu Xue Yuan Xue Bao).
QAA Qinghai Azınlıklar Araştırmaları (Minzu Yanjiu).
SG Sabah Gazetesi (Chen Bao).
SSD Sınırlar Siyaseti Dergisi (Bian Zheng Xue Bao).
SSEY Sınırlar Siyaseti Enstitüsü Yıllığı (Bian Zheng Yan Jiu Suo Nian Bao).
SSKOD Sınırlar Siyaseti Kamu Oyu Dergisi (Bian Zheng Gong Lun).
SzFD Shenzhou Folklor Dergisi (Shenzhou Folklor Jurnili) TA Tarih Araştırmaları (Li Shi Yan Jiu).
TAD Turfan Araştırmaları Dergisi (Turfan Tetkikati Jurnili).
TD Tarim Dergisi (Tarim Jurnili).
TDA Türk Dilleri Araştırmaları (Türkiy Tillar Tetkikati,Ub.)
TDAB Türk Dilleri Araştırma Bülteni (Tu Jue Yu Yan Jiu Tong Xun).
TDAİ Türk Dilleri Araştırma İncelenmesi (Tu Jue Yu Yan Jiu Tong).
TDEYD Tarih ve Dil Enstitüsü Yazılar Derlenmesi (Li Shi Yu Yan Yan Jiu Suo Ji Kan).
TDKAD (Türk Dilleri ve Kültürü Araştırmaları Dergisi (Tu Jue Yu Yan Yu Wen Hua Yan Jiu)
TİAD Tang İlmi Araştırmalar D ergisi (Tan Yan Xue Xue Bao) TİCAH Turfan İlmi Cemiyeti Araştırma Habeleri (Turfan İlmi Cemiyeti
Tetkikat Heverliri).
TD Turfan Dergisi (Turpan Jurnili).
TDD Tanrı Dağı Dergisi (Tengri Teği Jurnili).
TDEA Türk Dilleri ve Edebiyatı Araştırmaları (Tu Jue Yu Wen Xue Yan Jiu)
TED Tarih Eserleri Dergisi (Wen Wu).
x TİA Turfan İlmi Araştırmaları (Turpanşunaslik Tetkikati).
TRdT Turcica,Revue d’Etudes Turques.
TTMH Türk Tarih Malzemelerinin Hülasaları (Tu Jue Ji Shi).
TSA Tang Sülalesi Araştırmaları (Tang Yan Jiu).
UDM Uygur Dili Meseleleri (Uygur Tili Mesililiri,Ub.).
ÜAG Ürümçi Akşam Gazetesi (Ürümçi Keçlik Geziti).
WD Wen Bo Dergisi (Wenbo Za Zhi)
XAEA Xinjiang Azınlıkları Edebiyatı Araştırmaları (Xin Jiang Min Zu Wen Xue Yan Jiu).
XAED Xinjiang Azınlıkları Edebiyatı Dergisi (Xin Jiang Min Zu Wen Xue).
XE Xinjiang Edebiyatı (Xin Jiang Wen Xue).
XED Xinjiang Eğitim Dergisi (Xinjiang Jiao Yu/ Xinjiang Maaripi, Ub.).
XEED Xinjiang Eğitim Enstitüsü Dergisi (Xin Jiang Jiao Yu Xue Yuan Xue Bao/ Xinjiang Maarip instituti İlmi Jurnili).
XPÜD Xinjiang Pedagoji Üniversitesi Dergisi(Xinjiang Shi Fan Da Xue Xue Bao/ Xinjiang Pedagogika Univisititi İlmi Jurnili).
XYTD Xinjiang Yerel Tezkeresi Dergisi (Xinjiang Yerlik Tezkiresi Jurnili).
XES Xinjiang Edebiyatı ve Sanatı (Xin Jiang Wen Yi).
XG Xinjinag Gazetesi (Xin Jiang Ri Bao/Xinjinag Geziti Ub.).
XSİD Xinjiang Sosyal İlimler Dergisi (Xin Jiang She Hui Ke Xue/ Xinjiang İctimai Penliri Jurnili).
XSİİ Xinjiang Sosyal Bilimler İncelenmesi (Xin Jiang İctimai Penler Tetkikati).
XSBETAb Xinjiang Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Araştırmaları Birimi (Xinjiang İcitami Penler Enstitüsü Tarih Tetkikatlileri Bölümü).
XTA Xinjiang Tarihi Araştırmaları (Xin Jiang Li Shi Yan Jiu).
XTED Xinjiagn Tıp Ensitüsü Dergisi ( Xin Jiang Yi Xue Yuan Xue Bao).
XÜBYD Xinjiang Üniversitesi Bilimsel Yazılar Derlenmesi (Xin Jiang Da Xue Xue Shu Lun Wen Ji).
XTMD Xinjiang Tarih –Medeniyet Dergisi (Xinjiang Tarih Medeniyet Jurnili).
XnYDÜD Xi Nan Yabancı Diller Üniversitesi Dergisi (Xi Nan Wai Guo Yu Da Xue Xue Bao).
xi XSED Xinjiang Sanat Enstitüsü Dergisi (Xinjiang Yishu Xueyuan
Xuebao/Xinjinag Senet İnstituti Jurnili).
XÜD Xinjiang Üniversitesi Dergisi (Xin Jiang Da Xue Xue Bao/Xinjiang Univirsiti İlmi Jurnili).
XaAÜD Xi Nan Azınlıklar Üniversitesi Dergisi (Xi Nan Min Zu Da Xue Xue Bao)
XİD Xinjiang İktisat Dergisi (Xinjiang İktisat Jurnili).
XÜMTD Xinjiang Üniversitesi Master Tezleri Derlenmesi (Xinjiang Univirsiti Jurnili –Aspirantlarning Desisertatsiye Toplimi, Ub.).
XÜYD Xinjinag Üniversitesi Yazılar Derlenmesi (Xinjinag Daxue Qelmey Makalalar Jeynaqe, Kb.)
XTAD Xinjiang Tarih Araştırmaları Dergisi (Xinjiang Tarih Tetkikati Jurnili).
XYİD Xinjiang Yazıları İnkılabı Dergisi (Xin Jiang Wen Zi Gai Ge/Xin Jiang Yezik Özgertiş, Ub.)
XİMÜSBD Xinjiang İşçi ve Memur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (Xin Jiang İşçi-Kadir Univirsiti İctimai Penler Jurnili).
XKD Xinjiang Kadınlar Dergisi (Xin Jiang Ayallar Jurnili).
XUÖB Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi (Xinjinag Uyğur Aptonom Rayoni).
XKED Xinjiang Kültürel Eserler Dergisi (Xinjiang Medeniyet Yadikarlikliri Jurnili).
XGD Xinjiang Gençleri Dergisi (Xinjiang Yaşları Jurnili).
XKD Xinjinag Kütüphanecilik Dergisi (Xinjiang Kütüphanciliği Jurnili).
XSBPD Xinjinag Sosyal Bilimler Platformu Dergisi (Xinjiang İctimai Penler Munbiri Jurnili).
XSD Xinjiang Sanatı Dergisi (Xin Jiang Yi Shu/ Xi Jiang Seneti Jurnili).
XTD Xinjiang Tezkeresi Dergisi (Xinjiang Tezkiresi Jurnili).
XUTYOD Xinjiang Uygur Tabipliği Yüksek Okulu Dergisi (Xin Jinag Uyğur Tibabiti AliTexnokomi İlmi Jurnili).
XPEESBD Xinjiang Petrol Eğitim Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi (Xinjiang Nefit Maarip İnstituti İctimai Penler Jurnili).
XTSD Xinjiang Tarihinden Seçmeler Dergisi (Xinjiang Tarihidin Termiler Jurnili).
YKD Yeni Yeşim Taş Dergisi (Yeni Kaşteşi Jurnili).
YD Yazalar Dergisi (Zuo Jia)
xii YAD Yeni Asya Dergisi (Xin Ya Xi Ya).
YD Yugong Dergisi (Yu Gong).
YÜD Yanbian Üniversitesi Dergisi (Yan Bian Da Xue Xue Bao).
YYG Yeni Yazı Gazetesi (Xin Wen Zi Bao/Yengi Yezik Geziti, Ub.).
ZAS Zentral Asiatishe Studien.
ZD Zhilin Dergisi (Zhi Lin Xue Bao).
ZÜD Zhongshan Üniversitesi Dergisi (Zhong Shan Da Xue Xue Bao).
xiii
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ...i
ÖZET……….………...………...…….iii
ABSTRACT…….. ……….………....……...iv
KISALTMALAR……...v
İÇİNDEKİLER... ... xiii
GİRİŞ...1
BİRİNCİ BÖLÜM ÇİN HALK CUMHURİYETİ’NDEKİ TÜRK HALKLARI 1.1. ÇİN HALK CUMHURİYETİ’NDEKİ TÜRKLER………..……...…….4
1.2.ÇİN-DOĞU TÜRKİSTAN İLİŞKİSİ………..…………...………....8
İKİNCİ BÖLÜM ÇİN HALK CUMHURİYETİ’NDE TÜRKOLOJİ 2.1.YURT DIŞINDA DOĞU TÜRKİSTAN’LA İLGİLİ YAPILAN ÇALIŞMALAR VE BUNLARIN ÇİN TÜRKOLOJİSİNE ETKİSİ…..…...14
2.2. ÇİN HALK CUMHURİYETİ’NDE TÜRKOLOJİ ÇALIŞMALARI………...……….……...19
2.2.1. Çin Halk Cumhuriyeti’nde Türk Dilleri ile İlgili Çalışmalar…………..…20
2.2.1.1. Dil ve Yazıyı Standartlaştırma Alanında Yapılan Çalışmalar ….….23 2.2.1.2. Yeni Terimleri Kalıplaştırma Alanında Yapılan Çalışmalar……...24
2.2.1.3. Sözlükçülük Alanında Yapılan Çalışmalar……….…...24
2.2.1.4. Çağdaş Türk Dillerinin Tasviri Araştırması Alanında Yapılan Çalışmalar………....25
2.2.1.5. Eski Yazılı Abidelerin Araştırılması Alanında Yapılan Çalışmalar………..……...……….…..26
2.2.1.6. Diyalekt ve Şive Araştırılması Alanında Yapılan Çalışmalar………27 2.3. Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Türk Halklarıyla İlgili Kültürel, Tarihi ve Diğer
xiv
Alanlar İlgili Çalışmalar………..29
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÇİN HALK CUMHURİYETİ’NDE YAPILAN TÜRKOLOJİ ÇALIŞMALARININ BİBLİYOGRAFYASI 3.1. DİL 3.1.1. Kitaplar………..38
3.1.2. Makaleler………...……73
3.2. EDEBİYAT 3.2.1. Kitaplar………...………200
3.2.2. Makaleler……….………...214
3.3. TARİH 3.3.1. Kitaplar………...………306
3.3.2. Makaleler………...………….………323
3.4.HALK BİLİM 3.4.1. Kitaplar………...……374
3.4.2. Makaleler………388
3.5.KÜLTÜR VE SANAT 3.5.1. Kitaplar………...…414
3.5.2. Makaleler………422
3.6. DİĞER KONULAR 3.6.1. Kitaplar……….…..450
3.6.2. Makaleler………..……..449
SONUÇ ……….…………...532
KAYNAKÇA………...……….536
1 GİRİŞ
Aralarındaki ilişki milattan önceki tarihlere dayanan Türkler ile Çinliler tarih boyunca bazen düşmanlık bazen rekabet bazen ise siyaset gereği iş birliği içerisinde olmuşlardır.
Fakat 18. yüzyıldan itibaren Rusların ve Çinlilerin Türklerin ana yurdu olan Türkistan coğrafyasına saldırmasıyla birlikte, Türkistan coğrafyası ve bu topraklarda yaşayan Türkler parçalanmaya başlamıştır. Dolaysıyla Türkistan’ın batısı Rusların egemenliği altına girerken, doğusu olan Doğu Türkistan ise Çinlilerin istilasına maruz kalmıştır.
Türklerin yurdu, eli, ili ve memleketi anlamını taşıyan, Asya ile Avrupa’yı birbirine bağlayan, stratejik, jeopolitik, jeostratejik açıdan çok önemli bir konumda yer alan, Hunlar, Tabgaçlar, Göktürkler, Uygurlar, Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular, Harezmşahlar gibi Türk devletlerine ev sahipliği yapan, büyük medeniyetlerin vuku bulduğu, petrol ve doğal gaz gibi doğal zenginlikleri olan Türkistan, doğuda Altay Dağı ve Çin sınırı yani Doğu Türkistan ve Kaşgar’ın doğu hudutları, batıda Ural Nehri ve Hazar Denizi, güneyde İran ve Afganistan, kuzeyde Tobol ile Tomsk vilayetleri (Sibirya arasındaki bölgeyi) içerir ve toplam yüz ölçümü 5.827.818 km²dir (Çobanoğlu, 2019:
49.)
Türk tarihinin başlangıç noktası sayılan, tarihî İpek Yolu’nun kesiştiği, Türk medeniyeti ve kültürün kaynağı olan ve Türkistan’ın beşte birini oluşturan Doğu Türkistan’ın kuzeyde Rusya, batıda Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan, güneyde Afganistan, Pakistan, Hindistan ve Tibet, Doğuda Çin (Kansu, Qinghai ve İç Moğolistan eyaletleri), kuzeydoğuda Moğolistan ile sınırı bulunmaktadır.
Diliyle, diniyle, edebiyatıyla, kültürüyle, sanatıyla Türk millî kültüründe önemli konuma haiz olan ve Çin Halk Cumhuriyeti’nce Xinjiang olarak isimlendirilen Doğu Türkistan’da Türklerin ilk yazılı edebiyatı, ilk yazılı hukuku, ilk kitap basma tekniği, çek-senet sistemi neşet etmiştir. Doğu Türkistan’da oluşan güçlü kültürel çevre Kaşgarlı Mahmud, Yusuf Has Hacib, Ali Şir Nevai ve Hoca Ahmet Yesevi gibi önemli isimlerin yetişmesine ve 12 makam gibi sanat eserinin vuku bulmasına ortam yaratmıştır. İnsanlık tarihinin harikalarından biri olabilecek yer altı sulama sistemi Kariz kültürü de yine Doğu Türkistan’da ortaya çıkmıştır.
2 Türklerin yerleşik kültüre geçtiği ilk yer olan Doğu Türkistan; tarih boyunca Şamanizm, Maniheizm, Hristiyanlık ve son olarak İslam dinine ev sahipliği yapmıştır. 5. ve 6.
asırlarda Doğu Türkistan’ın Hoten, Kuça ve Turfan bölgeleri Budist kültürünün mühim merkezlerinden biri olmuşken, 8. ve 9. asırlarda Turfan bölgesi Budizm, Maniheizm ve Nasturi Hristiyanlığın önemli faaliyet sahası olmuştur. Bu dönemde hâkim kültürün anlayışını yansıtan edebî ve tercüme eserler, Budist tapınak duvarlarına çizilen resimler ortaya çıkmıştır. İslam dininin hâkim olmaya başladığı 10. yüzyılda ise Kutadgu Bilig ve Dîvânü Lûgati't-Türk gibi Türk kültüründe çok önemli konuma sahip olan eserler vuku bulmuştur. Yabancı kültürlere mesafe koymaktan ziyade onlara hoşgörüyle bakan Doğu Türkistanlılar, yabancı kültürdeki uygun buldukları ögeleri benimsemiş ve sahip oldukları kültürel zenginlikleri diğer halklarla paylaşmaktan geri kalmamıştır.
Doğu Türkistan’da yine İdikut Uygur Devleti, Çağatay Devleti, Hocalar Yönetimi, Kaşgar Hanlığı, yakın zaman tarihinde Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti ve Doğu Türkistan Cumhuriyeti kurulmuştur. Fakat 1884 yılında Doğu Türkistan, Çin Mançu İmparatorluğu’nca işgal edilerek Çin’in bir idari bölgesine dönüştürülmüştür ve 1949 yılından itibaren Komünist Çin Halk Cumhuriyeti’nin yönetimine girmiştir. Bu tarihten itibaren Çin Halk Cumhuriyeti, Doğu Türkistan’a Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi adını vererek bölgedeki siyasi nüfuzunu daha pekiştirmiştir. Türklerle aralarında kültür, etnik, din ve dil gibi alanlarda benzerlik olmayan ve Komünist ideolojiyi benimseyen Çin, Doğu Türkistan’a baskı ve asimilasyon politikası uygulaya gelmiştir, bu politikada zaman zaman gevşeklik ve yumuşama görülse de çoğu zaman sert olmuştur. Özellikle son dönemlerde daha da sertleşerek kültürel ve hatta soykırım gibi insanlık dışı uygulamalar görülmeye başlamıştır.
Asya’nın önemli kısmını oluşturan, büyük medeniyetlere ev sahipliği yapan Türkistan coğrafyası 18. yüzyılın sonunda Batılı Şarkiyatçıların, sonra da Türkologların dikkatini çekmeye başlamış ve bu coğrafyanın asıl sahipleri olan Türklerin tarihi, kültürü, edebiyatı, dili, sanatı üzerine araştırmalar yapılarak önemli eserler ortaya çıkarılmıştır.
Yabancı bilim insanlarından sonra Çinli ve Türk kökenli araştırmacılar da Türkler üzerinde araştırma yaparak hem nicel hem nitel olarak önemli eserlere imza atmışlardır.
Türkoloji çalışmaları; Türklerin önemli bir parçasını oluşturan Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Türk halklarının kültürü, tarihi, dili, sanatı ve edebiyatını daha iyi anlayabilmek için çok önemlidir.
3
4 BİRİNCİ BÖLÜM
ÇİN HALK CUMHURİYETİ’NDE TÜRK HALKLARI
1.1. ÇİN HALK CUMHURİYETİ’NDE TÜRKLER
Çin Halk Cumhuriyeti’nde toplum 56 milliyet yaşar, bunların arasında Han Çinlileri nüfusun %91 oluşturur. Diğer 55 milliyet azınlık durumunda olup Türk dilleri konuşan toplam 9 Türk topluluğu mevcut. Bunların adları şöyledir: Uygur, Kırgız, Kazak, Yughur, Salar, Özbek, Tatar, Kök Munçak ve Heilongjiang Kırgız, Kök Munçakların Altay bölgesinde yaşayan Moğollara ait olduğu ve bunların aslında Tuva halkının bir parçası olduğu söylenir. Çin’in kuzeydoğusunda yer alan Heilongjiang ilinde yaşayan Kırgızların ise 18. yüzyılda Mançu-Qing hanedanınca göçe zorlanmış olan Hakas halkının soyundan geldikleriyle ilgili bilgiler mevcuttur (Min, 2002:114). Bilindiği gibi, bu Türk halklarının çoğu Çinlilerin Xinjiang dedikleri Doğu Türkistan’da yaşarlar. Çin Halk Cumhuriyeti’nde yaşayan Türk halklarının nüfusu hakkında çeşitli görüşler mevcut olmakla birlikte Doğu Türkistanlılar, Çin Halk Cumhuriyeti hükûmetinin nüfusla ilgili verdiği bilgiye şüpheyle bakmaktadır. Örneğin, 2010’daki resmî rakamlara göre Uygurların nüfusu 10 milyon 69346’dır (http://www.chamiji.com/201803071989.html,2019) fakat son yıllarda resmî ağızlar, Uygurların nüfusunun 7 milyon olduğunu iddia etmektedir. 2019’daki resmî bilgilere göre Doğu Türkistan’ın nüfusu, Han Çinlisi dâhil toplam 24 milyon 876 bin 600’dür (http://www.chamiji.com/2019chinaprovincepopulation). Fakat bu rakama diasporadaki Doğu Türkistanlılar ciddi bir şeklide karşı çıkmaktadır. Dünyanın birçok yerinde şubesi bulunan Uygur Akademisi, Doğu Türkistan’da sadece Türk kökenli halkların nüfusunun 25 milyondan (https://www.akademiye.org/ug/?p=10564) fazla olduğunu bilimsel çalışmalara dayanarak söylemektedir.
Çin Halk Cumhuriyeti, 2015’te Doğu Türkistan’ın nüfusuyla ilgili aşağıdaki rakamları vermektedir. Uygurların nüfusu 11 milyon 303 bin 300, Kazak nüfusu 1 milyon 591 bin 200, Kırgız nüfusu 202 bin 200, Özbeklerin nüfusu 18700, Tatarların nüfusu 7300, Salarların nüfusu 5100 (https://www.akademiye.org/ug/?p=10564). Fakat Uygur Akademisi bu alanda üç sene çalışma yaparak Doğu Türkistan’daki Uygur nüfusunun
5
18 milyon 838 bin 470 olduğu sonuca varmıştır
(https://www.akademiye.org/ug/?p=10519 ).
Aşağıda Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Türk halklarla ilgili kısaca bilgi vereceğiz.
Uygurlar: Müslüman olan Uygurların büyük çoğunluğu Turpan Havzası, Kumul, Tarım Havzası, İli Bölgesi, Ürümçi ve Tanrı Dağları civarında yaşarlar ve genelde ticaret ve tarımla uğraşır. Bunların haricinde, Çin’in Hunan eyaletinin Changde şehri, Taoyuan ilçesi ile Hanshou ilçesinde de sayısı az da olsa Uygur bulunmaktadır (Erdoğan,2015:134). Bugünkü Uygur milleti Doğu Türkistan’ın kadim ahalilerinden biridir. Günümüzdeki Uygurların konuştukları Modern Uygurca üç ayrı ağızdan oluşur:
1. Merkezi Ağız: Doğuda Kumul, batıda İli’ye kadar, güneyde Kaşgar’a dek olan geniş bir sahada kullanılmaktadır. Bu ağız toplam Uygur nüfusunun %80’i tarafından kullanılmaktadır. 2. Hoten Ağzı: adından da anlaşıldığı gibi sadece güneydeki Hoten bölgesinde konuşulmaktadır, bu ağzı konuşanların nüfusu toplam Uygur nüfusunun %19’nu oluşturmaktadır. 3. Lopnor Ağzı: Korla ilinin Lobnor ve Çarkilik bölgelerinde çok az sayıda insan tarafından konuşulmaktadır. Merkez Ağzı ile Hoten Ağzı arasında belirgin fark yoktur ancak Lobnor Ağzı bu iki ağızdan oldukça farklıdır (Emet, 2015:84). Tarih boyunca Gök Türk yazısı, Eski Uygur yazısı ve İslam’a girdikten sonra Arap alfabesini kullanan (User, 2006:145) Uygurların Arap harflerini temel alan alfabesi, diğer Türk dilli halkların yazıları da incelenerek birkaç defa değiştirilmiştir. Bu çalışmalar neticesinde 1938’de şu an kullanılmakta olan bir yazı kabul edilmiştir. 1960’lı yıllarda ise Latin harflere geçilmiş fakat 1982 tarihinde Latin alfabesi kullanımdan kaldırılmış ve eski yazı tekrar gözden geçilerek yeni Uygur Alfabesi yayımlanmıştır (Li, 2003:81). Fakat günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti’nin Doğu Türkistan’a yönelttiği şiddet ve asimilasyon politikası sonucunda Uygur Türkçesi resmî kurumlarda kullanımdan kaldırılmıştır.
Kazaklar: Sayıları 1 buçuk milyon civarında olan Kazakların çoğu Doğu Türkistan’ın kuzey bölgelerinde, İli Kazak Özerk Bölgesi, Mori ve Barkol Özerk eyaletlerinde yaşarlar. Bu bölgelerin haricinde Gansu eyaletindeki Aksai Kazak Milliyeti Özerk bölgesi içesinde Kazaklar topluca yaşamını sürdürürler. Müslüman olan Kazakların çoğu şehirlerden ziyade daha çok köylerde yaşamayı tercih ederler. Çağdaş Kazak milletinin soyu eski Türk halklarından Kıpçak, Aka ve Wusun gibi asimile olmuş eski
6 step halklarına dayanır. Ayrıca Kazaklara 13. yüzyıl ile 15. yüzyıl arasında hüküm süren Altın Ordu Devleti döneminde Moğollar da karışmıştır (Min, 2002:114).
Altay dil ailesinin Türk dili grubunun Batı Hunca koluna ait olan Kazakça, homojen yapıya sahip olup bünyesinde sadece birkaç diyalektik farklılık barındırır. Günümüzde iki adet kazak şivesi mevcuttur, İlki Kazakça’nın kuzeydoğu şivesi olup Doğu Türkistan’ın Tarbagatay, Altay, İli, Mori ve Barkol bölgelerinde konuşulmaktadır.
İkincisi ise güneybatı şivesi olup Doğu Türkistan’ın Tekes, Çapçal ve Korğas illerinde konuşulmaktadır. Kazakçanın böyle olması Kazakların kabile ve göçebe yapısıyla doğrudan ilintilidir. Örneğin: Kerey, Nayman, Kızay kabileleri kuzeydoğu ağzını konuşurlar; Büyük Orda’dan ortaya çıkan Alban ve Suwan kabileleri güneybatı ağzını konuşurlar (Min, 2002: 115). Sene 1912’de Kazak bilim insanı Ahmet Baytolson’un Arap harflerini esas olarak oluşturduğu Kazak yazısına ilişkin yazı, Doğu Türkistan’da yaşayan Kazak halkınca kabul edilir. Bu taslak yazı sistemi 40 sene kullanılır, daha sonra Kazaklar arasında Slav harfleri ve Latin harfleri temel alınan yazı reformları yapılır. 1982’de yerel hükûmet Kazakların eski yazısını kullanmasına izin verir (Li, 2003:84).
Kırgızlar: Kırgızların çoğu Doğu Türkistan’ın Kızılsu Kırgız Otonom İli’nde, Yenisar, Taşkorğan Tacik Özerk İlçesi, Piçan, Kuçar, Üçtürpan, Çapçal Şibe Otonom İlçesi, Emin gibi ilçeler haricinde, Çin’in kuzeydoğusunda, Heilongjiang Elayeti, Fuyu İlçesi’nde yaşarlar (Hu, 2006:40). Kırgızlar Müslüman olup genellikle göçerlikle uğraşırlar. Günümüz Kırgızları, eski Kırgızların birleşmesinden ve Çin kaynaklarına göre çıkartılan sonuca göre Tanrı Dağı bölgesinde yaşayan Türk ve Moğol kabilelerinden müteşekkil olmuştur. Yine Çin kaynaklarına göre Doğu Türkistan’daki Kırgızlar bu bölgeye Yenisey’den gelmiştir (Min, 2002:115). Kırgızca güney ve kuzey ağızları diye ikiye ayrılır ve Kazakçaya oldukça yakındır. 14. yüzyılda Kırgızlar, Çağatay yazısını kullanmaya başlarlar fakat bu yazı Kırgızlar arasında yaygın kullanılamamıştır. Durum böyle olsa da Kırgızlar arasında Çağatay yazısıyla bazı halk edebî eserleri ortaya çıkmıştır. Doğu Türkistan’daki Kırgız milliyeti, 1954’ten itibaren Arap harflerini esas alan Kırgız yazısını kullanmaktadır (Li, 2003:83).
Salarlar: Nüfus bakımından diğer Türk halklarına göre sayısı az olan Salarlar Çin’in Qinghai bölgesindeki Haolong Hui Otonom eyaletinde, Xunhua Salar Özerk eyaletinde
7 ve Gansu Bölgesi’ndeki Jishishan Bao’an-Dunxiang-Salar Otonom eyaletinde yaşarlar.
Çoğu Müslüman olan Salarlar, genellikle çiftçilikle uğraşırlar. Günümüz Salarların esas olarak Maveraünnehir’de yaşayan ve Cengizhan’ın kurduğu İmparatorluk döneminde doğuya göç ederek Doğu Türkistan üzerinden Xunhua Bölgesi’ne gelen Salur halkından müteşekkil olduğu bilinmektedir. Tarihî kaynaklara göre, salarlar bu zaman diliminde ilişki içinde oldukları bazı Tibetlileri, Dongganları ve Han Çinlilerini asimile etmiştir (Min, 2002: 115). Oğuz dilinin bazı özelliklerini koruyan Salarca, Jiezi ve Mengda diye iki ağza sahiptir. Kendi yazısı olmayan Salarlar, Çinceyi iletişim aracı olarak kullanırlar.
Salarlar kendi dillerini “Türki Söz”, kullandıkları yazıyı da “Türki Ohux” olarak adlandırır (Erdoğan, 2015:131).
Sarı Uygurlar (Yuğurlar): Sayıları oldukça az olan Sarı Uygurların çoğu Gansu Bölgesi’ndeki Yughur Otonom Eyaleti’nde yaşarlar ve tarımla uğraşırlar. Budist olan Sarı Uygurlar, iki Uygur topluluğun birleşmesinden müteşekkildir. Bunlardan birinin 9.
yüzyılda Uygur Hanlığı’nın yıkılmasından sonra batıya göç ederek Ganzhou’dan (bugün Zhange olarak bilinir) geldiği, diğerinin ise Moğol İmparatorluğu döneminde Doğu Türkistan’dan doğuya doğru göç ederek Gansu koridoruna geldikleri ve buralardaki yerel Tibet ve Moğolları asimile ettikleri bilinmektedir (Min, 2002:115).
Sarı Uygurlar iki dili konuşurlar. 5000 civarında kişinin konuştuğu Batı Sarı Uygurca, Otonom Eyaleti’nin batı kesimlerinde ve özellikle Minhua ve Dahe bölgelerinde kullanılmaktadır. Bu dil, eski Türkçenin birçok özelliğini hâlâ korumaktadır. Doğu Sarı Uygurca ise bir çeşit Moğolca sayılır (Min, 2002:115).
Kök Munçaklar: Sayıları birkaç binden oluşan Kök Munçaklar, genellikle Doğu Türkistan’ın Altay bölgesindeki Kaba ve Buvirçin eyaletlerinde yaşarlar. Bunlardan az sayıda bir topluluk ise aynı bölgenin Kök Toğay ilçesindeki Temeki köyünde yaşamaktadır. Kök Munçaklar, kendilerini Tuva (ya da Tuba) olarak isimlendirirken yerel Kazaklar Kök Munçaklar, yerel Moğollar ise Urianhay diye adlandırır. Göçebe hayatı yaşayan bu halk hem Şamanizm hem de Budizme inanır. Nüfus sayımında Moğol milliyeti olarak gözüken Kök Munçakların kullandıkları (çok küçük şive farkıyla) Rusya’daki Tuva Otonom Cumhuriyeti’nde konuşulan dille tamamen aynıdır (Min, 2002: 115).
8 Özbekler: Doğu Türkistan’daki Özbekler; esas olarak Ğulca, Ürümçi ve Kaşgar gibi büyük şehirlerde yaşarlar. Müslüman olan Özbekler, ticaret ve el sanatla uğraşırlar.
Özbekçe sadece yaşlı Özbekler tarafından kullanılmaktadır, Özbek gençleri ise Uygurca konuşurlar (Dai, 2002:273).
Tatarlar: Özbekler gibi sayıları oldukça az olan Tatarlar; genel olarak Doğu Türkistan’ın kuzeyinde yer alan İli, Tarbagatay ve Ürümçi’de dağınık bir şekilde yaşamaktadır.
Müslüman olan Tatarlar; tarım, hayvancılık ve ticaret ile uğraşırlar. Tatarca, Özbekçe gibi sadece yaşlı Tatarlar tarafından kullanılmaktadır, Tatar gençleri ise ya Uygurca ya da Kazakça konuşmaktadır. Özbekler ile Tatarlar, Doğu Türkistan’daki bugünkü yerleşim yerlerine 19. yüzyılda ya da 20. yüzyılın başlarında Orta Asya’dan ya da Rusya’dan gelmişlerdir (Min, 2002: 115 ).
1.2.ÇİN-DOĞU TÜRKİSTAN İLİŞKİSİ
Çin’deki Türkler deyince akla ilk gelen bölge Doğu Türkistan’dır. Çin ile Türklerin ana yurdu olan Doğu Türkistan’ın ilişkisi binlerce yıl öncesine dayanır. Aradaki bu ilişki Çinlilerin iddia ettikleri gibi Doğu Türkistan topraklarının ezelden beri Çin toprağı tezine dayanmamaktadır. Bu ilişki kimi zaman bağımsız iki ülke arasındaki ilişki niteliğinde, kimi zaman ise işgal ve bağımlılık ilişkisi niteliğindedir.
Çin Halk Cumhuriyeti’nin Xinjiang Uygur Otonom Bölgesi olarak adlandırdığı Doğu Türkistan Çin’in kuzeybatısındadır. 1.824.418 kilometrekarelik toprağa (İlkul, 1999:35), zengin doğal kaynaklarına ve Çin’in Orta Asya ve Avrupa’ya açılan kapısı niteliğine sahip olan Doğu Türkistan, büyük stratejik öneme haizdir. Doğu Türkistan, çoğunlukla Uygur olmak üzere Kazak, Kırgız, Özbek ve Tatar gibi Müslüman Türk halklarından oluşmaktadır. Milattan önceki 206 senesinden milattan sonraki 1759 yılına kadar geçen yaklaşık 2000 yıllık zaman zarfında Doğu Türkistan, 1800 seneden uzun bir süre bağımsız kalmıştır. Çinliler Doğu Türkistan topraklarına Han Hanedanlığı döneminden itibaren adım atmaya başlamışsa da bu tamamen İpek Yolu’nun güvenliği sağlamak amacı taşıyordu. Çinlilerin bugün o dönemin merkeze tabi idare birimler kimliğinde tanıtmaya çalıştığı kuruluşlar, aslında İpek Yolu üzerinde kurdukları karakollardır (İnayet, 2010:18).
9 Çinliler, Doğu Türkistan bölgesinin şimdiki halini kuzeyden gelen göçebe Türkler ile bölgede yaşayan Çinlilerin kaynaşması neticesinde aldığını ileri sürerler. Fakat Çinlilerin bu söylemi şimdiye kadar bilimsel açıdan kanıtlanamadı, üstelik hep asılsız çıktı. Doğu Türkistan tarih boyunca hep Türk Devletlerinin hüküm sürdüğü bölge olarak görülmüştür ve bunu kanıtlayacak güçlü deliller de mevcuttur. Şehname’de milattan önceki dönemlerde Türkistan olarak isimlendirilen bölgeye “Turan” adı verildiğine dair bilgilere rastlanır. Milattan sonra 7. asırdan sonra, “Turan” ismi, Fars ve Arap kaynaklarında “Türkistan” olarak geçmeye başlamıştır. Marco Polo’nun Seyahatnamesinde ise Doğu Türkistan’ın adı “Büyük Türkiye” olarak geçer (İnayet, 2010:16). Turfan metinlerinde Uygur Türklerinin kendi yaşadıkları bölgeyi “Uygur İli”
diye adlandırdıkları ifade edilir (Kaya, 2016:36) fakat zaman zaman “Uyguristan” adına da rastlamaktayız. “Büyük Türkiye” anlamını taşıyan “Uluğ Türkistan” bölgesinin batı kısmı 19. asrın ikinci yarısında Ruslarca işgal edildikten sonra, bölgenin doğu kısmına
“Doğu Türkistan” adı verilmiştir (İnayet, 2010:13).
Çin, Doğu Türkistan’ın ezelden beri Çin toprağının bir parçasını olduğu savunur. Fakat Çin tarihi uzmanı Owen Lattimore, Çinlilerin Orta Asya’da varlıklarını hiçbir zaman aralıksız devam ettirmediğini, 2000 yıllık tarihin sadece 425 yılında Doğu Türkistan’da hüküm sürdüğünü söyler (Kaya, 2016:37).
Son yıllarda gerçekleştirilen bilimsel araştırmalar sonucu Çin’in kuzey, kuzeybatı ve batı bölgelerinin MÖ 3000 yılına dek uzanan geniş bir zamandan bu yana Türklerin ana yurdu olduğu kanıtlanmıştır. Ancak Çin tarihçeleri, hâlâ Türk ülkelerini kendi güvenlikleri için kontrol edilmesi gereken bir ülke ve topraklarının bir parçası olarak görürler, bu açık bir şekilde Çin’in sömürgeci politikasını yansıtmaktadır (Kaya, 2016:38).
339 tarihinde Doğu Türkistan’ın Çarkılık, Hoten, Karaşehir, Kuçar ve Turfan güzergâhları üzerinden geçerek bölgenin her tarafını gezmiş olan ünlü seyyah, Çinli rahip Fa Shen, Doğu Türkistan’da dolaşırken şehir ve kasabalarda hiçbir Çinliyle karşılaşmadığını anılarında açıkça ifade eder. 339-1760 yılları arasında Doğu Türkistan’ın hiçbir yerinde Çin kolonisinin izine rastlanmadığını gösteren bu ifade tarihî açıdan büyük önem taşımaktadır (Kaya, 2016:38). 629-645 yılları arasında Doğu Türkistan’ı baştan başa dolaşmış olan Çin casusu seyyah rahip Xuan Zang da Doğu
10 Türkistan’da rahip Fa shen’in ifade ettiği gibi ahvale rastlamadığını anılarında belirtir (Kaya, 2016:38).Öteden beri Türkistan topraklarının zaman zaman Çinlilerin istilasına uğradığı ve bu istilanın bazen ülkenin tamamını bazen de bir kısmını kapsadığı bilinen bir gerçektir. Çin istilalarının tam olarak 1700’lü yıllarda başladığı ileri sürülmektedir (Dauliatova, 2007:23).
Çinlilerin Doğu Türkistan’ı işgal girişimini birkaç döneme ayırabiliriz: İlki 1757 yılından 1860’a dek toplam 103 yıl (İmparatorluk Dönemi); ikincisi, 1876 senesinden 1911’e dek 35 yıl (İmparatorluk Dönemi ); üçüncüsü ise 1911 yılından 1943’e dek (Askeri Valiler Dönemi); dördüncüsü, 1943’ten 1949’a dek (Milliyetçi Çin Dönemi);
sonuncusu ise 1949’dan bu yana devam eden istila (Kızıl Çin Dönemi) olmuştur (Dauliatova, 2007:23).
Çin’de uzun dönem hüküm süren Mançu İmparatorluğu 1757’de Doğu Türkistan’ı işgale girişmiştir, fakat kalıcı etki bırakamamıştır. Çinliler Doğu Türkistan’ı aldıktan sonra, 1764-1790 yılları arasında eski idare yapısını tamamen değiştirmeye çalışmış ve Doğu Türkistan’ı Cungarya ve Kaşgarya vilayetleri olarak iki ayrı bölgeye bölerek her iki vilayete de bir genel vali ve bir de vali tayin etmiştir. Kaşgarya vilayeti Kaşgar, Yarkent, Yeni-Hisar, Aksu, Üç-Turfan ve Kuça şeklinde bölünmüş ve yerli halka sadece küçük beldelerin idaresi bırakılmıştır (Hayit, 1995:137).
Doğu Türkistan halkını, kurdukları düzen ile madden ve manen sömüren Çin Mançu İmparatorluğu’na karşı sık sık ayaklanmalar meydana gelse de olumsuz sonuçlanmıştır.
Ancak 1863 senesinde Doğu Türkistanlıların kurtuluş hareketi olumlu sonuç vermiş ve İşgalci Çin Birlikleri ve onlara yardım ve yataklık edenler tamamen pasifize edilmiş ve Doğu Türkistan da kurtulmuştur. 1865 yılında nihayet Yakup Bey, Doğu Türkistan’da bağımsız bir devlet kurmayı başarmıştır (Hayit, 1995:139).
Yakup Bey tarafından kurulan devlet Osmanlı İmparatorluğu, Afganistan, Rusya ve İngiltere gibi devletler tarafından tanınmış ve uluslararası diploması kuralarına göre muamele görmüştür. Fakat bu devlet 14 yıl varlığını sürdürebilmiş ve 1867 yılında ikinci kez Çin Mançu istilasına maruz kalmıştır (Ekrem, https://www.sde.org.tr, 2018).
11 Çinliler, 1884 senesine dek Doğu Türkistan için “Batı bölgeleri” anlamını taşıyan “Xiyu”
(西域) ismini kullanmıştır. Xiyu adı; özel bir coğrafi bölgeyi değil, genel anlamda Doğu Türkistan dâhil tüm Orta Asya’nın önemli bir kısmını ifade ediyordu. Çinliler, 1884 yılından itibaren Doğu Türkistan’a “yeni hudut, sonradan kazanılmış topraklar” anlamı taşıyan Xinjiang (Şincang, Xinjiang, Sinkiang) ismi vererek “ezelden Çin toprağı”
dedikleri bu bölgeyi işgal ettiklerini ilan etmişlerdir (İnayet, 2010:13). Türköz, bu tarihten itibaren Doğu Türkistan’ın Çin’in 19. eyaleti olarak oluştuğunu ifade eder (Türköz, 2010:1). Dorais ise bölgenin nüfus çoğunluğunu Müslüman Türk gruplarının oluşturduğunu belirtir (Dağcı-Keskin, 2015:13).
Çinliler, Doğu Türkistan’ı kendi idari bölgesine dönüştürdükten sonra bölgeyi sert ve sıkı tedbirlerle idare etmeye başlarlar. Doğu Türkistan halkının sefalet yaşayarak muhtaç duruma düşmesi maksat edinilerek çok ağır vergiler getirilmiştir. Çinlilere her alanda kolaylık sağlanırken Doğu Türkistanlılara engeller ve zorluklar çıkartılmıştır.
Türklerin kendi aralarında yardımlaşmaları, Türk ve Türkistan kelimelerini kullanmaları, gazete, dergi gibi ilmi etkinlikle uğraşmaları, özellikle Türkiye ve İslam ülkelerinden gazete, kitap getirmeleri yasaklanır (Alptekin, 1992:143).
1911 yılında Çin’de Mançu İmparatorluğu devrilip yerine Cumhuriyet kurulmuştur dolaysıyla Mançu İmparatorluğu’nun Doğu Türkistan’daki işgali sona ermiş oldu. Fakat Çin’deki iç kaosu fırsat bilen bazı genel valiler, Doğu Türkistan’ı kendi yönetimi altında tutmaya başladılar ve Çin kökenli bu genel valiler, Çin’deki Cumhuriyet yönetime başkaldırarak Doğu Türkistan’ı 22 sene keyfi bir şekilde idare etmişlerdir. Çin Cumhuriyet Başkanı Sun Zhongshan’ın 1913 senesinde Doğu Türkistan’a genel vali olarak atadığı Yang Zixing, Doğu Türkistan halkının kendi kültürünü yaşamasına izin vermez ve Doğu Türkistanlıları tam anlamıyla cahil bırakır. O, görevdeyken Ruslarla iyi ilişki kurmaya çalışır ve bölgede 5 konsolosluk açılmasına izin verir. 1922’de merkez hükûmetin iznini almadan Ruslar ile ticaret anlaşması yapar (Hayit, 1995:308).
Aradan fazla zaman geçmeden bunun sonucu görülmeye başlar ve 1933-1943 yılları arasında, Doğu Türkistan’da Sovyet-Çin ortak idaresi fiili olarak kurulur (Emin, 2003:70).
12 Müşterek Sovyet-Çin idaresi Doğu Türkistan’ı tam anlamıyla cehenneme çevirir.
Toplumun önde gelenleri idam edilir ve Doğu Türkistan halkının millî kültürü yok sayılarak komünist eğitim yaygınlaştırılmaya çalışılır. Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Hoci Niyaz Haci ve başbakan Sabit Damolla gibi Doğu Türkistan halkının önderleri katledilir (Dauliatova, 2007:25).
Bu zorlu dönemlerde Doğu Türkistanlılar özgürlük mücadelesi başlatarak birkaç kez hükûmete karşı ayaklanır. Bunun sonucunda 1933 ve 1944 senelerinde Bağımsız Doğu Türkistan Cumhuriyeti kurmayı başarırlar fakat her seferinde Sovyetler Birliğinin hem askerî hem siyasi müdahalelerinden dolayı Doğu Türkistanlılar esaretten kurtulamazlar.
1949 yılında milliyetçi Çin hükûmeti devrilince yöneticileri Tayvan’a kaçarlar. Bu defa Doğu Türkistan, komünist Çin yönetimince işgal edilir (İlkul, 1999:42).
Komünist Çin hükûmeti Çin’in batıya açılan kapısı niteliğindeki Doğu Türkistan’da ilk olarak Türkistan ve Türk adlarını yasaklamıştır. Doğu Türkistanlıların hafızasına kazılmış bu adların yasaklanmasıyla başlayan zulüm; sözde Panislamizm ve Pantürkizm’le mücadele, yerli milletçilikle mücadele, derebeylikler ve zenginlerle mücadele, Sovyet iş birlikçileriyle mücadele söylemleriyle devam etmiştir. Doğu Türkistanlılar, kültür devriminin sonlanması ve 1980’lerde başlayan Çin’in dışa açılım ve reform politikaları sayesinde nispeten rahat nefes alma fırsatına kavuşur. Doğu Türkistanlılar, kısa süreliğine kendine gelme fırsatını bulmuşsa da soğuk savaşın bitmesi ve Sovyetler Birliğinin parçalanması gibi büyük değişimlerden sonra tekrar zulüm ve baskılara maruz kalmıştır. 1994-2010 yılları arasında Doğu Türkistan’ın mutlak tek yöneticisi olan Çin kökenli Wang lequan; Çin’in yürürlükteki anayasası, Doğu Türkistanlılara umuttan başka hiçbir yarar sağlamayan sözde bölge otonom yasası, din inanç yasası, yazı ve kültür yasalarını bir kenara iterek ya da hiçe sayarak tamamen kendi inisiyatifiyle Doğu Türkistanlılara sitemli bir şekilde tavizsiz ve acımasız kültür, eğitim, toplumsal ve ekonomik politikalar uygulamıştır.
Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, Ekim 2013’te Kazakistan’a gerçekleştirdiği ziyaret esnasında İpek Yolu Ekonomik Kuşağı ve 21. Yüzyıl Deniz İpek Yolu Projesi planını duyurur. Çinlilere göre bölgesel devletleri hatta tüm dünyayı ekonomik olarak şaha kaldıracak olan bu projede Doğu Türkistan çok önemli yer tutmaktadır. Çin için hayati öneme sahip olan bu projenin gerçekleşmesi için Doğu Türkistan’ın güvenliği ve
13 istikrarı çok önemlidir. Bu çerçevede tarih boyunca diğer etnik grupları her açıdan ötekileştirip tehdit olarak gören Çinliler kendilerinden hem ırk hem kültür hem de din açısından farklı olan Doğu Türkistan Türklerine uyguladığı mevcut baskı ve asimilasyon politikasının şiddetini daha artırmaya karar verir. Hemen ardından Çin Devlet Başkanı Xi Jinping’in Doğu Türkistan için sarf ettiği “Xin Jiang’da Çelikten Duvar Örülmeli” sözü Doğu Türkistan’daki durumun daha kötüye gideceği anlamına geliyordu. Artık Doğu Türkistanlılar her alanda hedef haline gelmişti. Ekonomik, eğitim, kültür ve sosyal alanlarda baskılar daha da şiddetlenmeye başladı. Adeta kültürel ve ırkî soykırım denebilecek kadar olaylar yaşanmaya başladı. Doğu Türkistan’ın millî kültürünün eğitim ve bilimsel anlamda gelişmesine büyük emek veren aydınlar ve bilim insanları tek tek hapse ve ceza kamplarına atılmaya başlandı. Öteden beri sakıncalı olarak görülen Türkoloji, Pantürkizm’in ideolojik ve ilmî silahı olarak görülür ve bu bilim dalı için emek veren aydınlar ve bilim insanları cezalandırılmaya tabi tutulmaya başlanır. Hatta Dîvânü Lûgati't-Türk’ün okulların derslik müfredatına dâhil edilmesine ön ayak olan Xinjiang Eğitim Bakanı Uygur Kökenli Sabit Rozi, gençlerin beynini Pantürkizm virüsü ile zehirlemekle suçlanıp idam cezasına çarpıtılır. Türk kökenli araştırmacı ve uzmanlar tarafından son yıllarda yapılan çalışmalar Pantürkizm’e hizmet etmekle suçlanarak tekrar gözden geçirilir ve belli orandakiler sakıncalı görülerek toplatılır. Kısacası Çin Halk Cumhuriyeti’nde Türk varlığı için hizmet eden Türkoloji bilim dalı, büyük tehlikeyle kaşı karşıya kalmıştır.
Çin Halk Cumhuriyeti, öteden beri sadece Uygurları hedef alıyordu fakat son dönemlerde Uygurlar dışındaki diğer Türk etnik toplulukları da doğrudan hedef almaya başladı. İki yıl öncesine kadar baskı ve zulüm tamamen Uygurlarla sınırlıyken bugün Kazaklar ve Kırgızlar, hatta çok daha az sayıda bulunan Tatarlar ve Özbekler de aynı baskı ve zulme maruz kalmaktadır (Kaşıkçı, 16.02.2019). Hatta Çin vatandaşlığından Kazak, Kırgız ve Pakistan vatandaşlığına geçenler bile Çin Halk Cumhuriyeti hükûmetinin “Yeniden Eğitim Merkezleri”, Uluslararası toplumların “Toplama Kampları”, diasporadaki Uygur aydınlarının “Ceza Kampları” olarak adlandırdığı yerlere atılmaktadır.
14 İKİNCİ BÖLÜM
ÇİN HALK CUMHURİYETİ’NDE TÜRKOLOJİ
2.1. YURT DIŞINDA DOĞU TÜRKİSTAN’LA İLGİLİ YAPILAN ÇALIŞMALAR VE BUNLARIN ÇİN TÜRKOLOJİ’SİNE ETKİSİ
Çin’in kuzeybatısında yer alan Doğu Türkistan’da yaşayan Türk halkları üzerinde modern anlamda ilk bilimsel çalışmaların yapıldığı yer kuşkusuz Avrupa’dır. O dönemlerde Avrupa’da Türkler ile ilgili yapılan bilimsel çalışmaların Oryantalizm’in yan dalı olarak gerçekleştiğini söyleyebiliriz. Bilindiği üzere Oryantalizm, Batı Avrupa’da 18. yüzyılda ortaya çıkmış olup, Batı Avrupa ülkelerinin siyasi amaç ve ekonomik çıkarları için 18. yüzyıldan itibaren Asya ülkelerine özellikle doğu ülkelerine yayılmaya başlamıştır. Ayrıca Batı Avrupa ülkeleri, Asya ülkeleri ile her alanda kapsamlı ilişkiler kurmaya da özen göstermiştir. Batılılar; Doğulular ile ilişkisini geliştirmek için onların kültürünü, tarihini, toplumsal yapısını, geleneklerini kısacası onlarla ilgili ne varsa bilmeye ihtiyaç duymuştur. Dolaysıyla, Batı Avrupa’da bu ihtiyacı gidermek için Oryantalizm ya da Şarkiyatçılık bilim dalı olarak oluşmaya başlamıştır (Bulut, 2007: 429).
Batı Avrupa’da Şarkiyatçılığın ortaya çıkması ve gelişmesine paralel olarak Sinoloji, Şarkiyatçılığın yan dalı olarak gelişme göstermeye başlamıştır ve 18. yüzyılda bazı Hristiyan misyonerleri Çin’e yerleşmiş ve Çin kültürünü Batılılara her yönüyle tanıtmıştır. Antoni Gawil (1759-1722), Alksander Weili, Hinzi Masero, W. Hartiz gibi isimler Çin’in astroloji, denizcilik ve biyolojisi gibi bilim dalları üzerine inceleme yapmış ve elde edilen sonuçları Batı bilim dünyasına tanıtmıştır ve zamanla Sinoloji alanında eserler ortaya çıkmaya başlamıştır (Komisyon, 1985:56).
Eski Çin kaynaklarında Hunlar, Türkler ve Uygurların kültürel, siyasi, toplumsal durumlarıyla ilgili geniş bilgilere yer verilmiştir. Batılı bilim insanları, bu kaynaklar ile tanıştıktan sonra araştırma alanlarını daha da genişletir. Avrupa’da Fransız bilim insanı Josepf de Guignes (Sarı, 2017:346) ilk olarak Çince kaynaklara göre eski Türkler ve Uygurlar üzerine araştırma yapar. Onun 1756-1758 tarihlerinde yayımlanan ve sonra
15 Almancaya çevrilen “Hunlar, Türkler, Moğollar ve Batı Tatarların İsa’nın Doğumundan Önceki ve Sonraki Tarihi” adlı beş ciltlik eseri Türklerin genel durumuyla ilgili geniş kapsamlı bilgi verir.Josepf de Guignes’tan sonra Sinoloji’nin kurucularından olan bilim insanı A. Remosat (1788-1832) ve onunla aynı dönemde yaşayan Alman bilim insanı Sinolog, aynı zamanda Türkolog olan Julius Heinrich Klaproth (1783-1835) gibi isimler “Çin Yıllıkları”nı esas alarak Merkezi Asya (Orta Asya), özellikle Doğu Türkistan Tarihi, Doğu Türkistan’daki diller ve Uygur Türkçesi üzerine araştırma yaparlar. Sonra Fransız Şarkiyatçılarından S. Julin (1799-1893), E. Shawan (1865-1918) ve onun öğrencisi P. Pelliot (1878-1945) (Kırpık, 2008:252) Türkoloji alanında önemli eserlere imza atarak Türkoloji’nin gelişmesine büyük katı sağlar.
Avrupa’da Fransa’dan sonra İngiltere bilim insanları da Türkler, özellikle Uygurlar üzerine akademik anlamda araştırma yapmaya başlar. Georg Dinga (1895-1815), Georg Ugayli (1815-1887), S. Beili (1825-1889) gibi isimler Uygurlarla ilgili çalışmalara öncülük eden önemli kişilerdir (Abdulkadir, 2010: 260). Rus bilim insanlarının da Doğu Türkistan üzerine yaptığı bilimsel çalışmalar, azımsanacak kadar az değildir.
Oryantalizm, Sinoloji ve Türkoloji Batı Avrupa’da ortaya çıksa da Rusya’da bu bilim alanları daha gelişerek belli bir düzeye ulaşmıştır. Sene 1725’te Kral 1. Peter,
“Petersburg Bilimler Akademisi”ni kurarak Rus bilim insanlarının araştırma yapmasına büyük imkân sağlar, hatta yurt dışından bilim insanlarını Bilimler Akademisinde çalışmaya davet eder. Rusya’ya gelen yabancı bilim insanları arasında Oryantalist isimler de vardı. Onlar Rusya’da Oryantalizmin gelişmesine büyük katkı sağlarlar.
Oryantalistlerden Julius Heinrich Klaproth, E. Shawan ve P. Pelliot gibi bilim insanları, Rus bilim insanları ile birlikte bilimsel çalışmalar yaparlar. Bu durum, Rusya’da Orta Asya Türkleri özellikle Doğu Türkistan ile ilgili araştırmaların gelişmesine vesile olur.
Rus Oryantalistleri arasında N. Y Bičurin (1777-1853), Doğu Türkistan üzerine ilk araştırma yapan Rus bilim insanı sayılır. O, Batı Avrupa bilim insanlarının bilimsel yöntemlerini örnek alıp Çin kaynaklarına dayanarak Orta Asya, özellikle Uygurlar üzerine araştırma yapmıştır. O, Çin kaynaklarını kapsamlı bir şekilde inceleyerek 3 ciltlik “Orta Asya’da Yaşayan Kadim Halklara Dair Malzemeler” ve “Eski ve Şimdiki Cungar Ovası ve Türkistan’ın Umumi Durumu” (1851) adlı eserlerini bilim dünyası ile buluşturmuştur (Tanay, www.turkcenindirilisi.com). İyi derecede Çince bilen N. Y Bičurin, Doğu Türkistan’ın eski, orta ve yakın zaman tarihiyle ilgili Çince kaynaklar üzerine inceleme yapmıştır, Onun Doğu Türkistan üzerine yaptığı araştırmalar nicel ve
16 niteliksel açıdan Batılı bilim insanlarının ilgili araştırmalarına kıyasla daha çoktur.
Sonraki dönemlerde Batılı ve Rus bilim insanları Doğu Türkistan’da saha çalışması yaparken N. Y Bičurin’in eserlerine müracaat etmiştir (Abdulkadir, 2010:261).
1897 tarihinde Rus araştırmacı Reigin Doğu Türkistan’ın Turfan bölgesine gelerek, buradan bitki örnekleri toplamakla beraber, Turfan’daki tarihî mekânları bilimsel rapor yazmak için gezmiştir. O Rusya’ya döndükten sonra “Turfan Gezi Raporu” nu yayımlamıştır. 1893 ve 1897 tarihlerinde Pavloviski, Kozlof ve Klementz gibi Rus araştırmacılar, Turfan bölgesine gelerek buradaki Binöy Duvar Resimleri, Çince, Sanskritçe ve Eski Uygurcayla yazılan birçok malzemeleri yanına alıp Rusya’ya dönmüşlerdir. 19. yüzyılın ikinci yarısında Doğu Türkistan’ın durumunda özellikle siyasi alanda önemli değişimler gerçekleşmiş ve bu durum bilim insanlarının da ilgisini çekmiştir. O dönemde Rusyalı V. V. Girigoriyef (1881-1816); Kadim Yunan, Roma, Çince, Orta Çağ Arapça ve Farsça, Türkçe kaynaklara müracaat ederek iki ciltlik “Doğu Türkistan-Çin Türkistan’ı” adlı eserini kaleme almıştır (Erşidin, 2001:9). Bu eserde eski zamandan başlayarak 19. yüzyılın 70’li yıllarına dek olan Doğu Türkistan’ın tarih, etnografya ve coğrafyası gibi alanlarla ilgili malzemelere yer verilmiş olup, günümüzde bile oldukça yüksek belge değerine haizdir. “Karahanlı Hanlığı” siyasi terimini V. V.
Girigoriyef bilim dünyasına kazandıran kişidir (Abdulkadir, 2010:264).
18. yüzyılda Batı Avrupa’da gelişen Oryantalizm’e paralel olarak ortaya çıkan Doğu Türkistan araştırmaları, bu yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başlarında bağımsız bir araştırma alanı kimliğine kavuşur ve bu alanda bilim insanları yetiştir. Doğu Türkistan, özellikle Uygurlar ile ilgili araştırmalar, Oryantalizm’in yan dalı olmaktan kurtulup Türkoloji’nin bir parçası olarak yürütülmeye başlamıştır. Türkoloji’nin dünya çapında gelişmesine paralel olarak 20. yüzyılın başında Doğu Türkistan araştırmaları da hız kazanır. Doğu Türkistan’da yaşayan Türk halklarının durumu; etnoloji, dilbilim, tarih, etimoloji ve etnografya gibi bilim dalları açısından incelenerek değerli eserler ortaya çıkarılmıştır. Örneğin, Rus bilim insanı A. Kazimbik (1802-1870) Doğu Türkistan ve Uygurların tarihini Çince, Arapça, Farsça ve Türkçe kaynaklara göre inceleyip
“Uygurlar Hakkında Araştırma” adlı eseri kaleme almış ve Uygurların da Türk kökenli etnik grup olduğu sonuca varmıştır (Sayrani, 2000,02). Ünlü tarih araştırmacısı W.
Wasliyef onun bu görüşünü olumlu karşılamıştır. Üstelik bu görüşü V. V. Radlof
17
“Uygurların Tarihiyle İlgili Meseleler Hakkında” (1893) adlı eserinde güçlü deliller ile desteklemiştir (Abdulkadir,2010: 264).
Rusya’da yetişen Kazak tarihçisi, etnograf ve folklor araştırmacısı (Kalkan, 2016: 653) Çokan Velihanov (1835-1865); 1858-1859 tarihlerinde Kaşgar’a tüccar kılığında gelerek Uygurların tarihi ve Doğu Türkistan’ın ekonomik, coğrafi ve toplumsal özellikleriyle ilgili malzemeleri toplar. Rusya’ya döndükten sonra toplanan bu malzemelerden yararlanarak “Kaşgar”, “Cungarya’nın Genel Durumu” adlı bilimsel raporları yayımlar. Çokan Velihanov’dan sonra, N. Kropatkin de Doğu Türkistan’a gelerek Kaşgar’la ilgili kapsamlı malzeme toplar ve bu malzemeler ışığında “Kaşgariye”
adlı eseri yayımlayarak Rusya Coğrafya Cemiyetinin Altın Madalyon ödülünün sahibi olur. Bir başka Rus araştırmacısı N. M Prijewaliskiy, Türkistan’da, özellikle Orta Asya’da dört defa bilimsel gezi yaparak “Usuriye”, “Moğollar ve Tangutlar”, “Ğulca ve Tanrı Dağlarından Geçerek Lopnur’a Doğru Gitmek” adlı eserleri yazmakla kalmayıp, 15 bin çeşit bitki örneği ve 7000 çeşit hayvan örneği toplamayı başarır (Töpe, 2010:280). Bundan sonraki dönemlerde Orta Asya, özellikle Doğu Türkistan yabancı bilim seyyahlarının ilgi odağı olmaya başlar. N. M Prijewaliskiy’den sonra Rus araştırmacılarından A. Sosnowiskiy, E. Li Matsowiskiy ve G. N Potanin gibi isimler Doğu Türkistan’ın Kumul bölgesine gelerek birçok Folklor malzemesi toplar ve ülkesine götürür. A. N Krasov (1886), M. Pewsov (1876 ve 1889) , W. İ Robrowiskiy, Girim Girijemaylo Kardeşler ve D. A Klementz gibi Rus araştırmacılar da Doğu Türkistan’da bilimsel incelemeler yaparak birçok değerli malzemeyi ülkesine götüren bilimsel seyyahlar arasındadır (Abduveli, 2010:500).
19. yüzyılın sonu, 20. yüzyılın başlarında Doğu Türkistan ile ilgili araştırmalarda belli bir aşmaya gelindiği söylenebilir. Bu defa Doğu Türkistan’ın arkeolojisi, dili ve yazısı, folkloru ve kültürü de araştırılmaya başlanmıştır. 1889’da Rus Coğrafya Cemiyeti Doğu Sibirya Bölümünce bilimsel bir gezi heyetinin başında Moğolistan’a gönderilen gazeteci ve etnograf Nikolay M. Yadrintsev, Orhun Irmağı kıyılarında Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarını tesadüfen bulur ve aynı yıl bu buluşunu tanıtır (Ercilasun, 2013:149). Bu önemli buluşlardan sonra Fin Arkeolojisi Cemiyeti ve Fin-Ugor Cemiyetince bölgeye Heikil başkanlığında yeni bir heyet gönderilir. 1892 tarihinde bu heyet, Helsinki’de açıklama, rapor yayımlama ve araştırma yapmakla kalmayıp bu yeni yazıtların mükemmel bir atlasını yayımlar (Ata, 2011:61). Danimarkalı genel dilbilim
