Diyalekt ve Şive Araştırılması Alanında Yapılan Çalışmalar

Edebî dilin zenginleştirilmesi ve onun geliştirilmesi, edebî dilin oluşması ve gelişme evrelerinin açıklanması, millet ve millî kültür tarihini kapsamlı anlamak gibi konularda büyük öneme haiz olan diyalekt ve şive araştırmaları da önemli aşamalardan geçmiştir.

Çin Halk Cumhuriyeti’nde, özellikle Doğu Türkistan’daki Türk dilleri içinde Uygurca ile Kırgızca arasında diyalekt açısından bariz fark vardır. Fakat diğer Türk dillerinde diyalekt farkı yoktur. Çin Halk Cumhuriyeti’nde diyalekt ve şive araştırmalarına önem

28 verilmiş ve bu alanda önemli çalışmalar ortaya çıkmıştır. Türk dilleri içerisinde diyalekt ve şive araştırmalarında diğer Türk dillerine göre en çok gelişme gösteren dil Uygurca olmuştur. 1980’li yılların başlarında önemli dilbilimcilerden Mirsultan Osmanov, Gao Shijie, Amine Gappar, Li Sing, Chen Zongzhen gibi isimler Uygur dili diyalekti ve şiveleriyle ilgili bilimsel makaleler yayımlamaya başlarlar. Bu makalelerin konuları Uygur dili diyalekti ve şivelerini ayırmanın kriterleri, Uygur dilinin diyalekt ve şiveleri, ayrıca onların özelikleri, Uygur edebî dilinin dayandığı temel diyalekt ve standart telaffuz, diyalekt ve şivelerin oluşum tarihiyle ilgilidir. Bu bilimsel eserlerin bazısı şöyledir: “Çağdaş Uygur Dili Diyalektleri ve Milli Edebi Dilimizin Dayandığı Temel Diyalekti hem Standart Telaffuzu”, “Çağdaş Uygur Dilinin Diyalektlerini Gruplara Ayırmadaki Fonetik Özellikler ve Edebi Dilin Standart Telaffuzu Meselesi Hakkında Mülahaza”, “Uygur Dili Diyalektlerini Gruplara Ayırma Meselesi Hakkında”, “Çağdaş Uygur Dili Diyalekt Sözcüklerinin Türleri ve Bunun Diyalektleri Gruplara Ayırmadaki Önemi”, “Uygur Dilinin Merkezi Diyalekti ve Onun özellikleri – Ek: Çağdaş Uygur Dilinin Temel Diyalekti”, “Çağdaş Uygur Dili Hoten Şivesinin Diyalekt Özelliği”,

“Guma Şivesi Hakkında”, “Çağdaş Uygur Dilinin Lopnur Diyalekti (Sartekin, 2004:355 ).

1990 yılından itibaren Mirsultan Osmanov, Gao Shijie gibi önemli dilbilimciler bilimsel eserler yazmakla kalmayıp, daha önce yabancı Türkologların bu alandaki bilimsel yayımlarını eleştirel perspektiften değerlendirmeye çalışırlar. Onların bu emeği kısa zaman içerisinde sonuç verir ve önemli eserlere imza atarlar. Bunların bazıları şöyledir:

“Çağdaş Uygur Dili Diyalektleri”, “Uygur Dili Diyalektleri ve Diyalekt Araştırmaları”,

“Çağdaş Uygur Dilinin Kumul Şivesi”, “Uygur Dilinin Keşker Şivesi Araştırması”,

“Uygur Dilinin Lopnur Diyalekti”(Sartekin, 2004:357). Uygur diyalektiği ve şive araştırmalarının gelişmesinde bu alanın duayen ismi dilbilimci Mirtultan Osmanov’un büyük katkısı olmuştur.

Bunların yanı sıra Kırgız dili diyalekti hakkında da birçok bilimsel yazı neşredilir.

Örneğin, “Aktu Kırgız dilinin Özellikleri”, “Şincan Kırgız Dilinin Diyalektleri Hakkında”, “Çin Kırgız Dilinin Güney Diyalekti Üzerinde Araştırmalar” (Ayup, 2014.9).

29 2.3. ÇİN HALK CUMHURİYETİ’NDE TÜRK HALKLARIN TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE DİĞER ALANLARDA YAPILAN ARAŞTIRMALAR

1930’lu yıllarda Araştırmacı Wang Gowei ve Wang Riwei, Doğu Türkistan’ın özellikle Uygurların tarihi üzerine araştırma yaparak eserler ortaya çıkarırlar. Ayrıca Wan Riwei Uygurlar üzerine yaptığı tarih çalışmalarının bazılarını “Uygurların Eski Tarihi Hakkında” (Tianshan Dergisi, 1935 yılı, Sayı 6), “Pamir’in Batısındaki Uygurlar Hakkında” (Yögong Dergisi, 1935, Sayı 5), “Tang Hanedanı Döneminden Sonraki Uygurlar Hakkında” (Tarih Dergisi, 1936, Sayı 1), “Uygurların Adının Gelişmesi Hakkında” (Yögong Dergisi, 1937, Sayı 4) başlığıyla peş peşe neşir etmiştir (Tarimi, 2016:60).

1940 yılında Milliyetçi Çin döneminde Uygur tarihiyle ilgili ilk araştırma ekibi kurulur.

Araştırmacı Fu Ton’ın “Eski Uygurların Batıya Göç Ettikten Sonra Gelişmesi ve Çökmesi”(Şerki Şimal Mecmuası 1941,1-2 ), Ding Su’nun “Xinjian Milletleri ve Uygurlar” (Etnologiye Araştırması Mecmuası, 1946, 5), Li Dong Fang’ın

“Xinjiang’dakiler Türk mü?”(Da Dong Bao Gazetesi, 14 Ekim 1944), “Xinjiang’dakiler Türk Değildir” (Dölet Tili Gazetesi, 4 Aralık 1944), Muhammet Emin Buğra’nın “Doğu Türkistan Tarihi”(1940), “Xinjiang’da Yaşayan Türk’tür” (Dagungbao Gazetesi, 31 Ekim 1944), “Xinjiang’daki Kardeşlerin Türk Olduğu Hakkında” (Dagungbao Gazetesi, 24 Kasım 1944) adlı çalışmalar o dönemde önemli eserlerden bazılardır (Tarimi,2016:61).

1949 tarihinde Çin Halk Cumhuriyeti kurulduktan sonra, Doğu Türkistan’ın tarihi, kültürü, dili ve edebiyatı üzerine araştırmalar ve yayınların sayısı artmaya başlamıştır.

Pekin ve Doğu Türkistan’da konuyla ilgili araştırma merkezleri kurulmakla beraber konuyla ilgilenen araştırmacıların bilimsel çalışmaları da artar. Genç tarih araştırmacısı Ahmetcan Mümin Tarimi Çin’de ve Doğu Türkistan’da Doğu Türkistan özellikle Uygur tarihini ve kültürünü araştırma ve inceleme etkinliklerini üç döneme ayırarak inceler. O, 1950-1980 arasındaki yılları birinci dönem içerisinde değerlendirir. Bu dönemde Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki araştırmacılar daha önce bu alanda yapılan yerli ve yabancı kaynaklara müracaat ederek, Marksizm doktrinin benimseyerek Uygur tarihini incelemeye çalışmış ve bu çerçevede bazı sonuçları elde etmiştir. Araştırmacılar bu

30 dönemde tamamen Marksizm tarih doktriniyle hareket ederek Uygur tarihiyle ilgili bilgiler toplayıp Uygurların tarihi ve etnolojisiyle alakalı eserler yazarlar (Tarimi, 2016:61). Bu araştırmacıların çalışmaları hâkim ideolojinin etkisi altında kaldığından dolayı bilimsellik bakımından sorunludur.

Doğu Kitapçılık Neşriyatı tarafından 1952 tarihinde neşredilen Go Yingde’nin

“Uygurların Kısaca Tarihi” adlı eserde Uygurların soyu, dini, tarihi, dili ve edebiyatı gibi konular sistemli bir şekilde anlatılmaya çalışılır. Bu eser çok hacimli olmasa da Çin Halk Cumhuriyeti kurulduktan sonra Uygur tarihiyle ilgili yazılan ilk eser olma özelliğine sahiptir (Tarimi, 2016:61).

1956-1964 yılları arasında Çin Halk Cumhuriyeti’nde ilk defa “Az Sanlik Milletler”

olarak telaffuz edilen farklı etnik toplulukların sosyal tarihine dair çalışmalar gerçekleşir. Sene 1956’da Çin Halk Cumhuriyeti’nde yaşayan milliyetlerin dili ve edebiyatları hakkınca inceleme, 1958 yılında ise Doğu Türkistan’daki milliyetlerin tarihi ve sosyal durumlarının incelenmesi neticesinde “Uygurların Kısaca Tarihi”,

“Uygur Etnolojisi”, “Uygurların Tarihi ve Etnolojisi” gibi üç kitabın aslı ve 1953-1958 yıllarında Uygurların toplumsal tarihi gibi alanlarla alakalı yazılan beş tane makale ile beraber “Uygurların sosyal Tarihinin İncelenmesi” (Xinjiang Helk Neşriyatıi, 1984) adında bir eser neşredilir. İsmi zikredilen bu eserlerde Uyguların politik, ekonomik, kültür, dinî inanç, toplumsal tarih gibi konular ele alınmakla beraber, Uygurların 1950’li yıllardan önceki toplumsal tarihi de ayrıntılı olarak incelenmiştir (Tarimi, 2016:61).

1958 tarihinde, Çin Halk Cumhuriyeti’nde Türkologlardan Feng Jıa Sheng, Cheng Su Lu, Mu Guang Wen’in “Uygur Tarihi İle İlgili Materyallerden Kısaca Toplam”

(Milletler Neşriyatı, 1958) adlı iki kısımlı eseri neşredilir. Çin Halk Cumhuriyeti kurulduktan sonra Doğu Türkistan’da Uygur tarihi ile ilgili araştırma yapan ilk bilim insanlarından biri olan Gu Bao, “Eski Xinjiang Bölgesinin Müzik-Dansları ve Eski Cemiyeti” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1988) adlı eseri yayımlar.Fakat o dönemde Çin’i kasıp kavuran “Kültür Devrimi”nin etkisinden dolayı milletlerin tarihi, dili ve edebiyatı üzerine araştırma yapmak devlet tarafından yasaklanır, hatta bazı bilim insanları hapislere atılır. Kültür Devrimi en çok Doğu Türkistan’ı etkiler, kültürel miraslar yok edilir, yeni başlayan Uygur tarih ve kültür araştırmaları da sekteye uğrar.

31 İkinci dönem ise 1980-2000 arasındaki yılları kapsar. Bu dönemde Doğu Türkistan ile ilgili çalışmalar diğer bilim alanlarında olduğu gibi “Kültür Devrimi”nin etkisinden kurtularak yeni aşamaya girer. Çin Sosyal Bilimler Akademisi, Xinjiang Sosyal Bilimler Akademisi, Xinjian Üniversitesi gibi kurumlar hemen işe koyulur. Bu kurumlar araştırma ve incelemelere önem vermekle beraber bu alanda bilim adamlarının yetişmesine imkân sağlarlar. Ayrıca Doğu Türkistan’ın genel durumuyla ilgili bazı bilimlerin yani Batı yurt ilmi, Dunhuang ilmi, İpek yolu ilmi, Turpan ilmi, Küsen ilmi, Orta Asya ilmi, Xinjiang Arkeolojisi gibi bilimler gelişme göstermeye başlar. Uluslararası iş birliği, yabancı ülkeler ile bilgi alışverişinin kolaylaşması, seminer ve toplantıların düzenlenemesi, bundan başka “Uluslar İncelemeleri”, “Orta Asya Dergisi”, “Batı Kuzeyin Tarihi ve Coğrafyası”, “Batı Kuzey Milletleri”, “Xinjian Üniversitesi Dergisi”, “Xinjian Pedagoji Üniversitesi Dergisi”, “Turpan İlmi” gibi dergiler faaliyet göstererek Doğu Türkistanlıların dil ve edebiyat, din, kültür ve tarihinin incelenmesinde önemli görevleri üstlenir (Tarimi, 2016: 63).

Bu dönemde Ünlü Türkologlardan Geng Shimin ilk defa Orhun Yenisey Yazıtlarını yabancı bilim insanlarının araştırmalarından yararlanarak Çinceye çevirmekle beraber Uygur tarihi ve kültürüne dair makale ve kitaplar yazar. Onun “Tarım Nehri Kıyısındaki Milletlerin Birbirine Katılması ve Yakın Zaman Uygur Milletinin Oluşması” (Xinjiang Tarihine Dair Makaleler Toplamı, 1983) , “Karahanlılar Tarihinden Kısaca Özet”

(Xinjiang Sosyal Bilimler Dergisi, 1982, 2 ), “Eski Uygur Şiirlerinden Seçmeler”

(Xinjiang Helk Neşriyatı, 1982), “Uygurların Eski Dönem Kültürü ve Yazılarına Genel Bakış” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1983) adlı eserleri Uygur tarihi ve kültürüyle ilgili önemli kaynaklardır.

Cheng Su Lu, 1970 yılından sonra Uygur tarihi ile ilgili çalışmalar yapan önemli isimler arasındadır. O, Uygurların tarihi ve kültürüyle alakalı “Uygurların Etnik Kaynağı Hakkında”, “Uygurların Xinjiang’a Yerleşmesi Hakkında”, “9. Yüzyılın Ortalarında Uygurların Doğu ve Batı Taraflarının Birleşmesi ve Tarım Eski Kültürünü Devam Ettirmeleri”, “Koçu Uygur Hanlığının Siyasi Yapısı, İktisadi, Kültürü Hakkında” gibi makaleler yayımlar. Sonra bu makalelerini toplayıp “Tang, Song Sülaleleri’ndeki Eski Uygurların Tarihiyle İlgili Makaleler Toplamı” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1993) adlı eserini yayımlar.

32 Bu dönemin önemli tarihçilerden olan Liu Zi xiao 1985 ve 1986 yılında iki ciltlik

“Uygur Tarihi” adlı eserini neşreder. O, bu kapsamlı eserinde Uygurca ve Çince kaynaklara müracaat ederek, Uygur tarihindeki önemli olaylar ve problemleri aydınlatmaya çalışır. Bu dönemde gerçekleşen çalışmalardan bir tanesi de 1989’da Xinjiang Helk Neşriyatı’nca yayımlanan “Uygurların Kısaca Tarihi” adlı eserdir.

Önemli tarihçilerden Lin Gan, 1970’li yıllardan sonra Uygurlar ve eskiden Çin’in kuzeyinde yaşamış Türk topluluklarının tarihini ve kültürünü araştırır. O Uygurlar, Hunlar ve Göktürklerin tarihine ilişkin “Hun Tarihi” (İçki Moğol Halk Neşriyatı, 1977),

“Hunların Genel Tarihi” (Halk Neşriyatı, 1986), “Türk Tarihi” (İçki Moğol Halk Neşriyatı, 1988) gibi eserleri yazar. Onun Gao Zı Hu ile birlikte yazdığı “Eski Uygurların Tarihi” (İçki Moğol Halk Neşriyatı, 1994) adlı eseri Uygurların tarihine yer veren önemli bir çalışmadır (Tarimi, 2016: 64).

Xinjiang Üniversitesi Tarih Fakültesinin hocası olan Wei Liang Tao Karahanlıların adı, kurucusu, kurulduğu coğrafya, kabileleri, siyaseti, ekonomisi, kültürü ve Kara- hanlıların komşularıyla olan ilişkileri gibi konular üzerinde araştırma yaparak “Kara- hanlılar Tarihinden Sözler” (Xinjiang Üniversitesi Neşriyatı, 1986) adlı eseri yayımlar.

Bu eser Çin Halk Cumhuriyeti’nde Karahanlılar Devleti hakkında yazılmış ilk eser sayılır. Wei Liang Tao Karahanlılar hakkındaki araştırmalarını sonradan çalıştığı Nanjin Üniversitesinde devam ederek “Yarkent Hanlığı Tarihinden Genel Söz” (Hei Long Jiang Eğitim Neşriyatı, 1996), “Batı Yurttaki Hoca Cemaati Hakkında” ( Çin Sosyal Bilimler Neşriyatı, 1998) gibi değerli eserleri kaleme alır. Önemli Türkologlardan Niu Ru Ji “Uygurların Eski Yazıları ve Yazmalarına Giriş” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1997) adlı eserini yayımlar. Ondan başka Li Jing Wei de “Eski Uygurca Toplumsal, Ekonomi Yazıları Üzerine Araştırma” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1996),

“Turpan’da Bulunan Uygurca Sosyal, Ekonomi Yazıları Üzerinde Araştırma” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1996) gibi eserleri yayımlar. Araştırmacı Yang Fu Xue, Uygurların tarihi, kültürü ve yazma eserleri hakkında araştırmalar yaparak “Şacu Uygurları ve Onların Yazmaları” (Niyu Ruji ile birlikte yazmış, Gansu Medeniyet Neşriyatı 1995),

“Eski Uygurlarda Budizm” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1998) gibi eserleri kaleme alır.

Onun “Eski Uygurlarda Budizm” adlı bilimsel eserinde Budizm’in özelliği, Budizm’in Uygurlarda yaygınlaşması, Uygurlardaki Budizm tercüme işleri, tapınmaklar ve kültür konuları işlenir. Guo Ping Liang ile Liu Ge’nin birlikte yayımladıkları “Eski Uygur Tarihi El Kitabı” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1995) adlı eseri bu konudaki bir başka

33 önemli çalışmadır. Yang Sheng Min, eski Uygurlar hakkında araştırma yaparak “Eski Uygurlar” (Jilin Maarip Neşriyatı, 1992) adlı eseri kaleme alır. Ren Yi Fei ise Yasin Hoşur ile birlikte “Uygurlar” (Milletler Neşriyatı, 1997) adlı eseri yayımlar.

Doğu Türkistan’daki milletlerin tarihi hakkında araştırmalar yapan Su Bei Hai, Huang Jian Hua ile birlikte Qing Hanedanlığı döneminden Minguo dönemine kadar olan Uygur derebeyliklerin tarihi hakkında “Qumul, Turpan Uygur Wanglığı Tarihi” (Xinjian Üniversitesi Neşriyatı, 1993) adlı eseri yayımlar. Duan Lian “Qin Dinglinglar, Qangqıllar ve Télélar” (Şanghey Halk Neşriyatı, 1998) adlı eseri yazarak Uygurların eski dönem tarihini anlatmaya çalışmıştır. Bunların dışında Wang Bing Hua “Turpan”ın Eski Dönem Kültürü” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1989), Jiang Qi “Xiang Karahanlıların Paraları” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1990) , Chen Zun Wang 600 yıl önce Hunan’e yerleşen Uygurların tarihi ve kültürü hakkında “Hunan Uygurları” (Yuelü Neşriyatı, 1994), Miao Pu Sheng Uygurlardaki derebeylik düzeni hakkında “Beglik Düzeni”

(Xinjiang Helk Neşriyatı, 1995),Tian Wei Zhang “Moğol Dönemindeki Uygurlarda Günlük Hayat” (Xinjaing Güzel Sanat Neşriyatı, 1996 ); Chen Sheng Yuan “Çin’deki Az Sayılı Uluslar Eğitim Tarihi” içinde ilk cilt olan “Uygurların Eğitim Tarihi”

(Guangdong Maarif Neşriyatı, 1998), Shang Yan Bing “Yuan Hanedanlığı Dönemindeki Uygurlar Hakkında Araştırmalar” (Milletler Neşriyatı, 1999), Li Jin Xin

“Xinjiang’da Bulunan İslam Hanedanlıklarının Kısaca Tarihi” (Din ve Kültür Neşriyatı, 1999) gibi eserleri bilim dünyasına tanıştırır (Tarimi, 2016:65).

Bu dönemde Uygur araştırmacılar da Uygur tarihi üzerine önemli çalışmalar yaparlar.

Önde gelen tarihçilerden Uygur Sayrani, Haci Yakup, Turgun Almas, Qasim Ariş, Muhidin Vilem, Abdullah Ehmidi gibi isimler; Uygurların tarihi, gelişimi, kültürü gibi konular hakkında kapsamlı araştırmalar gerçekleştirir. Qahar Barat, Hebibullah Hoca Lemcini gibi genç araştırmacılar; eski Uygur tarihi, dili, kültürü ve yazmaları hakkında araştırmalar yaparlar. Bu dönemde özellikle Abduşükür Muhemmetimin, Uygur müzik ve dans tarihi konusunda “Xinjiang’ın Tang Hanedanlığı Dönemindeki Şarkı ve Dans Sanatı” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1980) adlı araştırmasını yayımlar. Arkeolog ve eski yazı araştırmacısı Qurban Veli “Bizim Tarihi Yazılarımız” (Xinjiang Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı, 1983) adlı eserini kaleme alır. Tarihçi Haci Nurhaci eski Uygurlar ve Karahanlılar hakkında araştırmalarda bulunarak “Karahanlıların Kısaca Tarihi”

(Xinjiang Helk Neşriyatı, 1983), “Yarkent Seidiye Hanlığının Kısaca Tarihi” (Xinjiang

34 Helk Neşriyatı, 1993) gibi eserleri bilim dünyasıyla buluşturur. Uygur araştırmacılar içinde ilk defa bu konuda araştırmalar yapan Nurhaci, Karahanlılar ve Seidiye Hanlığı hakkında eserleri kaleme alır. Bunun yanı sıra Uygur eğitim tarihi araştırmacısı Abdullah Talip “Uygur Eğitim Tarihinden Bilgiler” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1983) adlı eserini yayımlayarak Uygur eğitim tarihi hakkındaki eksikliği gidermeye çalışır.

Abdurehim Sabit “Uygur Klasik Edebiyat Tarihi” (Toplam 4 cilt, Kaşgar Öğretmenler Sürekli Eğitim Okulu) 1982- 1983 yıllarında adlı hacimli eserini yayımlar ve bu alanda büyük etki yaratır. Abduqeyum Hoca, Tursun Ayup, İsrapil Yüsüp “Eski Uygur Yazmalarından Seçmeler” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1983) adlı eseri yazarak yurt dışındaki eski Uygurca metinleri, Uygurlara tanıtır ve Uygurlarda bu alanla ilgili araştırmaların önünü açarlar. Bu dönemde İbrahim Niyaz’ın “Tarihten Kısaca Beyanlar”

(Keşker Uyğur Neşriyatı, 1989), Enver Baytur ile Heyrinsa Sidik’ın “Xinjiang’daki Milletlerin Tarihi” (Milletler Neşriyatı, 1991), Abdurehim Hebibullah’ın “Uygur Etnografyası” (Xinjiang Halk Neştiyatı, 1993) gibi eserleri yayımlanır (Tarimi, 2016:66 ).

1995 yılında Pekin’de Çin Uygur Tarihi ve Kültürü Araştırma Kurumu kurulur. Böylece Uygur tarihine ilişkin araştırmalar daha kurumsal kimliğe sahip olur. Bu kurum tarafından bugüne kadar “Çin Uygur Tarihi ve Kültürü Araştırması” isimli toplam 6 ciltlik eser yayımlanmıştır. Uygur araştırmacılardan Tohti Muzart’ın “Uygur Tarihi ve Kültürü Hakkında Araştırma” (Milletler Neşriyatı, 1995 ), arkeolog Abdukeyum Hoca’nın “Batı Yurt ve Eski Kültür” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1995), Abduşükür Muhemmedimin’nin “Uygur Felsefe Tarihi” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1997), Mehmud Zeydi’nin “Uygur Medeniyet Tarihinden Derlemeler” (Milletler Neşriyatı, 1995), Hoca Ehmed Yunus’un “Gülşen Vadedeki İzler” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1996), Abdukerim Rahman önderliğinde hazırlanan “Uygur Edebiyat Tarihi” (Xinjiang Üniversitesi Neşriyatı, 1998), Abliz Muhemmed Sayrami’nin “Uygur Kültürü ve Sanatına Dair Araştırma Makaleler” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1999) gibi eserler yayınlanarak Uygur tarih ve kültür araştırmaları belli bir düzeye ulaşır (Tarimi, 20: 66).

Uygur tarihi ve kültürüne ait eski yazma eserlerin araştırılması ve yayımlanması bu dönemin bariz özelliğidir. Bu dönemde, eski Çince kaynaklardaki Uygurlara ait bilgileri toplama, derleme ve yayınlama çalışmalarında ilerleme kaydedilir. Xinjiang Üniversitesi Orta Asya Kültürü Araştırma Enstitüsü’nce yayımlanan “Tarihi Hatıralar”

35 (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1987), “Hanname” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1993), “Sonraki Hanname” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1996), “Üç Hanedanlık Tezkiresi, Cinname, Sungname” (Şincan Halk Neşriyatı, 2001), “Kuzey Hanedanlıklar Tarihi” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 2002 ) gibi eserler, Xinjiang Sosyal Bilimler Akademisi Tarih Araştırma Enstitüsü’nün neşrettiği “Xinjiang’ın Yerli Tarihine Ait Materyallerden Seçmeler”(Xinjiang Helk Neşriyatı, 1987), Chen Gao Hua’nın “Ming Hanedanlığı Dönemindeki Kumul ve Turpan’a Dair Dökümanlar” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1984) ile “Yuan Hanedanlığı Dönemindeki Uygurlar ve Karluklara Dair Dökümanlardan Seçmeler” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1991), Liu Mei Song’un “İki Tannamedeki Uygurlar Hakkındaki Bölümlerin Karşılaştırılması” (Zhong Yang Minzu Üniversitesi Neşriyatı, 1989), Feng Ji Wen önderliğinde yayınlanan “Eski Uygurlar Tarihinin Yılnamesi” (Xinjiang Üniversitesi Neşriyatı, 1992) gibi önemli eserler vardır (Tarimi, 2016:67). Uygur diliyle ilgili eserler ve yazmaları toplama, araştırma ve yayımlama çalışmalarında önemli başarılar elde edilir. Bu alanda gün yüzüne çıkan bazı eserler şunlardır: “Oğuz Name” (Milletler Neşriyatı, 1980), Molla İsmetullah Möcizi’nin

“Tevarih-i Musikiyyun” (Milletler Neşriyatı, 1982), Molla Mir Salih Kaşğari’nin

“Çinggizname” (Keşker Uyğur Neşriyatı, 1985), Kaşgarlı Mahmud’un “Divân-u Lugat’t-Türk” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1981-1984), Yusuf Has Hâcip’in “Kutadgu Bilig” (Milletler Neşriyatı, 1984), Molla Musa Sayrami’nin “Târih-i Eminiye”

(Xinjiang Helk Neşriyatı, 2000) ve “Târih-i Hemidi” (Milletler Neşriyatı, 1986), Eski Uygur yazısıyla yazılmış “Mayitri Simit” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1987), Muhammed Sadık Kaşgari’nin “Tezkire-i Ezizan” (Keşker Uyğur Neşriyatı, 1988), Mirza Muhammed Haydar’ın “Târih-i Reşidi” (Xinjiag Halk Neşriyatı, 2007), Şah Mahmud Corâs’nin “Seidiye Hanlığının Tarihine Dair Materyaller” (Keşker Uyğur Neşriyatı, 1989), Şir Yar’ın “Mevlana Erşidin Tezkiresi” (Xinjiang Özerk Bölgesi Eski Materyaller Ofisi, 1994), Ebulgazi Bahadırhan’ın “Şecere-i Türki” (Xinjaing Halk Neşriyatı, 2002), Şerefidin Eli Yezdi’nin “Zefername” (Milletler Neşriyatı, 2007 (Tarimi, 201:67).

Bu dönemde Xinjiang Sosyal Bilimler Akademisi Milletler Araştırma Enstitüsü tarafından yayımlanan “Xinjiang’ın Kısacık Tarihi” (toplam 3 cilt, Xinjiang Helk Neşriyatı, 1980-1992), Çin Sosyal Bilimler Akademisi Milletler Araştırma Enstitüsü’nce neşredilen “Çin’in Tarihi Dönemlerindeki Milletler Tarihi” (toplam 8 cilt, Sichuan Milletler Neşriyatı, 1988-1996), tarih araştırmacısı Yu Tai Shan

36 önderliğinde hazırlanan “Batı Yurdun Genel Tarihi” (Çin Eski Eserler Neşriyatı, 1996) ve “Batı Yurtun Kültür Tarihi” (Çin Arkadaşlık Neşriyatı, 1996), Chen Hui Shengler’in hazırladığı “Mingo Dönemindeki Şincan Tarihi” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1999), Jian Bo Quan tarafından hazırlanan “Xinjiang’daki Milletlerin Tarihi” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 1996) eserlerde Doğu Türkistan’daki tüm Türk toplulukların tarihi ve kültürüne yer verilmiştir (Tarim, 2016: 67 ).

3. Dönem: 2000’li yıllardan günümüze kadar olan zaman dilimi kapsar. Bu dönemde, Doğu Türkistan tarihine ilişkin araştırmalar daha bilimsel yöntemlerle yapılır. Bu dönemde, Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki ve Doğu Türkistan’daki araştırmacılar ülke içi ve dışında bilim camiasında meydana gelen gelişmelere kayıtsız kalmayarak uluslararası bilimsel kuram ve yöntemleri benimserler ve özellikle farklı ülkelerde Doğu Türkistan tarihi üzerine yapılan çalışmalar ile tanışma ve mukayese etme imkânı bulmuşlar. Örneğin Doğu Türkistan’daki “Üç Vilayet İnkılabı” tarihini konu alan

“Xinjiang Üç Vilayet İnkılabı Tarihi” (Milletler Neşriyatı, 2000 ) arkeoloji gibi farklı disiplinlerin verilerinden yararlanılarak bilimsel yöntemlerle kaleme alınan önemli çalışmadır. Tarihçi Hua Tao tarafından kaleme alınan “8.-10. Yüzyıllardaki Batı Yurt Tarihi Hakkında Araştırma” (Shanghai Eski Eserler Neşriyatı, 2000) adlı eserde, Çince tarihi kaynaklardaki kayıtlar Arapça, Farsça ve diğer dillerdeki tarihi malzemelerle mukayese edilerek Doğu Türkistan tarihindeki bazı olaylar kapsamlı bir şekilde incelenir.

Uygur araştırmacı Yunuscan Eli’nin “17.-18. Yüzyıllardaki Uygurlar ile Cunggarların İlişkisi” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 2002) adlı kitabı daha önce araştırmacılar tarafından fazla değer verilmeyen fakat Cunggar Hanedanlığı ile Seidiye Hanedanlığının ilişkisine ait önemli bir eserdir (Tarimi, 2016:67 ). Li Qin’in “Orta Asya’daki Uygurlar”

(Xinjiang Helk Neşriyatı, 2003) adlı eserinde Orta Asya’daki Uygurların etnik kökeni, ortaya çıkışı ve göç nedenleri gibi konular incelenir. Ahmed Süleyman Kutluk; “Orhun Uygur Kağanlığının Kısaca Tarihi” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 2005) adlı eserinde, Uygurların 7. yüzyıldan 9. yüzyılın ortasına kadar olan tarihini araştırma konusu yaparak, Orhun Uygur hanedanlığının kuruluşu, hanedanlığın siyasi, iktisat sistemi, Orhun Uygurlarının şehir hayatı ve dinî inancını inceler (Tarimi, 2016:67).

37 Tian Wei Jiang “Koço Uygurlarının Tarihinden Ders” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 2006 ) adlı eserinde, Koçu Uygur hanlığının 9. yüzyıldan 14. yüzyılın ortasına kadar yaklaşık 500 yıllık gelişme, sosyal sistem, ekonomik hayat, kültür ve sanat, dinî inancındaki değişiklik ve diğer hanedanlıklar ile olan ilişkiler incelenir. Wang Qian “Uygurların Tarihi ve Çağdaş Durumu” (Xinjiang Üniversitesi Neşriyatı, 2005) adlı eserinde, Uygurların coğrafyası, sosyal ve ekonomik gelişmesi, kültür ve geleneklerindeki değişikler ve modern durumu hakkında bilgileri aktarır. Bunun haricinde İmin Tursun’un “Eski Uygur Kültürü” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 2000) adlı eseri, Chen Guo Guang ile Haji Nurhacı’nın birlikte hazırladığı “Çin Şincan Bölgesinin İslam Dini

37 Tian Wei Jiang “Koço Uygurlarının Tarihinden Ders” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 2006 ) adlı eserinde, Koçu Uygur hanlığının 9. yüzyıldan 14. yüzyılın ortasına kadar yaklaşık 500 yıllık gelişme, sosyal sistem, ekonomik hayat, kültür ve sanat, dinî inancındaki değişiklik ve diğer hanedanlıklar ile olan ilişkiler incelenir. Wang Qian “Uygurların Tarihi ve Çağdaş Durumu” (Xinjiang Üniversitesi Neşriyatı, 2005) adlı eserinde, Uygurların coğrafyası, sosyal ve ekonomik gelişmesi, kültür ve geleneklerindeki değişikler ve modern durumu hakkında bilgileri aktarır. Bunun haricinde İmin Tursun’un “Eski Uygur Kültürü” (Xinjiang Helk Neşriyatı, 2000) adlı eseri, Chen Guo Guang ile Haji Nurhacı’nın birlikte hazırladığı “Çin Şincan Bölgesinin İslam Dini