ON THE ROLE OF UIGHUR FOLK LITERATURE IN THE CONSTRUCTION OF NATIONAL IDENTITY UYGUR HALK EDEBİYATININ MİLLÎ KİMLİK İNŞASINDAKİ ROLÜ ÜZERİNE Alimcan İNAYET Alimcan İNAYET Akt. [ Çeviri -Aktarma / Translation] ىلور ىكىتشىلىق اپرەب كىلمىك يىللىم ڭىنىتايىبەد

(1)

ىلور ىكىتشىلىق اپرەب كىلمىك يىللىم ڭىنىتايىبەدەئ قلەخ رۇغيۇئ ەدىققەھ

*

[Çeviri-Aktarma / Translation]

Alimcan İNAYET Akt. Alimcan İNAYET^**

Geliş Tarihi: 28.05.2019 Kabul Tarihi: 28.11.2019 ىنۇمزەم ەچىقسىق

ھۇم ڭەئ ادىشىقىچ اغىرۇتتوئ ڭىنرەلتەللىم زۆئ ادنايرەج ۇب لىت .رۇدلىت ىسىرىب ڭىنرلالىمائ ناغىديانيوئ لور مى

ىكازغائ ىنىپىزەۋ ۇب اسلوب ەدرەلتەيىئمەج زىستاۋاس .ۇدىرۇقتائ قىلىقرائ رەلرەسەئ يىبەدەئ ىنىسىيسكنۇپ لرەسەئ تايىبەدەئ امزاي ۇئ ىليەم ،رەلرەسەئ يىبەدەئ .ۇدىلوب ناغلائ ەگىتسۈئ ىرىلرەسەئ تايىبەدەئ ىرى

سكەئ ىنڭائ يىللىم ىنەي ،ىنىھور ڭىنقلەخ ،نۇسلوب ىرىلرەسەئ تايىبەدەئ ىكازغائ ىليەم ،نۇسلوب اشخان قلەخ ،ناتساد ،ەناسپەئ ،ھىم،اتشىلىق اپرەب ىنىكىلمىك يىللىم رۇغيۇئ ،ادناقتيېئ نىدىنەم ۇب .ۇدىرۈتتەئ -

لاقام ەۋ ەپىتەل ،كەچۆچ ،ىرىلقاشوق -

ىرىللىسمەت ىن يىزىكرەم ۇمڭ قلەخ رۇغيۇئ نىتپەۋەس ۇب .رۇدراب ىلور

ىسيىگولوئېدىئ كىلىچتەللىم ەۋ كىلمىك يىللىم ،سەمەئ ىتكېيبوئ تاقىقتەت ڭىنتاقىقتەت يىملىئ لاتەقەپ ىتايىبەدەئ .كەرېك ىشۇلۇنوت پەد ەھاس رىب مىھۇم ىتىياھان ۇمنىتتەھەج :رەلزۆس قۇلچۇقچائ ئ قلەخ ،لىت ،كىلمىك يىللىم ،ھىم ،رۇغيۇئ

ىتايىبەدە .

UYGUR HALK EDEBİYATININ MİLLÎ KİMLİK İNŞASINDAKİ ROLÜ ÜZERİNE

Özet

Milletlerin inşasında belirleyici etkenlerin birisi dildir. Dil bu süreçteki işlevini edebî eserlerle ifade eder. Okuma-yazma oranının düşük olduğu topluluklarda ise bu görevi sözlü kültür ürünleri yerine getirir. Edebi ürünler, ister yazılı edebiyat ürünleri olsun, isterse sözlü kültür ürünleri olsun, halkın ruhunu, yani millî bilinci barındırır. Bu bağlamda Uygur Türklerinin millî kimliğinin inşasında mitlerin, efsanelerin, destanların, halk şarkı ve türkülerinin, masal, fıkra ve atasözlerinin de merkezi ve etkin rolü vardır. Dolayısıyla Uygur halk edebiyatı sadece bilimsel araştırmanın nesnesi olarak değil, millî kimlik ve milliyetçilik ideolojisi açısından da son derece önemli bir alan olarak görülmelidir.

Anahtar Kelimeler: Uygur, Mif, Millî Kimlik, Dil, Halk Edebiyatı.

ON THE ROLE OF UIGHUR FOLK LITERATURE IN THE CONSTRUCTION OF NATIONAL IDENTITY

Abstract

One of the determining factors in the construction of nations is language. Language performs its function in this process with literary works. In communities where the literacy rate is low, this task is performed by oral culture products. Literary products, whether they are written literature products or verbal culture products, contain the soul of the people, that is, the national consciousness. In this context, the myths, legends, epics, folk songs, fairy tales, jokes and proverbs have an effective role in the construction of the Uighur Turks' national identity. Therefore, Uyghur

( ىتايىرشەن مىكاھ ەلاقام ۇب*

Hakin Yayınları نىدىپىرەت )

2015 - ىلىي نابوچ لۇقزۆئ .رد .فورپ«»ناغلىسېب غوئ

مرائ ۇل »ىناغا

( Prof. Dr. Özkul Çobanoğlu Armağanı )

ىكىتپاتىك قىلمان

“Uygur Halk Edebiyatının Milli Kimlik İnşasındaki Rolü Üzerine”

ىلاقام قىلىمېت نىدزۆك نىدىتياق ەلاقام .ىدلۇرۇدغائ نىد

.ىدلۈرۈچۆك

**Prof. Dr., Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, e-posta: alim1962@hotmail.com Orcid: 0000-0002-8841-4157

(2)

Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi Sayı: 2019/14

folk literature should be seen not only as an object of scientific research but also as an important field in terms of national identity and nationalism ideology.

Keywords: Uygur, Myth, National İdentity, Language, Folk Literature.

Giriş

ەئ ەۋ لىت اسىملوب لىت .راب تەۋىسانۇم رۇقڭوچ ەۋ چىز ىتىياھان ادىسىرۇتتوئ كىلمىك يىللىم ەۋ ڭائ يىللىم نەلىب تايىبەد

ڭىنتايىبەدەئ ەۋ لىت ەدىتىۋۆن زۆئ ۇمكىلمىك يىللىم ەۋ ڭائ يىللىم .ۇدياملوب كىلمىك يىللىم اسىملوب تايىبەدەئ ،تايىبەدەئ نيوئ لور كىلىكترۈت نۈچۈئ ىتايىققەرەت قلەخ .ۇدىلىريائ ەگىككىئ پەد ىتايىبەدەئ قلەخ ەۋ تايىبەدەئ امزاي تايىبەدەئ ،ۇديا

ىرېتكاراخ يىللىم ،اقچاغلوب ناغىمىرچۇئ پۆك ەگىرىسەت ڭىنرەلىيىگولوئېدىئ ەۋ تايىبەدەئ تاي اقشاب ەتتەدائ ىتايىبەدەئ يىللىم ىنىتايىبەدەئ قلەخ رلاىچتاقىقتەت ىزەب اڭۇش .ۇدىلوب كۈلچۈك ڭىنتەللىم رىب ىتايىبەدەئ قلەخ .ۇدياتائ ۇمپەد تايىبەدەئ

سېھ ،ىخىرات -

،ىسىمىتسېس قلاخەئ ەۋ داقىتېئ ،ىرىلمۈكۆھ تەممىق ،ىسىكىخسىپ ،ىسىپەسلەپ ،ىشىراق اينۇد ،ىسۇغيۇت

سكەئ ىنىھور قلەخ ىتايىبەدەئ قلەخ ،ادناقتيېئ پىلىق ەچىقشاب .ۇدىرۈتتەئ سكەئ ىنىسىچنەشۈچ كىللەزۈگ قلەخ .ۇدىرۈتتەئ

ڭىنىتايىبەدەئ قلەخ رۇغيۇئ ادىلاقام ۇب .ۇدىنىلپاسېھ پۇلوب ىلۇھ ەۋ ىساسائ ڭىنكىلمىك يىللىم ەۋ ڭائ يىللىم ،اسلوب ىھور .زىمىتۆئ پىلىتخوت ەدىتسۈئ ىسىيسكنوپ ەۋ ىلور ىكىتشىتىراي كىلمىك يىللىم 1 . ۇم ناغلوب نەلىب كىلمىك يىللىم ڭىنتايىبەدەئ ەۋ لىت ىتىۋىسان

يىۋىممائ رىب،ىنرەلىرىتاخ يىخىرات ەۋ ىنرەلفىم قاتروئ،ىننىمېز رىب يىخىرات ىنمۇقۇئ نەگېد تەللىم ختىمس ينوختنائ نىدنەگىلپىرەت پەد ىپوت رلاناسنىئ ناقشلاقاتروئ ىنرەلىپىزەۋ ەۋ قەھ يىنۇناق قاتروئ ،ىنداسىتقىئ رىب قاتروئ،ىنتەيىنەدەم م ەۋ كىلمىك يىللىم نىيېك رىب ڭىنتەللى

- نۇناق ەۋ داسىتقىئ ،ەيىروتىررېت ،تەيىنەدەم،كىنتېئ كىلتەۋىسانۇم نەلىب ىرىب -

تەسايىس

ختىمس( ۇدىتىسرۆك ىنىكىلنەكىئ املۇرۇق پەككەرۇم ناقپات لىكشەت نىدلىمائ نۇغرۇن قىلراتاق 2014

32 : 33- ەدرەي ۇب .)

ىرىتاخ يىخىرات قاتروئ" ەۋ "فىم قاتروئ" ناغنىلېئ اغلىت .رۇتكىلتەۋىسانۇم نەلىب ىتايىبەدەئ قلەخ ەتىساۋىب "رەل

ترەش ىقنىدلائ ەدىشىنىللىكەش ڭىنتەللىم رىب قىلشادناق ەۋ قۇرۇئ،لىت،ادناقتيېئ ەچىيوب امگىداراپ تسىنرېدوم،كەدناغلوب مۇلەم ۇمىسىملوب ىچمەلرىب ،1

primordialist) ھۇم ناغىديەلىگلەب ىنتەللىم لىت ،ەچىيوب امگىداراپ )

تېىرىفتتوگ نناخوج .لىمائ مى

( رېدرېخ نوۋ Johann Gottfriet von Herder

اقشاب ىنىزۆئ ڭىنىپپۇرۇگ رىب لىت،ەچىيوب ىشىراقزۆك ڭىن )

لىت .رۇدمىھۇم نىياتنىئ ەدىشىشىلتەللىم پۇلوب كىلمىك يىئامىتجىئ ەۋ ساخ ەگىزۆئ،لىقەتسۇم پۈرۈدنەلقرەپ نىدرلاىپپۇرۇگ ۇق ىكچىئ ڭىنتەللىم رىب ۇلغوئنابوچ( ۇدىرېب پەلنىمەت ىنىرېتكاراخ ەۋ ىنىھور ،ىنىسىملۇر

2000 : 27 ىچمەلرىب .)

رۇغيۇئ .رۇدىسىرىب ڭىنىرىلشات لوغ ڭىنىكىلمىك يىللىم رۇغيۇئ ەۋ ىتىللىم رۇغيۇئ ىلىت رۇغيۇئ ،ادناغنلاساسائ اغامگىداراپ غىديەلنىمەت ىنىقىللىچزىئ ڭىنىكىلمىك يىللىم رۇغيۇئ ەۋ ىتىللىم ىنىكىلمىك يىللىم رۇغيۇئ ەۋ ىتىللىم رۇغيۇئ لاقادنۇش ،نا

.رۇدلىت ۇشۇم انام لىمائ يىساسائ ناغىدىرۈدنەلقرەپ نىدرلاىقشاب ( رىبىۋ سكام Max Weber

ناغىدىلىق لىكشەت ىنساسائ تەپسۇم مىھۇم ڭەئ ەدىشىنىللىكەش ڭىنىسۇغيۇت تەللىم ۇم)

ىيوق ىنلىت اغىشېب ڭىنىرىللىمائ تەيىنەدەم اغىچۇقساب تەيىنەدەم ،تايىبەدەئ ناغىدىنىيات اغڭىنۇئ ەۋ لىت،ەچىيوب ىركىپ ڭىنۇئ .ۇد

رۇدىتىممىق تەيىنەدەم رىب نىدرىب ناغىدىشىرېئ ەتپەلسەد ڭەئ اممائ ناغىلشاب اقشىلىتېق )

رېبېۋ 2004 264 : ،تايىبەدەئ .)

اقىتېئ ،رلالوۋىمىس يىللىم ىكىدىرىلرەسەئ ىتايىبەدەئ قلەخ ۇمپۇلوب ەۋ رەلپىت ىۋىياغ ،رەلەقەۋ يىخىرات ،ىرىللىمائ د

كىلمىك يىامىتجىئ ەۋ اپپۇرۇگ ،ۇدىرېب ۇغيۇت پىتكېللوك اغرلاىچۇغىلڭائ .ۇدىلىق پلەج ىنىتىققىد ڭىنرلاىچۇغىلڭائ ەيىگولوېدىئ .ۇديلاشىغېب ىڭېئ ( نوسرېدنائ تكىدەنەب Benedict Anderson

ئ نەگىلپىرەت پەد "تەئاماج يىلايىخ" ) ڭەئ ناغىدىرۈتشەلرىب ىنرلاسۇلۇ

ادىلىت قلەخ رلاپاتىك ەۋ رەلتىزېگ ىكىدىرۋەد مزىلاتىپاك ،ەچىيوب ىشىراق ڭىنۇئ .ۇدىتيېئ ىنىكلنەكىئ رەلتىزېگ ڭىنلىمائ ڭوچ ىدىقياب ىنىكىلنەكىئ پۇسنەم ەگىقىبەت رىب شاشخوئ ەۋ ىدىلەنىشۈچ ىنىرىب رىب رەلىشىك نۈچۈئ ىقىلناغلىسېب

سرېدنائ(

نو

2014 59 : 60- ىكاي ناغىملوب رلاپاتىك ەۋ تىزېگ ڭىنرلا"پاتىك" ەۋ "تىزېگ" ىكىدرەي ۇب قىلىقرائ سايىق كىلەيىگولانائ .)

قلەخ ىسىممائ قلەخ ڭەك .زىميلااتيېئ ىنىقىلناغىدىلېك ارغوت ەگىرىلرەسەئ ىتايىبەدەئ قلەخ ەدرەلتەيىمەج زىستاۋاس ىقرائ شلاڭائ ىنىرىلرەسەئ ىتايىبەدەئ قاتروئ ڭىنىرىلتەمسىق ەۋ ۇديۇنوت ىنىرىبرىب ،ۇدىنىشۈچ ىنىرىلترەد ڭىنىرىب رىب قىل

.ۇدياقياب ىنىكىلنەكىئ اينۇد ،ىنىرىلۇزرائ قلەخ .رۇدىسىتساۋ ەقلاائ ەۋ ىلىت ەقلاائ رىب ساخ ەققلەخ ىتايىبەدەئ قلەخ ادناقتيېئ نىتتەھەج ۇشۇم ەۋ ەنەئنەئ ،ىنىرىلداقىتېئ ،ىنىرىلرۇۋەسەت پرۆئ

- ەۋ رىكىپ ،ىنىخىرات ،ىنىرىلتەممىق تەيىنەدەم ەۋ يىئامىتجىئ ،ىنىرىلتەدائ

يىخىرات" ،ۇدىرۈتلەك اغناديەم ىن"رەلفىم قاتروئ" ،ۇديەلىداپىئ قىلىقرائ تايىبەدەئ ىكازغائ ىنىسىپەسلەپ تاياھ

تىلۆد زۆئ ادلامرون تەللىم اتقادنۇئ .رۇدىكىلرىب تايىسسېھ رىب ناغىديەلىداپىئ پەد تەلۆد رىب لىقەتسۇم ىنىزۆئ ىنتەللىم" رېبېۋ سكام1

شىتىراي ىنى

ڭىنۇئ.نەگىلپىرەت پەد "رۇدىپپۇرۇگ رىب ەگىئ اغىشىھاخ سەمەئ تەيىرۇبجەم ىقىلشىنىلغاب ناق ەۋ لىت ەدىشىنىللىكەش ڭىنتەللىم ،ەچىيوب ىشىراقزۆك

رېبېۋ(

2004 263 : .)

(3)

لمىك يىللىم ىتايىبەدەئ قلەخ اڭۇش .ۇدىزۈكتەي اقتلاۋەئ نىتتلاۋەئ ىن"رەلىرىتاخ پەد ەگىئ اغلور يىزىكرەم اتشىلىق اپرەب ىنكى

اپرەب ڭىنىكىلمىك يىللىم نىف ڭىنىناتساد »لااۋېلاك« ،ڭىنىكىلمىك يىللىم سراپ ڭىنىناتساد »ەمانھەش« نۈچۈئ ڭىنۇب .زىميلااتيېئ قلەخ ىنەي ،نىدرولكلوف ىنىكىلمىك يىللىم سىمېن ۇمرېدرېخ .ەياپۇك شۈتۆئ پەلسەئ ىنىلور ىكىدىشۇلوب ،نىدىرىلىشخان

.نەگىدزىئ نىدىرىلىنەئنەئ قلەخ رەلفىم ۇب .ۇدىلائ نۇروئ ادىسىرائ ىرىللۇسھەم ىكپەلسەد ڭىنىتايىبەدەئ قلەخ "رەلفىم قاتروئ" ىكىدىرىبەت تەللىم ڭىنختىمس ۇدىلوب كىلتەۋىسانۇم نەلىب ىرىلىپىزەۋ ەۋ ىرىلنىمېز سەددەقۇم ،ىددەج ،ىشىقىچ پىلېك ڭىنقۇرۇئ نەمۇموئ .

2 . ىلور ىكىتشىتىراي ىنىكىلمىك يىللىم رۇغيۇئ ڭىنىرىلىناسپەئ ەۋ فىم رۇغيۇئ .رۇتتەئاماج رىب قۇلتۇق نەگلەك نىدىرڭەت كۆك رلارۇغيۇئ ،ادناغىراق ەگرەلفىم ىكىدىسىرغوت ىشىلىتىراي ڭىنرلارۇغيۇئ

ىزىق لەزۈگ ڭىنىتۇقىرڭەت نوھ پۈشۈچ ەدىتىپايىق ەرۆب كۆك نىتكۆك ىرڭەت كۆك رلارۇغيۇئ نىدڭىنۇب ەۋ نەگنەليۆئ اغ

لەگۆئ( نەگلەرۆت 2003

17 : 18- .ۇدىنىلپاسېھ ىددەج ڭىنرلارۇغيۇئ ەدىنەم كىلەيىگولوفىم ەرۆب كۆك نىتپەۋەس ۇشۇم .)

ڭىنقلەخ ۇب اڭۇش ،ىنىكىلنەكىئ ىدلاۋەئ ڭىنىرڭەت كۆك ىكىدىتىپايىق ەرۆب كۆك ڭىنرلارۇغيۇئ ڭائ ەۋ نىھېز ناقتاراي ىنفىم ۇب

كرۈت اقشاب رىزاھ ەرۆب كۆك .ناغلوب ىچكەمىلىداپىئ ىنىقىلناغىدىلىق كىللىكەۋ ەگىرڭەت اداينۇد ،ىنىكىلنەكىئ سەددەقۇم تەيىئمەج ۇمرىزاھ لوۋمىس ۇب .ىرىب نىدىرىللوۋمىس قىلساسائ ڭىنىكىلمىك يىللىم رۇغيۇئ شاشخوئ ەگىكىدىرىلمۋوق ددەقۇم ،ىڭېئ تەيىبۇسنەم كىنتېئ اغىرىلازەئ ەرۆب كۆك( ىڭېئ كىلسە

– چۈك ،)ناغلۇغۇت نىدىتىۋىسانۇم ىرڭەت كۆك –

.ەتكەمتەئ شخەب ىسۇغيۇت تەيىرۆھ ەۋ تەۋۋۇق ۇمىشىقىچ پىلېك ڭىنناغاق ۈگۆب ىرادمۈكۆھ ڭىنرلارۇغيۇئ ،ادناغىراق ەگىناسپەئ رىب ىكىدىسىرغوت ىشۈچۆك ڭىنرلارۇغيۇئ ەگنېلېس .رۇتكىلتەۋىسانۇم نەلىب رلاھلاىئ نىتكۆك ەگىتسۈئ ڭىنخەرەد رىب ىكىدرەي ناغلۇشوق ىسايرەد لاوت نەلىب ىسايرەد

.ۇدىلوب رادمۈكۆھ اغرلارۇغيۇئ ەۋ ۇدىلېك اغاينۇد ناغاق ۈگۆب نىتخەرەد ناغلوب ەلىماھ نىدرۇن ۇب .ۇدىشۈچ رۇن رىب ۇدىلىق ەدەۋ ىنىقىلناغىدىرېب ىنىتىيىمىكاھ ڭىناينۇد اغناغاق ۈگۆب چۈك سەددەقۇم ىنىكىلكەرېك ىشىلشىئ پۆك نۈچۈئ ڭىنۇب ەۋ

اينۇد ،اسلوب ناغلوب ىتىلۆد ەۋ ىنىمېز سەددەقۇم ڭىنرلارۇغيۇئ ىپارتەئ ەۋ ىسايرەد لاوت ەۋ ەگنېلېس ەدىناسپەئ ۇب .ۇديلاىپات دىتۇت ادىلوق ىن"ىشېت شاق" ناغاق ۈگۆب .رۇدنىمېز ناغلىق ەدەۋ ىنشىرېب اغناغاق ۈگۆب چۈك ىھلاىئ سەددەقۇم پۆك" ەۋ ناغى

نۇشوق ەگىپىرەت تۆت ڭىناينۇد ناغاق ۈگۆب نەساسائ ەگىدارىئ يىھلاىئ ۇب .ۇديلالاوب ەگىئ ەگنىمېز ۇب اسلوب لا"ناغىديەلشىئ لەگۆئ( ناغلوب نارمۈكۆھ اغاينۇد پىتەۋەئ 2014

84 : 87- .)

ىنىليۆئ نەلىب ىسىكىلەم ياتىخ نىگىت ىلاگ نىدىرىلتلاۋەئ ڭىنناغاق ۈگۆب قارىب ەۋ ىمۋوق زۆئ ەگىققەھ تۈس نۈچۈئ ش

ڭىنىزۆئ مەھ نىيېك نىدنەگرەب اغرلاياتىخ ىنغات قۇلتۇق ىنەي ،ىنغات سەددەقۇم ناغىدىنىلپاسېھ ىقىلۇب تخەب ڭىنىتەلۆد رۇبجەم ەكشۈچۆك پلاشات ىننىمېز سەددەقۇم ۇب ەۋ ۇدىغاي تەكلااپ اغىشېب ڭىنىتەلۆد مەھ اغىشېب ڭىنىمۋوق مەھ اغىشېب دىلوب چۆك اڭۇش .ناغلوب چۆك ىسازاج ڭىنقىلسامقىچ ەگىئ اغنىمېز سەددەقۇم نەگنەلىداپىئ قىلىقرائ ىلوۋمىس غات ەدرەي ۇب .ۇ اروپاتېم رىب مىھۇم ناغىدىتىغيوئ ىنىسۇغيۇت كۈلمۆئ يىئامىتجىئ ەۋ يىللىم ،ناغىدىتىلسەئ ىنتەكلااپ اغرلارۇغيۇئ ۇمنۈگۈب

ائ قاتروئ لاۋھەئ ۇب .ناغلاق پۇلوب پاز

- ڭىننانېر ناقتيېئ پەد ىلور ىچۈگرۈتشەلرىب ىنرەلىشىك ڭىنرەلمەتام ەۋ تەبۇقوئ

نانېر( ۇديەللىلەد ىنىشىراقزۆك 1946

121 : .)

ادناتساد .ۇدىلۈرۆك قۇچوئ ۇمىخېت ادىناتساد ناغاق زۇغوئ ەچنەشۈچ ىكىدىققەھ ەپىزەۋ يىھلاىئ ەۋ شىقىچ پىلېك يىھلاىئ ينۇد ەدىتىپۈس ڭىنناغاق يائ ىنشۇلوب ىناغاق ڭىناينۇد ەۋ ۇديلاراكاج ىنىكىلنەكىئ ىناغاق ڭىنرلارۇغيۇئ زۇغوئ نەگلەك اغا

.رۇرۇت كەرەك ماسلوب ىناغاق ڭىنىڭۇلۇب ترۆد ڭىنرىي مىك ،نەملاوب ىناغاق ڭىنرۇغيۇئ نەم" :ۇدىرۈدلىب ىنىقىلناغىديلااخ تارائ(".رۇرۇد نەم پەلىد قۇلۇغنۇلاچ شاب نىدرەلنىس 1987

619 : ىسىداپىئ "ىڭۇلوب ترۆد ڭىنرىي" ەدرەي ۇب .)

پۈرۈتتەئ سكەئ قۇچوئ ىتىياھان ىنىسىرۇكپەم ىتىيىمىكاھ اينۇد ڭىنۇئ ىسىمانپاتىخ ۇب ڭىنزۇغوئ .ۇدىتىسرۆك ىناينۇد نلاپاق( ۇدىرېب 1979

32 : كۆك نىيېك نىدناغلائ اغىتسائ لوق ىناينۇد پىتەۋەئ نۇشوق ەكپەرەت رەھ ناغاق زۇغوئ .)

.ۇدىتيېئ ىنىكىلنەگىلۆت ىنىزرەق ناغلوب ەگىرڭەت نەگىلكۈي ەگىسىممىز ڭىنرلارۇغيۇئ ىرڭەت كۆك ىتىيىمىكاھ اينۇد ،ادناقتيېئ ەچىيوب ىرىلناتساد ەۋ ەناسپەئ رۇغيۇئ تىيىمىكاھ اينۇد .رۇدرلانامىرھەق ناغنلالات نۈچۈئ ەپىزەۋ ۇب ناغاق ۈگۆب ەۋ ناغاق زۇغوئ .رۇدىپىزەۋ سەددەقۇم ى

ڭىنتانىئاك .رۇدىناگېي ەۋ رىب ىرڭەت كۆك ەتكۆك ىكنۈچ .ناغلۇغۇت ىركىپ شۇرۇق ەيىرىپمىئ ەۋ خىتەپ نىدىسىرۇكپەم رىب ۇمىلىكەۋ ڭىنۇئ ،نۈچۈئ ىقلناغلوب ەناگېي ىرڭەت كۆك .رۇدىلىكەۋ ىكىداينۇد ڭىنىرڭەت رادمۈكۆھ .رۇدىمىكاھ رىبنىدرىب .كەرېك ىشۇلوب ەناگېي ەۋ تەيىملاسىئ يىملاسىئ يىرەغشاك دۇمھەم ەگىرۇكپەم ۇب نەگلۈرۈتتەئ سكەئ ادىرىلناتساد ەۋ ەناسپەئ رۇغيۇئ ىقنۇرۇب نىت

رەلكرۈت ىنىشايۇق تەلۆد ڭىنىرڭەت نەم" :ۇديەد قادنۇم ەدىرىسەئ قىلمان "ىناۋىد رلالىت يىكرۈت" ۇئ .نەگرەب سۈت ىنىمېز ڭىنرلاۇش ۇمىنكەلەپ ەۋ ىنىقىلناغرۇدغۇت ادىچرۇب "كرۈت" ىنرلاۇئ ىرڭەت .مۈدرۆك ىنىكىلنەكتەلىگرۆچ ەدىتسۈئ

ىنىنىگزىت رايىتخىئ ڭىنىلھەئ ناماز ،پىلىق نىدرەلكرۈت ىنىرىلناقاخ ڭىنزىمىرۋەد .ىدلىق ەگىئ ەكتەنەتلەس ەۋ ىدىتائ پەد ئ .ىدىللوق ىنرلاۇئ ادرلاشىئ قەھ .ىدلىق شاب اغرلاناسنىئ ىنرلاۇئ .ىدزۇقتۇت اغىلوق ڭىنرلاۇش پۇتۇت ەتپەس رىب نەلىب رلاۇ

ڭىنرلاناماي ،پۈرۈتشىرېئ ەگىرىلكەلىت ەممەھ ىنرلاۇئ نىدىليەپۈت رەلكرۈت ەۋ ىدلىق زىزەئ ىنرەلنەكشەرۈك ەگىسىگىئ لىقەئ رىبرەھ شۇتۇت مەكھەم ىنىلوي ڭىنرلاۇئ ،نۈچۈئ شىنىلقاس نىدىقوئ ڭىنرەلكرۈت .ىدىلقاس نىدىكىلشەكنايىز

(4)

شىئ پىسانۇم ەۋ قىيلا نىتشىشىلزۆس ادىلىت كرۈت اغرلاۇئ ،نۈچۈئ شىقېي ەگرەلكرۈت ەۋ شىتيېئ ىنىدرەد زۆئ .ىدلاق پۇلوب

زۆئ ىنرلاۇئ رەلكرۈت ،ەسلەك پىنىغىس ەگرەلكرۈت ،پىلىريائ نىدىرىلنەمشۈد ىكىدىھۇرۇگ زۆئ ىكمىك .قوي لوي قارىشخاي ەللىب نەلىب رلاۇئ .ۇدىزۇقتۇق نىتپۋەخ،پىلېئ اغىتسائ ىتىناق يىرەغشاك( "ۇدىپات ھاناپ ۇمرلاىقشاب

2012 1 :

2- غۇلۇئ" .)

رەرىب .مۇدرۇتشلانۇروئ اقشىقىچنۈك ىنرلاۇئ .مىدىتائ پەد كرۈت ىنرلاۇئ .راب مۇنۇشوق ەپىئات رىب ڭىنېم :ۇدىتيېئ ىرڭەت گرەلقلەخ اقشاب ڭىنرلاۇئ لاھ ۇب .نەمىتەۋەئ ەگىتسۈئ ڭىنرلاۇئ ىنرەلكرۈت ،مەسنەلپەزەغ اغمۋوق كىلتەلىزەپ نەتەبسىن ە

قىلاۋاھ ڭەئ ،زىگېئ ڭەئ ڭىنىزۈي رەي ىنرلاۇئ ،ناغيوق تائ ىزۆئ ىرڭەت اغرلاۇئ ،ىكنۈچ .ۇدىتىسرۆك ىنىكىلنەكىئ ،يارىچ قۇچوئ ،قىلمىقېي ،مەكرۆك رەلكرۈت ەگىتسۈئ ڭىنۇئ .نەگېد "مۇنۇشوق زۆئ" ەۋ ناغرۇتشلانۇروئ اغىرىلياج ەلتەمرۆھ ىنرلاىرېق ،كىلپەدەئ يىددائ ،ناغىدىلىق اپاۋ ەگىسىدەۋ ،ناغىدي

- اغڭىنۇش ەۋ درەم ،لىداد ،رەتمەك ،ادداس

ناس ناغىدياشخوئ -

يىرەغشاك(".ەگىئ ەگرەلتەلىزەپ زىسقاناس 2012

267 : .)

سىدەھ كىلتەۋىسانۇم نەلىب زىمىرىبمەغيەپ نۈچۈئ ڭىنۇب ۇئ .نەگېد پىنىشىئ نەتەقىقەھ ىنرەلزۆس ۇب يىرەغشاك دۇمھەم ەش ىرڭەت ڭىنمىلائ رىب اقشاب قۇلرۇپاشىن نەلىب مىلائ قىلاراخۇب رىب كىلىچنەشىئ" .نەكتەسرۆك لىلەد نەلىب مەسەق ىنرەلپىر تەمايىق زىمىرىبمەغيەپ' :مىدىناغىلڭائ قىنېئ ىنىرىلزۆس ىكىدنەۋۆت ناقتيېئ پۈرۈتلەك لىلەد نىدزىمىرىبمەغيەپ نەگرۆك زىزەئ

تىپ ناماز رىخائ ،ىنىرىلىگلەب ىنىلىت كرۈت" :ەدنەگىلزۆس ىنىقىلناغىدىقىچ اغناديەم ڭىنىرىلكرۈت زۇغوئ ەۋ ىنىرىلىن

يىرەغشاك( ".نەكىنەگېد '.ۇدىلىق ماۋاد قازۇئ ىقىلنارمۈكۆھ ڭىنرلاۇئ ىكنۈچ ،رلاڭىنىگۆئ 2012

2 : .)

تەئ سكەئ ادىرىلىناسپەئ ەۋ فىم ناغلوب ىرىللۇسھەم ىكپەلسەد ڭىنىتايىبەدەئ قلەخ رۇغيۇئ ڭائ يىللىم ەۋ تاقىتېئ ۇب نەك

،داقىتېئ( نامىئ ناغرۇتشلالاۇمروف ۇلغوسۆك تازۋەن .ۇدىرېب پلاھازىئ ىنىبەۋەس شۇرۇت پۇلوب تۇجۋەم ڭىنرلارۇغيۇئ شىئ(لەمەئ )رىكىپ ەۋ تەممىق ،شاراق اينۇد ،ەيىگولوئىدىئ -

ۇلغوئسۆك( ۇديەلىگلەب ىن)ىلكەش تەكىرەھ ەۋ تەيىلائاپ 1992

:

189 204- ) يىنىد رلارۇغيۇئ ،ادناقتيېئ ەچىيوب پىسنېرپ نەگېد -

ىتەيىمىكاھ اينۇد ناققىچ پىلېك نىتداقىتېئ كىلىيىگولوفىم

،ىقىلناخ رۇغيۇئ نۇخروئ .ناقشىرىت اقشۇرۇق نەساسائ اغڭىنۇشۇم ىنىساينۇد ەۋ ناغلىق تەكىرەھ نۇغيۇئ ەگىسىچنەشۈچ ام ىقىلناخ رلايىناخاراق ،ىقىلناخ رۇغيۇئ تۇقىدىئ .كەرېك ىشۇلوب ىسىجىتەن ڭىنداقىتېئ رىب قادنۇشۇم ان

3 . اشخان ەۋ ناتساد قلەخ رۇغيۇئ -

ىلور ىكىتشىتىراي ىنىكىلمىك يىللىم رۇغيۇئ ڭىنىرىلقاشوق

يىققەرەت ەۋ ىشىرىگزۆئ ڭىنتەيىنەدەم ەۋ تەيىئمەج .سەمەئ ەسرەن كىتامگود ناغىديەمرەگزۆئ ىنۇمزەم ڭىنكىلمىك يىللىم ئ اغىشىلىق ،نەلىسەم .ۇدىرىگزۆئ پىشىگە

10 - ەنەي ەللىب نەلىب ىكلمىك يىللىم رۇغيۇئ ڭىنرلارۇغيۇئ نۇرۇب نىدرىسەئ

.ىدىئ راب ىكىلمىك تسىددۇب ەۋ ىكىلمىك تسىيەخىنام 10

- يىللىم رۇغيۇئ ،نىيېك نىدناغلىق لۇبوق ىنىنىد ملاسىئ ەدرىسەئ

ب ڭىنۇش .ىدلوب ناغلۇشوق ىكىلمىك ناملۇسۇم ەگىكىلمىك .ىدلوب شىرىگزۆئ ادىنۇمزەم ڭىنىكىلمىك يىللىم رۇغيۇئ نەلى

پەرەئ مەھ ىقىزېي انوك رۇغيۇئ ىكىدىساسائ ىسەبپىلېئ نائرۇق -

ىنىتايىبەدەئ ەۋ ىلىت سراپ ادىتسائ ىرىسەت كۈلچۈك ڭ

يىخىرات .ىدىنيوئ لور ڭوچ ادىشۇلوب اپرەب ڭىنىكلمىك ناملۇسۇم رۇغيۇئ ىتايىبەدەئ ەۋ ىلىت ياتاغاچ نەگنەللىكەش ،ادنايرەج ۇب .ىدىلشاب ەكشۈشۈچ پىسېب ىنكىلمىك يىللىم كىلمىك يىنىد ادىنايرەج ىتايىققەرەت تەيىنەدەم ەۋ تايىققەرەت ىتايىبەدەئ قلەخ پەرەئ نەلىب ىلىت قلەخ ىرىلرەسەئ

– ىلىت ياتاغاچ ناغلاق ادىتسائ ىرىسەت رىغېئ ڭىنىلىت سراپ

.ناغىنيوئ لور ىچۈگىشڭەت ادىسىرۇتتوئ 18 - ەۋ ىرىخائ ڭىنرىسەئ 19

- ڭىنيىئاۋەن رىشىلەئ ىرىلرىئاش رۇغيۇئ مۈكرۈت رىب ،ادىشېب ڭىنرىسەئ

تاھرەپ" ىكىدىس"ەسمەخ"

- ىليەل" ،"نىرىش -

جەم ەچىيوب ىلىت قلەخ ىنرلاناتساد قىلراتاق "ريەت تۇناسىل" ،"نۇن

ادىسىرائ ىسىممائ قلەخ ڭەك رلاناتساد ۇب ناغلۇرۇتشلاپابىممائ نەلىب بۇلسۇئ ناغىدىنىشۈچ قلەخ .ىتقىچ پۈرۈتشەليىرسەن ( ىدلوب ىچپەۋەس ەگىشىلېك اغناديەم ڭىنرەلەسسىق ەۋ تەياۋىر ،ناتساد اقشاب رلاۇب .ىدلاقرات ىخىرات تايىبەدەئ رۇغيۇئ

2006 440 : 442- رىھات" نەگلەك اغناديەم ەدلىگزەم ۇب .) -

تاھرەپ" ،"ەرھۆز -

ىليەل" ،"نىرىش -

پىرېغ" ،"نۇنجەم -

اقىلرۆھ" ،"مەنەس -

للەەد" ،"تىگىي زوب" ،"ناخلىدائ ھاش" ،"نەمشىناد ەكىلەم" ،"اقلىرھېم ەكىلەم" ،"رەبۇنەس" ،"ناجارمەھ

پۈسۈي" ،"رەتخۇم ەۋ -ئ

ەكىلەم ەۋ خۇرەف ەدازھاش" ،"ناناج ىسمەش ەۋ ھاشرەمەق" ،"رۇتاب رۈمۆت نىچ" ،"تەمخە

مارھەب" ،"ەقەرەۋ ھاشلۈگ" ،"خۇرلۈگ -

،"ناخانەر ەكىلەم ەۋ نۇخائ نىدىمازىن ەدازھاش" ،"دازرىش ەۋ داشلۈگ" ،"مارائلىد

ت رىب رلاناتساد قىلراتاق "لۈگلىزىق" ،"ىچون تىيېس" ،"ناخ نامخارۇدبائ يىقلاخەئ ەۋ داقىتېئ يىملاسىئ نىتپەرە

رىب ەنەي ،اسلوب نەگىلمەكھەتسۇم ىنىكىلمىك ناملۇسۇم ڭىنرلارۇغيۇئ قىلىقرائ شىلىق نىقلەت ەۋ بىغرەت ىنرەلتەممىق رۇغيۇئ( ىتشوق ەسسەھ روز ەگىشىنىللىكەش ڭىنلىت يىللىم قىلىقرائ لىت قىلناج ناغىدىلىتىلشىئ اتشىتيېئ ناتساد نىتپەرەت ىخىرات تايىبەدەئ 2006

97 : پىرېغ" ەدىبىكرەت ڭىنىماقۇم ىككىئ نوئ رۇغيۇئ ،ادىرائ ۇب .) -

مارھەب" ،"مەنەس -

،"مارائلىد

پۈسۈي" ،"رەبۇنەس"

- اقىلرۆھ" ،"ناناج ىسمەش ەۋ ھاشرەمەق" ،"دەمھەئ -

داھرەپ ،"ناجارمەھ -

ەدازھاش" ،"نىرىش

رادلىد - خۇررەف ەدازھاش ،"اقلىرھېم ەكىلەم -

ەكىلەم پۈسۈي" ،"خۇرلۈگ -

رىھات" ،"اخيەلىز -

ەۋ نىدىمازىن ەدازھاش" ،"ەرھۇز

ۈگيۆس ادرلاناتساد ۇب .مىزلا زىمىقىلسامۇتنۇئ ۇمىنىقىلراب ڭىنىرىلناتساد قلەخ قىلراتاق "انەر ەكىلەم -

ىسىمېت تەببەھۇم

ىشراق ەگمۈزۈت ناغلوب ۇغلاسوت اغىلاسىۋ ڭىنرلاقىشائ ،نەلىب نەگنۈرۆك كەدنەگنەلزۆس ەتتەيىلىمەئ ىشىرۈك ەۋ نايسىئ

سكەئ ىنىسىدارىئ شەرۈك ىشراق ەگرەلچۈك ىچلاغشىئ ،ادناقتيېئ پىلىق ەچىقشاب ،ەگرەلچۈك نارمۈكۆھ ڭىنىقلەخ رۇغيۇئ .ۇدىرۈتتەئ ،ەيىگولوئىدىئ ڭىنرلارۇغيۇئ ىشىنىلىق لاغشىئ نىدىپىرەت ياتىخ ڭىنناتسىكرۈت يىقرەش ،كەدناغلوب مۇلەم ەگىممەھ خىسپ ىناتساد مۇگۇزون ،ىناتساد ناخ نامخارۇدبائ ىنلاۋھەئ ۇب .ىدلىق اديەپ شىنىكلىس قىتتاق ادىساينۇد يىۋىنەم ەۋ ەيىگولو

(5)

لىئامسىئ نىدىرىلتەمىزەئ ڭىنىزۆئ ناخ نامخارۇدبائ .ۇدىلوب ىلىگرۆك ەدرەلرەسەئ قىلراتاق ىناتساد ىچون تىيېس ەۋ ڭىنمۇگۇزون ،اسلوب نەگلۈرۈتلۆئ نىدىپىرەت پۇتۇت ەگمۈلۆئ ىنىزۆئ اسلوب ىچون تىيېس .ۇديارچۇئ اغمۇجۇھ ىتىپپىئ

.ۇدىنىلپاسېھ پۇلوب شۇلۇرۇب ڭوچ ىتىياھان ۇب نۈچۈئ تەللىم رىب ناغىشاي نەلىب ىسرۇكپەم ىتىيىمىكاھ اينۇد .ۇدىرېب ىساينۇد يىۋىنەم ەۋ داقىتېئ رۇغيۇئ نىيېك نىدىلاغشىئ ياتىخ ڭىنىتىلۆد ەۋ ىنىمېز رۇغيۇئ ڭىنىسرۇكپەم ىتيىمىكاھ اينۇد ىكىد

رلارىگناھاج شاشخوئ اغناغاق زۇغوئ ىدمەئ ادىرىلناتساد رۇغيۇئ .ىدلائ ىركىپ شىلىق ەئىپادۇم ىنىنىمېز زۆئ ىنىنروئ تەپپىئ ەۋ تەللىم ،نەتەۋ شاشخوئ اغناۋلاپ رىداس ەۋ مۇگۇزون ،ناخ نامخارۇدبائ ،سەمەئ -

ىچۇغلىق ەئىپادۇم ىنىسۇمون

نامىرھەق شۈلۈرۈتتەئ سكەئ سىزىرك يىللىم نەگلەك چۇد ىتيىئمەج رۇغيۇئ ادرلاناتساد ۇب .ىدىلشاب ەكشىنىلرىۋسەت رلا

.ناغلىرىقاچ اقشىلىق شەرۈك نۈچۈئ ىقۇلدۇجۋەم قلەخ ،ەگرىب نەلىب ج رۇغيۇئ رلانامىرھەق ەگىئ اغرېتكاراخ قۇللوۋىمىس شاشخوئ اغناۋلاپ رىداس ،مۇگۇزون ،ناخ نامخارۇدبائ ڭىنىتىيىئمە

شاشخوئ اغڭىنۇشۇم ىتايىبەدەئ قلەخ رۇغيۇئ .ۇدىرۈتتەئ سكەئ ىنىسىدارىئ شىلىق شەرۈك نۈچۈئ ەياغ قاتروئ قلەخ رۇغيۇئ .ناغلىق مىدغەت ەدىتىپۈس لېدوم لور ەققلەخ ىنرلاۇب ەۋ ناقتاراي رلالوۋمىس يىللىم ناغىلنۇغرۇن ۇب .راب ىرىللاسىم نۇغرۇن ڭىنۇب ۇمىدىرىلكەچۆچ .زىمىچكەمتۆئ پەلسەئ ىنرۇتاب رۈمۆت نىچ تەقەپ ەدرەي

( رېدرېخ Herder ادىرىلىشخان قلەخ ،ادىرىلقاشوق قلەخ ىنەي ،ادرولكلوف ىنىسكەئ ڭىنھور يىللىم ىنەي،ڭىنىھور قلەخ )

ۇلغوئنابوچ( نەگرۆك 2007

7 : سەت ناغلوب اغىڭېئ كىلمىك يىللىم ڭىنىرىلىشخان قلەخ ۇمۇلغوئسۆك تازۋەن .) ىنىرى

:نەگىلتىكەت نەلىب رەلزۆس ىكىدنەۋۈت

؟رەلىسملااخ ىنشىقىچ ەگىئ اغرلاڭىكىلمىك يىللىم"

ەۋ قۇلرۇروغ ،ىنشىتىسرۆك ىنرلاڭەزۆئ ،ىنشۇلوب قىلقرەپ

اشخان اتقادنۇئ ؟رەلىسملااخ ىنشۈرۈي پىرېك ىنرلاڭەديەم -

اشخان ،رلاڭاشڭىت قاشوق -

يىللىم ىكنۈچ .رلاڭىتيېئ قاشوق

ىتەيىنەدەم اشخان ىبلەق ڭىنزىمىكىزۇم ەۋ رۇدزىمىكىزۇم ىسىرىب نىدىرىلكەرىت لوغ ڭىنزىم -

كرۈت" ".رۇدزىمىرىلقاشوق

اشخان نۈچۈئ شۇلوب كرۈت ،نۈچۈئ ىقۇلتۇجۋەم -

".ۇشۇم زىمىچۈك ڭوچ ڭەئ ىشراق ەگرەلتەيىنەدەم تاي .رلاڭىتيېئ قاشوق

ۇلغوئسۆك(

1992 23 : 24- .)

شخان ،كەدناغلوب مۇلەم ەگىممەھ ا

- اغرلاتلاۋەئ ىكنيېك ،ناغىديادغوق ىنىرىلىرىتاخ تەيىنەدەم ساخ ەكتەللىم رىب رلاقاشوق

اشخان زىب .ىرىب ڭىنرلااتىساۋ مىھۇم ناغىدىرۇدنلاناج نىدىڭېي ەدنەگلەك ىتقاۋ ،ناغىدىرېب پۈزۈكتەي -

ىكاي ناقتيېئ قاشوق

لىرىتاخ شىمچەك قاتروئ ادلاھ زىسرايىتخىئ ،ادزىمىتقاۋ ناغىلڭائ مىك ەگزىب رەلىرىتاخ يىئامىتجىئ ۇب .زىمىلوب ناغلىتېق ەگرە

اشخان زىمىممەھ .ۇدىرۈتشىلرىب نىتتەھەج تايىسسېھ ەۋ ۇغيۇت قاتروئ ىنزىب .ۇدىتىلسەئ ىنزىمىكلنەكىئ -

سكەئ ادرلاقاشوق

زىمىڭېئ ەۋ ۇغيۇت كىلمىك يىللىم .زىمىلوب نەگلەك ەگرەي رىب ادىساينۇد انەم قۇللوۋمىس نەكتەئ نەگيەچۈك ەۋ ناغنلاناج

.ۇدىلوب اشخان قلەخ -

پازائ ،ىنىرىلتشەزۈگرەس ڭىنقلەخ ىرىلقاشوق -

ۇزرائ ،ىنىرىلنايسىئ ،ىنىرىلتەبۇقوئ -

اينۇد،ىنىرىلكەتسىئ

اشخان ىتايىبەدەئ قلەخ رۇغيۇئ .ۇدىرۈتتەئ سكەئ ەدلىكەش رىب نۇقشوج ڭەئ ىنىرىلىياغ ىسۈگلەك ،ىنىرىلشاراق -

ياب اققاشوق

ەئ رىب اشخان ناغلاتائ پەد قاشوق يىخىرات ۇمپۇلوب .رۇتتايىبەد -

،ناغىدىرۈتتەئ سكەئ ىنىخىرات ڭىنرلارۇغيۇئ رلاقاشوق

،ىرىلقاشوق مۇگۇزون ،ىرىلقاشوق ناۋلاپ رىداس .رۇدرەلىرىتاخ ىكازغائ ەۋ ەنىزەخ مىھۇم ناغىدىزۈكتەي اقتلاۋەئ نىتتلاۋەئ ققەھ ناخ نامخارۇدبائ ،ىرىلقاشوق ناخمەلۈگ ،"ىسىشخان شاقاراق" ڭىننەتوخ ،ىرىلقاشوق ىچون تىيېس ،رلاقاشوق ىكىدى

ڭىنىرىلرۇغيۇئ ىلىئ ،"ىسىشخان مەنەسراي" ڭىنلۇمۇق ،"ىسىشخان ناخمىيام" ڭىنناپرۇت ،"ىسىشخان لۈگلىزىق" ڭىنرەقشەق ياھ" ،"ىسىشخان يەداد" ،"ىسىشخان ناخرانائ"

- ان لىپېس " لاقادنۇش ،"ىسىشخان ڭەلۆئ ياھ ڭەتسۆئ" ،"ىسىشخ

چۆك" ،"ىسىشخان ولوخڭاۋ ،"ىسىشخان ڭاۋلائ" ،"ىسىشخان -

اشخان يىخىرات شاشخوئ اغ"ىسىشخان چۆك -

يىللىم رلاقاشوق

ەتشۈرۈدنەللىكەش ىنلىت يىللىم ىنەي ،ىنىلىت يىبەدەئ رۇغيۇئ ناماز ىقرىزاھ ،ەتشىتيەچۈك ىنىسۇغيۇت كىلمىك يىللىم ەۋ ڭائ ناغىنيوئ لور كۈلمۈنۈئ ڭىنىرىلقاشوق قلەخ نۇغرۇن ۇمىدىماقۇم ىككىئ نوئ رۇغيۇئ ،ەدرەي ۇب.ۇدىتاۋانيوئ ۇمرىزاھ ەۋ

اشخان ۇمىنىرىلپەرشەم رۇغيۇئ .ىليلاىق تيەق ىنىقىلناقتاۋىلىتىلشىئ پىلىق تسكېت -

.نىيىق شىلىق رۇۋۋەسەت زىسقاشوق

اشخان قلەخ رۇغيۇئ -

لاتەقەپ ،ناغىملوب ەدرەلقلەخ اقشاب ىرىلقاشوق قوز كىتېتسېئ ەۋ ەيىدولېم ساخ ەگىرىلكرۈت رۇغيۇئ

اشخان ناغىدىلىتيېئ نەلىب -

نىدرلاياتىخ ۇمپۇلوب ،نىدرەلقلەخ اقشاب ناغىملوب كرۈت ىنىقلەخ رۇغيۇئ رلاۇب .رۇدرلاقاشوق

.ەگىئ ەگەيىستىكنۇف ناغىدىلىق نىقلەت ىنتەيىنەدەم يىللىم ساخ ەگىزۆئ ،ناغىديىريائ اشخان قلەخ رۇغيۇئ -

ادىتسائ ىرىسەت ڭىنىرىلقاشوق 20

- اشخان قلەخ رلارىئاش ىزەب نەرابىتېئ نىدىرىلشاب ڭىنرىسەئ -

.ىدىلشاب اقشىزېي رىئېش پىنىلىدياپ نىدرەللىكەش يىمزەن ساخ اغىرىلقاشوق

،رەتېي ڭۇقيۇئ ،ناغيوئ رۇغيۇئ رىقېپ يەئ .رەتېك ناج ەستەك ىدمەئ ،قوي لام ەدنەس تۇق ىنڭۈزۆئ نىدمۈلۆئ ۇب ،ڭاسىمزۇق

.رەتەخ ڭىلاھ ،رەتەخ ڭىلاھ ڭىنېس ھائ

(6)

،چائ ىنڭۇقيۇئ رەتۆك ىنڭىشېب ،مىدېد پوق .چاس ىنىناق ،سەك ىنىشېب ڭىبىقەر ،ڭاسىمقاب نادبوئ اقپارتەئ پىچېئ زۆك قىلاخۇدبائ( جلاىئ ان نۈك رىب ادنامرائ نەسرۈلۆئ 1987

13 : )

رۇغيۇئ قىلاخۇدبائ 1920

- ش ۇب ناغزاي ادرلالىي رۇغيۇئ .سەمەئ قىلقرەپ نىدىسىچكرۈت رۇغيۇئ ىقرىزاھ ىلىت ڭىنرىئې

اغنايسىئ ىشراق اغياتىخ ەۋ اقشىنىغيوئ ىنىقلەخ رۇغيۇئ رىئېش ۇب ناغلىزېي نەلىب لىكەش يىمزەن ساخ اغىرىلقاشوق قلەخ .نەگنەلىداپىئ نىقراي ڭەئ ىڭېئ كىلمىك يىللىم ەۋ ىسۇغيۇت تەللىم ادرىئېش ۇب .ۇدىرىقاچ

1930 - ەۋ رلالىي 1940

- تاھرەپ" ىكىدىتايىبەدەئ قلەخ رۇغيۇئ ادرلالىي -

ىليەل" ،"نىرىش -

پىرېغ" ،"نۇنجەم -

ڭوچ ىتىياھان ادىسىرائ ىسىممائ قلەخ ڭەك رلاىممارىد ەۋ ارېپوئ نەگنەلشىئ پىترەگزۆئ نىدرلاناتساد شاشخوئ ەگ"مەنەس ەم يىللىم ،لىت يىللىم ۇمرلاۇب ،پۇلوب ناغىغزوق رىسەت .ناغىنيوئ لور مىھۇم اتشىلىق اپرەب ىنكىلمىك يىللىم ەۋ تەيىنەد

.ۇدىتاۋىلېك پىلىق ىراج ىنىلور كۈلمۈنۈئ ىكىدىتسۈئ كىلمىك يىللىم ەۋ تەيىنەدەم يىللىم ۇمرىزاھ ىتايىبەدەئ قلەخ رۇغيۇئ غيۇئ ىرىليىلايىز رۇغيۇئ ناغلوب ىكىلرۈگزەس ەۋ ىڭېئ كىلمىك يىللىم ەۋ نادجىۋ يىللىم ڭىنىرىللۇسھەم ىتايىبەدەئ قلەخ رۇ

ۇمرىزاھ ەۋ ىتتەسرۆك قىلناچشىرىت ڭوچ ىتىياھان نۈچۈئ ىشىنىلىق قىقتەت ەۋ ىشىنىلىق رىشەن ،ىشىنىلتەر ،ىشىنىلپوت ،اڭۇت رەئ پلائ ،انائ يامۇئ ادىرىلقاشوق قلەخ ۇمپۇلوب ،ادىسىرائ ىرىللۇسھەم ىتايىبەدەئ قلەخ ناغنلاپوت .ۇدىتاۋىتىسرۆك ۇس ،اجوغ ناخ نامخارۇدبائ ،مۇگۇزون ،ناخراپىئ، ناخاسىننامائ ،بىجاھ ساخ پۈسۈي،يىرەغىشاك دۇمھەم ،ناخارغۇب قۇت ناجتەمخەئ ،رۇتاب ىنېغ ،لۈگناۋزىر ،ملالوماد رىداقۇدبائ ،ىجاھ زايىناجوخ ،ەپىلەخ رۈمۆت ،ناۋلاپ رىداس ،ىچون تىيېس

ەم ەۋ يخىرات ،كىلەيىگولوفىم قىلراتاق ىمىساق رۇغيۇئ ۇمرىزاھ رلاۇب .ۇدىلىرۆك ەدىتىپۈس لوۋىمىىس يىللىم رلازاربوئ يىنەد

.اتقامىلشىغېب ىڭېئ خىرات ەۋ ڭائ يىللىم ەگىرىلكرۈت ەجىتەن قىلىقرائ ۇب ،ۇديەلكەي ىنرەلتەيىنەدەم تاي ەۋ ىنرلاتاي ،ۇدىرۈتشەلرىب ىنىرىلازەئ تەيىئمەج ،ەچىيوب ىتىئىبەت كىلمىك يىللىم تەيىئمەج ڭوچ ىتىياھان ىچۈك رىسەت ۇمىدىسىمىتسېس اينۇد ىقرىزاھ كىلمىك يىللىم .ۇديادغوق ىنتەيىنەدەم يىللىم ەۋ ىن ياتىخ ڭىنياتىخ ڭىنىرىلكرۈت رۇغيۇئ ىكىلمىك يىللىم رۇغيۇئ .ۇدىنىلپاسېھ پۇلوب ىرىب نىدرەلچۈك يىسايىس ەۋ يىنەدەم

نەدەم ەۋ يىسايىس ،اغىرىلمۇجۇھ ىچقرىئ كىلزەكرەم ەئىپادۇم كۈلمۈنۈئ ەۋ مىھۇم نىياتنىئ ىشراق ەگىكىلىچتەللىم تەيى

شىشىكرىت ەۋ ىسيىنېل -

،ڭىنرەلىناسپەئ ،ڭىنرەلفىم ،اتشىلىق اپرەب ىنىكىلمىك يىللىم رۇغيۇئ .رۇدىمزىناخېم شۇرۇت ىشراق

اشخان ،ڭىنرلاناتساد -

لاقام ەۋ ەپىتەل ،كەچۆچ ،ڭىنرلاقاشوق -

ر ڭوچ ىتىياھان ڭىنرەللىسمەت قلەخ رۇغيۇئ اڭۇش .راب ىلو

نىياتنىئ ۇمنىدىسىتقۇن ىسيىگولوئېدىئ كىلىچتەللىم ەۋ كىلمىك يىللىم ،سەمەئ ىتكېبوئ ڭىنتاقىقتەت يىملىئ لاتەقەپ ىتايىبەدەئ پەد "تەۋۋۇق يىللىم" ەۋ "ناق لىسېئ ىكىدرۇموت" كرۈتاتائ لاماك اپاتسۇم ڭىنىقلەخ رۇغيۇئ نۈگۈب .رۇدەھاس مىھۇم ىداپىئ .راب ىجايىتھېئ پۆك نىدىكىتتىقاۋ قادناق رەھ ەككىلمىك يىللىم ناغلوب ىچكەمىل

رەلەبنەم ( تكىدېنەب ،نوسرېدنائ 2014

ەلتەئاماج يىلايىخ . ) .ىتايىرشەن سىتېم :لۇبناتسىئ . ر

( ىتەمخار تىشېر ،تارائ 1987

.رلاىلاقام .) 1

- ەس ىركىپ نامسوئ :ىچۇغىلراييەت ەگرىشەن .موت كرۈت :ەرەقنەئ .اياقتر

.ىتۇتىتسنىئ تاقىقتەت ىتەيىنەدەم ۇلغوئنابوچ ( لۇقزۆئ ،

2000 .) "

."ىرىلشىمرۈچەك كىلىيىگولوېلېت ڭىنىمىلىب رولكلوف ەۋ رولكلوف نىتتەھەج ىسىپەسلەپ مىلىب

.تايىبەدەئ /رولكلوف 24

- ،ناس 27 42- - .رەلتەب

( ىداجىئ ڭىنىنەئنەئ 2006

ابسبوخ :رەلچىگزۈت .) نۋ

كىرېئ،

– .ىگىلپاتىك اروگائ :لۇبناتسىئ .رېگنار ەسنېرېرت

رېنللەگ ( تسېنرەئ،

2013 .ىتايىرشەن لىھ :لۇبناتسىئ .قۇلۇچسۇلۇئ ەۋ رلاسۇلۇئ .)

( تەمھەم ،نلاپاق 1979

.ىتايىرشەن ھاگرەد :لۇبناتسىئ .ىناتساد ناغاق زۇغوئ .)

( دۇمھەم ،يىرەغشاك 2012

رۈئ .ىناۋىد رلالىت يىكرۈت .) .ىتايىرشەن قلەخ ڭاجنىش :ىچمۈ

( تازۋەن ،ۇلغوئسۆك 1992

ىتايىرشەن نەكۈتۆئ :لۇبناتسىئ .كىلمىك يىللىم ەۋ تەيىنەدەم يىللىم .)

( نىددەئاھاب ،لەگۆئ 2003

.ىسىيىگولوفىم كرۈت .) 1

- .ىتايىرشەن ىتەيىمەج خىرات كرۈت :ەرەقنەئ .موت

( نىددەئاھاب ،لەگۆئ 2014

.ىسىيىگولوفىم كرۈت .) 1

- ىتايىرشەن ىتەيىمەج خىرات كرۈت :ەرەقنەئ .موت

(7)

( ناجنۇقچۇئ ،رەمۆئ 2009

ىتايىرشەن ىتېتىسرېۋىنۇئ ڭاجنىش :ىچمۈرۈئ .ىسۇماق ىرىلقاشوق يىخىرات قلەخ رۇغيۇئ .) .

( ۇزرائ ،نەمكرۈتزۆئ 2009

.كىلىچتەيىللىم ەۋ رولكلوف ەدەيىكرۈت .) 3

- .ىتايىرشەن مىشىتەلىئ :لۇبناتسىئ .ىرشەن

( تسېنرەئ ،نانېر 1946

.ىسەئەبتەم ايراكاس :ەرەقنەئ .رەلىرىزانۇم ەۋ رلاقۇتۇن .)

( ينوختنائ ،ختىمس 2014

.كىلمىك يىللىم .) 7

- .ىتايىرشەن مىشىتەلىئ :لۇبناتسىئ .ىرشەن

( ينوختنائ ،ختىمس 2013

وي ۋەرسۈخ تىمۈئ :ىچۇغلىق ەمىجرەت .خىرات ،ەيىگولوېدىئ ،ەيىرەزەن .كىلىچتەللىم.) .لاسل

.ىتايىرشەن فىتائ :ەرەقنەئ ( قۇراف .ك ،شاترۇمىت 1927

.ىسەئەبتەم رلاتېتلۇكاف :لۇبناتسىئ .پلائكۆگ ايىز ەۋ ىساۋاد لىت .)

( سكام ،رېبېۋ 2004

.لاراپ اخات :ىچۇغلىق ەمىجرەت .رلالىلاقام ەدىققەھ ەيىگولويىستوس .) 6

- :لۇبناتسىئ .ىرشەن مىشىتەلىئ

.ىتايىرشەن ،نۇنۇز تەممەھەم –

( نامخار مىرېكۇدبائ 1982

قلەخ ڭاجنىش :ىچمۈرۈئ .ىرىلساسائ ڭىنىتايىبەدەئ قلەخ رۇغيۇئ .)

ىتايىرشان ( ىرىلىئېش رۇغيۇئ قىلاخۇدبائ 1987

.ىتايىرشەن قلەخ ڭاجنىش :ىچمۈرۈئ .)

ىخىرات تايىبەدەئ رۇغيۇئ 2

( ،تلىج . 2006

.ىتايىرشەن رەلتەللىم :ڭىجيېب .)

Kaynakça

ANDERSON, Benedict. (2014). Hayali Cemaatler. İstanbul: Metis Yayınları.

ARAT, Reşid Rahmeti. (1987). Makaleler. C. 1, (Yayıma Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.

ÇOBANOĞLU, Özkul. (2000). “Bilim Felsefesi Bağlamında Halkbilimi ve Halk Bilimsel Bilginin Teleolojik Serüveni”. Folklor/Edebiyat, 4(24), s. 27-42.

GELLNER, Ernest. (2013). Uluslar ve Ulusçuluk. İstanbul: Hil Yayınları.

HOBSBAWM, Eric ve RANGER, Terence. (2006). Geleneğin İcadı. İstanbul: Agora Kitaplığı.

KAPLAN, Mehmet. (1979). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Dergah Yayınları.

KÖSOĞLU, Nevzat. (1992). Milli Kültür ve Kimlik. İstanbul: Ötüken Neşriyatı.

ÖGEL, Bahaeddin. (2014). Türk Mitolojisi. C.1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

ÖGEL, Bahaeddin. (2003). Türk Mitolojisi. C. 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

ÖZTÜRKMEN, Arzu.(2009). Türkiye’de Folklor ve Milliyetçilik. İstanbul: İletişim Yayınları.

RENAN, Ernest (1946). Nutuklar ve Konferanslar (Discours et Conferences). Ankara:

Sakarya Basımevi.

SMITH, Anthony D. (2013). Milliyetçilik: Kuram, İdeoloji, Tarih. (Çev.: Ümit Hüsrev Yolsal), Ankara: Atıf Yayınları.

SMITH, Anthony D. (2014). Milli Kimlik. İstanbul: İletişim Yayınları.

TİMURTAŞ, Faruk K. (1927). Dil Davası ve Ziya Gökalp. İstanbul: Fakülteler Matbaası.

WEBER, Max. (2004). Sosyoloji Yazıları. (Çev.: Taha Parla), İstanbul: İletişim Yayınları.

سەددەقۇم :ىچۈگىلرىرھەت