ÇİN HALK CUMHURİYETİ’NDE TÜRKLER

Çin Halk Cumhuriyeti’nde toplum 56 milliyet yaşar, bunların arasında Han Çinlileri nüfusun %91 oluşturur. Diğer 55 milliyet azınlık durumunda olup Türk dilleri konuşan toplam 9 Türk topluluğu mevcut. Bunların adları şöyledir: Uygur, Kırgız, Kazak, Yughur, Salar, Özbek, Tatar, Kök Munçak ve Heilongjiang Kırgız, Kök Munçakların Altay bölgesinde yaşayan Moğollara ait olduğu ve bunların aslında Tuva halkının bir parçası olduğu söylenir. Çin’in kuzeydoğusunda yer alan Heilongjiang ilinde yaşayan Kırgızların ise 18. yüzyılda Mançu-Qing hanedanınca göçe zorlanmış olan Hakas halkının soyundan geldikleriyle ilgili bilgiler mevcuttur (Min, 2002:114). Bilindiği gibi, bu Türk halklarının çoğu Çinlilerin Xinjiang dedikleri Doğu Türkistan’da yaşarlar. Çin Halk Cumhuriyeti’nde yaşayan Türk halklarının nüfusu hakkında çeşitli görüşler mevcut olmakla birlikte Doğu Türkistanlılar, Çin Halk Cumhuriyeti hükûmetinin nüfusla ilgili verdiği bilgiye şüpheyle bakmaktadır. Örneğin, 2010’daki resmî rakamlara göre Uygurların nüfusu 10 milyon 69346’dır (http://www.chamiji.com/201803071989.html,2019) fakat son yıllarda resmî ağızlar, Uygurların nüfusunun 7 milyon olduğunu iddia etmektedir. 2019’daki resmî bilgilere göre Doğu Türkistan’ın nüfusu, Han Çinlisi dâhil toplam 24 milyon 876 bin 600’dür (http://www.chamiji.com/2019chinaprovincepopulation). Fakat bu rakama diasporadaki Doğu Türkistanlılar ciddi bir şeklide karşı çıkmaktadır. Dünyanın birçok yerinde şubesi bulunan Uygur Akademisi, Doğu Türkistan’da sadece Türk kökenli halkların nüfusunun 25 milyondan (https://www.akademiye.org/ug/?p=10564) fazla olduğunu bilimsel çalışmalara dayanarak söylemektedir.

Çin Halk Cumhuriyeti, 2015’te Doğu Türkistan’ın nüfusuyla ilgili aşağıdaki rakamları vermektedir. Uygurların nüfusu 11 milyon 303 bin 300, Kazak nüfusu 1 milyon 591 bin 200, Kırgız nüfusu 202 bin 200, Özbeklerin nüfusu 18700, Tatarların nüfusu 7300, Salarların nüfusu 5100 (https://www.akademiye.org/ug/?p=10564). Fakat Uygur Akademisi bu alanda üç sene çalışma yaparak Doğu Türkistan’daki Uygur nüfusunun

5

18 milyon 838 bin 470 olduğu sonuca varmıştır

(https://www.akademiye.org/ug/?p=10519 ).

Aşağıda Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Türk halklarla ilgili kısaca bilgi vereceğiz.

Uygurlar: Müslüman olan Uygurların büyük çoğunluğu Turpan Havzası, Kumul, Tarım Havzası, İli Bölgesi, Ürümçi ve Tanrı Dağları civarında yaşarlar ve genelde ticaret ve tarımla uğraşır. Bunların haricinde, Çin’in Hunan eyaletinin Changde şehri, Taoyuan ilçesi ile Hanshou ilçesinde de sayısı az da olsa Uygur bulunmaktadır (Erdoğan,2015:134). Bugünkü Uygur milleti Doğu Türkistan’ın kadim ahalilerinden biridir. Günümüzdeki Uygurların konuştukları Modern Uygurca üç ayrı ağızdan oluşur:

1. Merkezi Ağız: Doğuda Kumul, batıda İli’ye kadar, güneyde Kaşgar’a dek olan geniş bir sahada kullanılmaktadır. Bu ağız toplam Uygur nüfusunun %80’i tarafından kullanılmaktadır. 2. Hoten Ağzı: adından da anlaşıldığı gibi sadece güneydeki Hoten bölgesinde konuşulmaktadır, bu ağzı konuşanların nüfusu toplam Uygur nüfusunun %19’nu oluşturmaktadır. 3. Lopnor Ağzı: Korla ilinin Lobnor ve Çarkilik bölgelerinde çok az sayıda insan tarafından konuşulmaktadır. Merkez Ağzı ile Hoten Ağzı arasında belirgin fark yoktur ancak Lobnor Ağzı bu iki ağızdan oldukça farklıdır (Emet, 2015:84). Tarih boyunca Gök Türk yazısı, Eski Uygur yazısı ve İslam’a girdikten sonra Arap alfabesini kullanan (User, 2006:145) Uygurların Arap harflerini temel alan alfabesi, diğer Türk dilli halkların yazıları da incelenerek birkaç defa değiştirilmiştir. Bu çalışmalar neticesinde 1938’de şu an kullanılmakta olan bir yazı kabul edilmiştir. 1960’lı yıllarda ise Latin harflere geçilmiş fakat 1982 tarihinde Latin alfabesi kullanımdan kaldırılmış ve eski yazı tekrar gözden geçilerek yeni Uygur Alfabesi yayımlanmıştır (Li, 2003:81). Fakat günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti’nin Doğu Türkistan’a yönelttiği şiddet ve asimilasyon politikası sonucunda Uygur Türkçesi resmî kurumlarda kullanımdan kaldırılmıştır.

Kazaklar: Sayıları 1 buçuk milyon civarında olan Kazakların çoğu Doğu Türkistan’ın kuzey bölgelerinde, İli Kazak Özerk Bölgesi, Mori ve Barkol Özerk eyaletlerinde yaşarlar. Bu bölgelerin haricinde Gansu eyaletindeki Aksai Kazak Milliyeti Özerk bölgesi içesinde Kazaklar topluca yaşamını sürdürürler. Müslüman olan Kazakların çoğu şehirlerden ziyade daha çok köylerde yaşamayı tercih ederler. Çağdaş Kazak milletinin soyu eski Türk halklarından Kıpçak, Aka ve Wusun gibi asimile olmuş eski

6 step halklarına dayanır. Ayrıca Kazaklara 13. yüzyıl ile 15. yüzyıl arasında hüküm süren Altın Ordu Devleti döneminde Moğollar da karışmıştır (Min, 2002:114).

Altay dil ailesinin Türk dili grubunun Batı Hunca koluna ait olan Kazakça, homojen yapıya sahip olup bünyesinde sadece birkaç diyalektik farklılık barındırır. Günümüzde iki adet kazak şivesi mevcuttur, İlki Kazakça’nın kuzeydoğu şivesi olup Doğu Türkistan’ın Tarbagatay, Altay, İli, Mori ve Barkol bölgelerinde konuşulmaktadır.

İkincisi ise güneybatı şivesi olup Doğu Türkistan’ın Tekes, Çapçal ve Korğas illerinde konuşulmaktadır. Kazakçanın böyle olması Kazakların kabile ve göçebe yapısıyla doğrudan ilintilidir. Örneğin: Kerey, Nayman, Kızay kabileleri kuzeydoğu ağzını konuşurlar; Büyük Orda’dan ortaya çıkan Alban ve Suwan kabileleri güneybatı ağzını konuşurlar (Min, 2002: 115). Sene 1912’de Kazak bilim insanı Ahmet Baytolson’un Arap harflerini esas olarak oluşturduğu Kazak yazısına ilişkin yazı, Doğu Türkistan’da yaşayan Kazak halkınca kabul edilir. Bu taslak yazı sistemi 40 sene kullanılır, daha sonra Kazaklar arasında Slav harfleri ve Latin harfleri temel alınan yazı reformları yapılır. 1982’de yerel hükûmet Kazakların eski yazısını kullanmasına izin verir (Li, 2003:84).

Kırgızlar: Kırgızların çoğu Doğu Türkistan’ın Kızılsu Kırgız Otonom İli’nde, Yenisar, Taşkorğan Tacik Özerk İlçesi, Piçan, Kuçar, Üçtürpan, Çapçal Şibe Otonom İlçesi, Emin gibi ilçeler haricinde, Çin’in kuzeydoğusunda, Heilongjiang Elayeti, Fuyu İlçesi’nde yaşarlar (Hu, 2006:40). Kırgızlar Müslüman olup genellikle göçerlikle uğraşırlar. Günümüz Kırgızları, eski Kırgızların birleşmesinden ve Çin kaynaklarına göre çıkartılan sonuca göre Tanrı Dağı bölgesinde yaşayan Türk ve Moğol kabilelerinden müteşekkil olmuştur. Yine Çin kaynaklarına göre Doğu Türkistan’daki Kırgızlar bu bölgeye Yenisey’den gelmiştir (Min, 2002:115). Kırgızca güney ve kuzey ağızları diye ikiye ayrılır ve Kazakçaya oldukça yakındır. 14. yüzyılda Kırgızlar, Çağatay yazısını kullanmaya başlarlar fakat bu yazı Kırgızlar arasında yaygın kullanılamamıştır. Durum böyle olsa da Kırgızlar arasında Çağatay yazısıyla bazı halk edebî eserleri ortaya çıkmıştır. Doğu Türkistan’daki Kırgız milliyeti, 1954’ten itibaren Arap harflerini esas alan Kırgız yazısını kullanmaktadır (Li, 2003:83).

Salarlar: Nüfus bakımından diğer Türk halklarına göre sayısı az olan Salarlar Çin’in Qinghai bölgesindeki Haolong Hui Otonom eyaletinde, Xunhua Salar Özerk eyaletinde

7 ve Gansu Bölgesi’ndeki Jishishan Bao’an-Dunxiang-Salar Otonom eyaletinde yaşarlar.

Çoğu Müslüman olan Salarlar, genellikle çiftçilikle uğraşırlar. Günümüz Salarların esas olarak Maveraünnehir’de yaşayan ve Cengizhan’ın kurduğu İmparatorluk döneminde doğuya göç ederek Doğu Türkistan üzerinden Xunhua Bölgesi’ne gelen Salur halkından müteşekkil olduğu bilinmektedir. Tarihî kaynaklara göre, salarlar bu zaman diliminde ilişki içinde oldukları bazı Tibetlileri, Dongganları ve Han Çinlilerini asimile etmiştir (Min, 2002: 115). Oğuz dilinin bazı özelliklerini koruyan Salarca, Jiezi ve Mengda diye iki ağza sahiptir. Kendi yazısı olmayan Salarlar, Çinceyi iletişim aracı olarak kullanırlar.

Salarlar kendi dillerini “Türki Söz”, kullandıkları yazıyı da “Türki Ohux” olarak adlandırır (Erdoğan, 2015:131).

Sarı Uygurlar (Yuğurlar): Sayıları oldukça az olan Sarı Uygurların çoğu Gansu Bölgesi’ndeki Yughur Otonom Eyaleti’nde yaşarlar ve tarımla uğraşırlar. Budist olan Sarı Uygurlar, iki Uygur topluluğun birleşmesinden müteşekkildir. Bunlardan birinin 9.

yüzyılda Uygur Hanlığı’nın yıkılmasından sonra batıya göç ederek Ganzhou’dan (bugün Zhange olarak bilinir) geldiği, diğerinin ise Moğol İmparatorluğu döneminde Doğu Türkistan’dan doğuya doğru göç ederek Gansu koridoruna geldikleri ve buralardaki yerel Tibet ve Moğolları asimile ettikleri bilinmektedir (Min, 2002:115).

Sarı Uygurlar iki dili konuşurlar. 5000 civarında kişinin konuştuğu Batı Sarı Uygurca, Otonom Eyaleti’nin batı kesimlerinde ve özellikle Minhua ve Dahe bölgelerinde kullanılmaktadır. Bu dil, eski Türkçenin birçok özelliğini hâlâ korumaktadır. Doğu Sarı Uygurca ise bir çeşit Moğolca sayılır (Min, 2002:115).

Kök Munçaklar: Sayıları birkaç binden oluşan Kök Munçaklar, genellikle Doğu Türkistan’ın Altay bölgesindeki Kaba ve Buvirçin eyaletlerinde yaşarlar. Bunlardan az sayıda bir topluluk ise aynı bölgenin Kök Toğay ilçesindeki Temeki köyünde yaşamaktadır. Kök Munçaklar, kendilerini Tuva (ya da Tuba) olarak isimlendirirken yerel Kazaklar Kök Munçaklar, yerel Moğollar ise Urianhay diye adlandırır. Göçebe hayatı yaşayan bu halk hem Şamanizm hem de Budizme inanır. Nüfus sayımında Moğol milliyeti olarak gözüken Kök Munçakların kullandıkları (çok küçük şive farkıyla) Rusya’daki Tuva Otonom Cumhuriyeti’nde konuşulan dille tamamen aynıdır (Min, 2002: 115).

8 Özbekler: Doğu Türkistan’daki Özbekler; esas olarak Ğulca, Ürümçi ve Kaşgar gibi büyük şehirlerde yaşarlar. Müslüman olan Özbekler, ticaret ve el sanatla uğraşırlar.

Özbekçe sadece yaşlı Özbekler tarafından kullanılmaktadır, Özbek gençleri ise Uygurca konuşurlar (Dai, 2002:273).

Tatarlar: Özbekler gibi sayıları oldukça az olan Tatarlar; genel olarak Doğu Türkistan’ın kuzeyinde yer alan İli, Tarbagatay ve Ürümçi’de dağınık bir şekilde yaşamaktadır.

Müslüman olan Tatarlar; tarım, hayvancılık ve ticaret ile uğraşırlar. Tatarca, Özbekçe gibi sadece yaşlı Tatarlar tarafından kullanılmaktadır, Tatar gençleri ise ya Uygurca ya da Kazakça konuşmaktadır. Özbekler ile Tatarlar, Doğu Türkistan’daki bugünkü yerleşim yerlerine 19. yüzyılda ya da 20. yüzyılın başlarında Orta Asya’dan ya da Rusya’dan gelmişlerdir (Min, 2002: 115 ).