GİRİŞ
Okul, önceden belirlenmiş eğitim amaçlarına ulaşabilmek için mesleğinde ve alanında uzmanlaşmış kadrolar aracılığı ile eğitmek istediği öğrencilere programlı, sistematik olarak bilgi ve beceri aktarımının gerçekleştiği, kamu gözetimi altında işleyen bir sistemdir (Ada ve Ünal, 1999'dan akt. Yıldırım, 2011).
Okul, her türlü eğitim ve öğretimin düzenli, sistemli bir şekilde, uzman kişiler tarafından belirlenen yöntemlerle, istenilen hedefler doğrultusunda gerçekleştirildiği kurumdur.
Ulusların gelişme ve kalkınma süreçlerinde eğitim, öğretim ve dolayısıyla okullar her zaman öncelikli bir yere sahip olmuştur. Bu nedenle de hemen her ülkede kamuoyunun, yönetimlerin, bilim çevrelerinin en çok ilgi gösterdiği örgütler içerisinde ilk sıralarda yer almıştır. Okullar gerçekleştirdikleri etkinlikler
nedeniyle, nitelikli üretimin, akılcı tüketimin, gelişmenin, uygarca ve birlik içinde yaşamanın, huzur ve güvenin vazgeçilmez unsuru olan nitelikli bireyi yetiştirmenin temel aracıdır (Gümüşeli, 2004).
Bir okulu etkin hale getirecek basit bir reçete yoktur. Birçok faktör birleşerek okulun gücünü ve ne olduğunu belirler (Karslı, 2006). ACT (Australian Capital Territory Council) Kurulu, yapmış olduğu bir araştırma sonuçlarına dayalı olarak etkili okulların temel özelliklerini aşağıdaki gibi sıralamıştır:
Güçlü ve profesyonel bir müdür,
Güçlü ve profesyonel öğretmenler,
Açık ve pozitif felsefe,
Öğrenmeye yatkın bir çevre,
Etkili öğrenci yardım sistemi,
Güçlü bir örgütsel yapı,
Dengeli bir öğretim programı,
Öğrencinin ilerlemesini belirleyen anlamlı değerlendirme ve raporlama,
Anne, baba ve toplumun yönetime katılımı.
Okula ait bazı özellikler ülkemizde 1739 sayılı Türk Milli Eğitimi Temel Kanunu’nda da ilkeler halinde dile getirilmiştir. Buna göre ülkemizde eğitim kurumları;
Güçlü ve dengeli, özgür ve demokratik bir toplum düzeninin gerçekleşmesi ve sürdürülmesi için yurttaşların sahip olmaları gereken demokrasi bilincini, yurt yönetimine ait bilgi, anlayış ve
davranışlarla sorumluluk duygusunun; Anayasaya, yasalara, manevi ve toplumsal değerlere saygının her türlü eğitim çalışmalarında öğrencilere kazandırılmasına ve bu yöndeki duygu ve davranışların geliştirilmesine özen göstermelidir.
Okul, eğitim sisteminin varlık nedeni olan eğitim hizmetinin üretildiği yerdir. Okul dışındaki diğer eğitim kuruluşları okula destek sağlamak için kurulmuşlardır. Okulun temel amacı, hizmet ettiği yaş grubuna dönük olarak yeterli düzeyde eğitim hizmetini üretmektir. Okul, bu hizmeti nitelikli ve
verimli olarak üretmek zorundadır. Okulların bir ülke için yaşamsal önemi olan işlevlerini istenilen biçimde yerine getirebilmeleri hiç kuskusuz ki iyi örgütlenmesi ve yönetilmesine bağlıdır (Gümüşeli, 2004).
Yönetim; bir planlama, organize etme, liderlik etme, örgüt üyelerinin eksikliklerini kontrol etme ve örgüt amaçlarını gerçekleştirme doğrultusunda diğer örgütsel kaynakları kullanma süreci olarak tanımlanır (Stoner, 1978:17). Esasında yönetim sosyal bir süreçtir. Okul yönetimi ise okulu, önceden belirlenmiş amaçlara ulaştırmak için eldeki tüm madde ve insan kaynağının katkılarını
bütünleştirmek, etkili biçimde kullanmak, amaçlara dönük politika ve kararları uygulamaktır (Demirtaş, 2005). Okul yönetimi okuldaki tüm insan ve madde kaynaklarını etkili bir biçimde
kullanarak okulu amaçlarına uygun olarak yaşatma süreci olarak da tanımlanabilir (Ağaoğlu, 2005).
Okul yönetiminin temel amacı; toplumsal bir kurum olan okulun amaçlarının gerçekleştirilmesini sağlamaktır. Okul yönetimi, okulun tüm kaynaklarını en uygun bileşimde harekete geçirerek nitelikli ve verimli eğitim hizmetini üretir.
OKUL YÖNETİCİSİ
Yönetici, yönetimi sağlayan kişidir. Başka bir yönüyle yöneticiler, belli bir amaca yönelen insanları, hedefe ulaşmak için ahenkli bir şekilde, işbirliği
içinde, etkili ve verimli olarak yönetmek sorumluluğundaki kişilerdir (Erdoğan, 2000:33). Kuşkusuz okullarda bu etkinlikleri gerçekleştirecek olanlar okul
yöneticileridir.
Okul yönetiminin işleyişine yön verenler okul yöneticileridir. Okul yöneticisinin görevi; okuldaki tüm insan ve madde kaynaklarını en verimli biçimde
kullanarak, okulu amaçlarına uygun olarak yaşatmaktır (Taymaz, 1995:21).
Okul yöneticisi çalışanlar arasında iletişim kuran, çalışanları eş güdümleyen
ve sonuçta bütün yapılan etkinlikleri değerlendirerek okul örgütünü etkili ve
başarılı düzeye ulaştırmaya çalışan kişidir (Başar, 1995:29).
Okul yöneticisi, mükemmel bir okulun yaratılmasında anahtar kişidir. Okul yöneticisinin yöneticilik yeteneği, sınıf içindeki eğitsel gelişme için kritik önem taşımaktadır ve bir okulun bütün başarısında önemli bir yer
tutmaktadır. Birçok şekilde okul yöneticisi, okullardaki en önemli ve etkili bireydir. Çünkü okuldaki öğrenme iklimini, profesyonellik düzeyini, öğretmen bağlılığını, öğrenci başarısını ve öğretmenlerin moralini etkileyen onun
liderliğidir. Bir okul yeniliğe açıksa, öğrenci merkezliyse, öğretimde mükemmelliğe sahipse, öğrenciler yeteneklerinin en iyisini
sergileyebiliyorsa, yöneticilerin liderliği başarının anahtarı olarak
düşünülebilir (Anderson, 1991).
Okullarda uygulamaları başlatıp devam ettirmek birinci derecede okul
yöneticilerinin sorumluluğundadır. Okul yöneticileri; öğretmenleri güdülemede, örgütsel amaçlar etrafında birleştirmede, kendilerini okula adamalarını
sağlamada ve en önemlisi de eğitim - öğretim sürecini geliştirmede etkilerini kullanırlar. Aynı zamanda bunları sağlarken, öğretmenler üzerinde değişik etkileme yollarına ilişkin davranışları gösterirler (Akçay, 2003). Okul
yöneticilerinin bu etkinliklerini gerçekleştirebilmeleri ise onların lider yöneticilik
davranışı sergilemelerine bağlıdır (Hanson, 1985).
OKUL YÖNETİCİSİNİN YETERLİK ALANLARI
Okul yöneticisinin yeterlik alanları şu başlıklar altında gruplanabilir; yeterlik alanları, insanlarla iletişim kurma - etkili
biçimde çalışma, yeterli bir okul binası ve çevresi hazırlama, mesleğe hizmet, etkili bir örgüt yönetimi, eğitim programının ve ortamlarının yönetimi (Ağaoğlu vd. 2012).
İnsanlarla İletişim Kurma-Etkili Biçimde Çalışma:
Okul yöneticilerinin iletişim ve etkili biçimde çalışma becerilerini içeren bir boyuttur. Bu boyutta, iletişim becerileri ve bunların etkili kullanımı, planlı çalışma, takım çalışması, çalışanların motive edilmesi ve ödüllendirilmesi, işbirliği yapma gibi konulara vurgu yapılmaktadır.
Yeterli Bir Okul Binası ve Çevresi Hazırlama:
Okul yöneticilerinden okulun binası ve çevresi ile ilgili olarak beklenenleri içeren bir boyuttur. Bu boyut okul binası,
donanımı, malzemeleri ve alanlarının etkili bir şekilde kullanılmasını ve okul ile çevre arasındaki ilişkilerin geliştirilmesini içermektedir.
Mesleğe Hizmet:
Okul yöneticilerinin kendi alanları ile ilgili mesleki ve bilimsel yayınları takip etmeleri, bilgi ve deneyimlerini paylaşmaları, okul paydaşlarının gelişimine hizmet etmeleri, mesleki kurumlar ile işbirliği yapmaları gibi durumları içermektedir.
Etkili Bir Örgüt Yönetimi:
Örgüt ve yönetim ile ilgili kavram, yaklaşım, teori ve süreçlerin bilinmesi, okul yöneticilerinin rol, sorumluluk ve
görevlerinin farkında olması, eğitim ve yönetimle ilgili mevzuata hâkim olması, okulun mali kaynaklarını etkili bir şekilde kullanma, değişme ve yenileşmeye öncülük etme gibi davranışlara vurgu yapılmaktadır.
Eğitim Programının ve Ortamlarının Yönetimi:
Eğitim programının etkili bir şekilde uygulanmasını, eğitim ortamlarının etkili bir şekilde kullanılmasını ve bu ortamların geliştirilmesini, program geliştirme ile ilgili kavram ve süreçleri bilmeyi, eğitim ve öğretimle ilgili kavramlardan ve güncel gelişmelerden haberdar olmayı içeren bir boyuttur.
Okuldaki eğitim ve öğretim faaliyetleri ile bir ülkenin geleceği olan çocukların bilgi, beceri ve davranış olarak sağlıklı ve verimli bir şekilde yetişmesi sağlanır. Okulların etkili olmaları, yani önceden belirlenen amaçları gerçekleştirmeleri büyük ölçüde okuldaki eğitim ve öğretim etkiliklerinin yürütülmesinden sorumlu olan yöneticilerin etkililiğine bağlıdır (Balcı, 1993). Yöneticilerin etkili olmaları içinse bazı nitelikleri taşımaları gerekir.
OKUL YÖNETİCİSİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ VE NİTELİKLERİ
Okul yöneticisi, okul için gerekli kaynakların (insani, finansal, maddi)
sağlanmasından ve bunlar aracılığıyla öngörülen ürünlerin üretilmesinden
kurum çalışanlarının ve öğrencilerin performansından sorumlu olan kişidir
(Şişman, 2004). Okul yöneticisi, yüklendiği görev ve taşıdığı sorumluluklar
gereği bir takım niteliklere sahip olmalıdır.
OKUL KÜLTÜRÜ
Okul personelinin davranışlarını yönlendiren normlar, davranışlar, değerler, inançlar ve alışkanlıklar bütünü olarak ifade edilen okul kültürü; öğretmenlerin belirli standartları, normları ve değerleri anlamalarına ve böylece
kendilerinden beklenen başarıya ulaşmaları konusunda daha kararlı ve tutarlı olmalarına, yöneticileri ile daha uyumlu çalışmalarına, okula daha fazla bağlanarak okulun yararına özveride bulunmalarına, böylece verimliliğin artmasına yardımcı olur (Atay, 2001). Okul kültürü, öğrenci ve öğretmenlerin tutum ve davranışlarına yansır.
Okulda paylaşılan ortamın niteliğini belirler.
Öte yandan, okul kültürü okulun başarısı üzerinde de etkilidir. Bir okulda başarı için, her şeyden önce okulda,
akademik başarıya değer veren, yüksek performans beklentilerini taşıyan, etkili öğrenimi teşvik eden bir düzen ve disiplin öngören ve işbirlikçi ilişkileri ön planda tutan bir kültürün oluşturulması gerekir (Balcı, 1993:13-14).
Okul kültürünü belirleyen faktörler şu şekilde sıralanabilir (Richard, 1999):
Okulun yaşı,
Okulun tarihî gelişim süreci,
Okulun amacı ve hedefleri,
Okulun bulunduğu sosyo-ekonomik ve coğrafi çevre,
Öğrencilerin sosyo-ekonomik düzeyleri,
Kırsal ve kentsel alanlar,
Okulun tesisleri,
Okulda kullanılan teknoloji,
Okul ve sınıf büyüklüğü,
Yönetici, öğretmen ve öğrencilerin beklentileri,
Velilerin beklentileri,
Eğitim kurumlarının özel olup olmaması,
Eğitim sisteminin yapısı.
GÜÇLÜ VE ETKİLİ OKUL KÜLTÜRÜNÜN TEMEL ÖGELERİ
Güçlü bir okul kültürü etkili okul için gerekli olan bir ön koşuldur. Güçlü okul kültürü, yönetici ve
öğretmenlerin ortak değer, norm ve inançlar etrafında birleşmeleri sonucunda ortaya çıkar. Böyle bir ortamda denetim işlevi de daha az hissedilir (Çelik, 2000). Pawlas (1997), güçlü ve etkili okul
kültürünün temel ögelerini şu şekilde sıralamıştır:
Paylaşılan Değerler: Bu değerler, örgütteki herkese açıktır ve kurumun üstlendiği her faaliyete
yayılmıştır. Değerler, genellikle yazılı değildir, fakat bunlar okulun gerçekleştirdiği faaliyetlerde ortaya çıkar. Çünkü değerler, öğretim programları, öğretim yöntemleri, zaman yönetimi, kimin niçin
ödüllendirileceği gibi birçok konuda yönetici, öğretmen ve öğrencileri yönlendirir.
Mizah: Okuldaki neşenin, mutluluğun miktarı güçlü bir kültüre bağlıdır. Mizah ve neşe, örgütteki insanların zorluklar karşısında tecrübe kazanmasının bir göstergesidir.
Hikâye Anlatımı: Okullar da dâhil her örgütte yerleşmiş hikâyeler vardır. Anlatılan ve anlatılması
gereken hikâyeler kültürle ilgilidir. Efsane formunda anlatılan bu hikâyeler örgütün tarihsel bakış açısını yansıtır. Bu hikâyeler, hem eğitici hem de motive edicidir. Ayrıca hikâye ve efsaneler, örgüt üyeleri
arasında bağlayıcı rol üstlenebilir.
İletişim Ağı: Her örgüt ve kültür, “Kurumda gerçekten ne oluyor?” konusuyla ilgili bilgiyi yaymak için bir iletişim sistemine sahiptir. Bazı açılardan sistem informaldir. Burada her yönetici, sistem içinde bilgiyi hızlı bir şekilde yaymak için gerekli olan yolları bilmesi gerekir.
Ritüeller ve Seremoniler (Törenler, Merasimler): Bir örgütün ritüelleri günümüzün okul
faaliyetleridir. Seremoniler ise kahramanları ve efsaneleri anma ve özel olayları kutlamadır. Seremoniler sıra dışı olabilir ve olmaları gerekir de. Seremonilerin uzun süreli etkileri olup resmîliği vardır. Ayrıca seremoniler okul kültürünü ortaya koyar.
Meslektaşlararası İlişkiler: Meslektaşlarıyla olumlu diyalog içinde olan öğretmenler birbirlerine
yardım ederler, mesleki bilgilerini paylaşırlar. Okul ortamındaki sıcak ilişkilerin birlikteliğinden de başarı doğmaktadır.
OKUL KÜLTÜRÜNÜN YÖNETİMİ
Tüm örgütlerde olduğu gibi eğitim kurumlarının başarısında en kritik faktörlerden birisinin okul kültürü olduğu söylenebilir. Ayrıca eğitim kurumlarının yeniden yapılanmasında bu kurumların sahip olduğu kültür önemli rol oynar. Çünkü bir okulun gelişmesi, yeniliklere açık ve olumlu bir ortamın oluşmasına bağlıdır (İpek, 1999). Öte yandan öğretmen ve öğrenciyi okul kültürünün etkisinden soyutlamak mümkün değildir (Çelik, 2000).
Yöneticinin okul kültürünün yönetimindeki ilk görevi, güçlü bir okul kültürünün oluşturulmasına önemli derecede katkıda bulunmaktır. Bunun sonucu olarak okulun formal ve informal boyutu birbiriyle bütünleşir. Yöneticiler, öğretmenler ve öğrenciler, mensup oldukları okullarıyla gurur duyarlar. Benzer şekilde veliler de aynı gururu yaşarlar. Bu ortak duygular yönetici, öğretmen, öğrenci ve veliler arasında yakınlaşma ve kaynaşmayı sağlar. Okul yöneticisi, okul kültürünü
biçimlendirmeye çalışırken okulun nasıl bir cazibe merkezi hâline getirileceği konusunda bir vizyon geliştirebilmelidir (Çelik, 2000). Çünkü olumlu bir okul kültürü geliştirebilmek için belirli bir vizyon gereklidir (Ediger, 1997).
Okul yöneticisinin özgün bir okul kültürü oluşturulmasına katkıda bulunduktan sonra bu kültürü çevreye tanıtması gerekmektedir. Böylece yönetici daha sağlıklı bir okul-çevre ilişkisi geliştirilebilir.
Öğrenci velileri, okulun kültürünü tanıdıkları ölçüde okula sahip çıkarlar. Okul kültürünün iyi
tanıtılması, bazı çevresel imkânların okulun örgütsel amaçlarının gerçekleştirilmesi doğrultusunda kullanılmasını kolaylaştırabilir (Çelik, 2000).
Okul kültürünün oluşturulması ve hedefler doğrultusunda geliştirilmesi, okul yöneticilerinin ve öğretmenlerin en temel sorumlulukları arasındadır. Unutulmamalıdır ki, öğrencinin başarısında ve aile beklentilerinin karşılanmasında okul kültürü çok belirleyici bir etkiye ve öneme sahiptir.
