T.C.
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
METROPOL KENTLERDEKİ SOSYAL VE MEKÂNSAL
AYRIŞMA ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME: İSTANBUL
KEMERPARK EVLERİ ÖRNEĞİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hatice TURUT
Enstitü Anabilim Dalı: Coğrafya Enstitü Bilim Dalı: Coğrafya
Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Zerrin KARAKUZULU
TEMMUZ - 2012
ÖNSÖZ
“Metropol Kentlerdeki Sosyal ve Mekansal Ayr••ma (Gated Community) Üzerine Co!rafi Bir De!erlendirme: "stanbul-Kemerpark Evleri Örne!i” adl• bu çal••mada son y•llarda özellikle metropol kentlerde say•lar• giderek artan kapal• yerle•melerin (gated community) yer seçiminde etkili olan co!rafi faktörler tespit edilmeye çal•••lm••t•r.
Bunun yan• s•ra, mekân•n kapal• yerle•meler •eklinde kullan•m•n•n ne tür bir sosyal ayr••maya neden oldu!u incelenmi•tir.
Yüksek lisans tezimin haz•rlanmas• s•ras•nda bana yol gösteren, sab•rla dinleyen de!erli hocam ve dan••man•m Yrd. Doç. Dr. Zerrin KARAKUZULU’ya sonsuz te•ekkür eder ve sayg•lar•m• sunar•m. Tezin haz•rlanmas•nda rahat bir çal••ma ortam• sunan bölüm ba•kan•m Yrd. Doç. Dr. Cercis "K"EL ve bölüm hocalar•m Prof. Dr. F. Tülay KIZILO#LU, Yrd. Doç. Dr. Ali Y"#"T, Yrd. Doç. Dr. Akif KARATEPE, Yrd. Doç.
Dr. Beyza USTAO#LU, Yrd. Doç. Dr. Muhammet KAÇMAZ, Yrd. Doç. Dr. M.
Korhan ERTURAÇ, Ö!r. Gör. Ay•e DUTUCU, Ar• Gör. Derya Evrim KILIÇ’a ve çal••man•n her a•amas•nda bana destek veren, sab•r gösteren oda arkada•lar•m Ar•. Gör.
Fatih ARICI ve Ar•. Gör. Hatice KILAR’ a te•ekkür ederim.
Üniversite e!itimim sürecindeki destekleri ve tez konumun belirlenmesindeki katk•lar•ndan dolay•, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Co!rafya Bölümü ö!retim üyesi, de!erli hocam Yrd. Doç: Dr. Arife KARADA#’a ve tez çal••mam boyunca yard•mlar•n• esirgemeyen Y•ld•z Teknik Üniversitesi E!itim Fakültesi "lkö!retim Bölümü Ö!retim üyesi Doç. Dr. Meryem HAYIR’a •ükranlar•m• sunar•m. Ayr•ca alan çal••mas• s•ras•nda yard•mc• olan site yönetimine, anket çal••mas•na kat•lan site ve mahalle sakinlerine, Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Co!rafya Bölümü ö!rencileri Adem AKIN ve F. Ecem ÖZTÜRK’e te•ekkür ederim.
Bu tez çal••mas• yaln•zca benim ürünüm de!il, ailemin de deste!iyle ortaya koyabildi!im bir çal••mad•r. Böylesine anlay••l• ve benim için hiçbir fedakârl•ktan kaç•nmayan, bana her zaman güvenmi• olan sevgili ailem, iyi ki vars•n•z.
Hatice TURUT 12/07/2012
•Ç•NDEK•LER
TABLO L•STES• ... iii
!EK•L L•STES• ... v
GRAF•K L•STES• ...vi
FOTO"RAF L•STES• ... viii
ÖZET ...ix
SUMMARY ... x
G•R•! ... 1
BÖLÜM 1: KENTLERDE SOSYAL ve MEKÂNSAL AYRI!MANIN KURAMSAL ÇERÇEVES•... 10
1.1. Kent, Kentle•me ve Kentlile•me ... 10
1.2. Mekân-Kent •li•kisi ... 15
1.2.1. Mekânsal Ayr"•ma ... 17
1.2.2. Kentsel Ayr"•ma ... 19
1.3. Küreselle•me ve Kentle•me ... 20
1.4. Küresel Kent-Dünya Kenti Kavram" ve Küresel Kentlerin Mekânsal Özellikleri .. 23
1.5. Metropol Kentler ve Geli•imi ... 26
1.6. Küreselle•me Sürecinde Meydana Gelen Farkl" Yerle•im Biçimleri ... 30
1.6.1. Mekânsal Farkl"la•ma ... 31
1.6.2. Mekânsal Benze•me ... 35
1.7. Kapal" Yerle•melerin Tan"m", Özellikleri ve Ortaya Ç"k"•"nda Etkili Olan Faktörler... ... 36 1.8. Kapal" Yerle•melerin S"n"fland"r"lmas" ve Dünyadan Kapal" Yerle•me Örnekleri 44
BÖLÜM 2: TÜRK•YE’DE METROPOLLE•ME SÜREC• ve KAPALI
YERLE•MELER ... 55
2.1. Türkiye’de Metropolle•me ve •stanbul Metropoliten Kenti ... 55
2.2. Türkiye’de Orta Tabakala•ma ve Toplumsal De!i•me ... 60
2.3. Kapal" Yerle•melerin Türkiye’de Ortaya Ç"k"•" ve Yayg"nla•mas" ... 62
2.4. Türkiye Kentlerinde Mekânsal Ayr"•ma ... 65
2.5. •stanbul’da Mekânsal De!i•im Ö!eleri ve Kentsel Ayr"•ma ... 69
2.6. •stanbul’da Kapal" Yerle•meler ve Kapal" Yerle•me Tipolojileri ... 74
BÖLÜM 3: ALAN ARA•TIRMASINA •L••K•N DE#ERLEND•RMELER ... 79
3.1. Kemerpark Evleri ve Kemer Mahallesi Alan Ara•t"rmas"ndan Elde Edilen Bulgu ve Yorumlar ... 85
3.1.1. Demografik Profile •li•kin Bulgu ve Yorumlar ... 86
3.1.2. Göç Bilgilerine •li•kin Bulgu ve Yorumlar... 90
3.1.3. Ekonomik Yap"ya •li•kin Bulgu ve Yorumlar ... 94
3.1.4. Sosyal ve Kültürel Yap"ya •li•kin Bulgu ve Yorumlar ... 98
3.2. Kemerpark Evleri ve Kemer Mahallesi Alan Ara•t"rmas"ndan Elde Edilen Bulgulara •li•kin De!erlendirmeler ... 109
SONUÇ ve ÖNER•LER ... 125
KAYNAKÇA ... 129
EKLER ... 137
ÖZGEÇM•• ... 142
TABLO L•STES•
Tablo 1: Kong ve Yeoh’un mekân-kimlik ili•kisi ... 17 Tablo 2: Nüfusu 10 milyonun üzerinde olan megakentler ... 29 Tablo 3: Dünyan"n belli ba•l" metropoliten alanlar" s"ralamas"nda Türkiye’den yer alan kentler ... 30 Tablo 4: Farkl" ara•t"rmac"lar"n kapal" yerle•melerle ilgili yapm"• oldu•u
s"n"fland"rmalar ... 45 Tablo 5: Ya• de•i•kenine göre Kemerpark Evleri sakinlerinin siteyi tercih etme sebepleri ... 109 Tablo 6: E•itim düzeyi de•i•kenine göre Kemerpark Evleri sakinlerinin siteyi tercih etme sebepleri... 110 Tablo 7: Ayl"k gelir düzeyi de•i•kenine göre Kemerpark Evleri sakinlerinin siteyi
tercih etme sebepleri ... 112 Tablo 8: E•itim düzeyi de•i•kenine göre siteye Yerle•tikten sonra Kemerpark Evleri sakinlerinin hayatlar"nda meydana gelen de•i•iklikler ... 112 Tablo 9: Ya• de•i•kenine göre Kemer mahallesi sakinlerinin Esenler’e geli•
sebepleri ... 113 Tablo 10: E•itim düzeyi de•i•kenine göre Kemer mahallesi sakinlerinin Esenler’e geli•
sebepleri ... 114 Tablo 11: Ayl"k gelir düzeyi de•i•kenine göre Kemer mahallesi sakinlerinin Esenler’e geli• sebepleri ... 114 Tablo 12: Ayl"k gelir düzeyi de•i•kenine göre Kemer mahallesi sakinlerinin mekânsal aidiyet durumlar" ... 115 Tablo 13: Ayl"k gelir düzeyi de•i•kenine göre Kemerpark Evleri sakinlerinin mekânsal aidiyet durumlar" ... 116 Tablo 14: Ya• de•i•kenine göre Esenler’in sorunlar" (Kemerpark Evleri Sakinleri) ... 117 Tablo 15: E•itim düzeyi de•i•kenine göre Esenler’in sorunlar" (Kemerpark Evleri Sakinleri ... 118
Tablo 16: Ya• de•i•kenine göre Kemer mahallesi sakinlerinin “beklenti içine girdiniz mi?” sorusuna verdikleri yan!tlar ... 119 Tablo 17: Ya• de•i•kenine göre Kemer mahallesi sakinlerinin siteden beklentisi ... 119 Tablo 18: Gelir düzeyi de•i•kenine göre Kemer mahallesi sakinlerinin “beklenti içine girdiniz mi?” sorusuna verdikleri yan!tlar ... 120 Tablo 19: Gelir düzeyi de•i•kenine göre Kemer mahallesi sakinlerinin siteden
beklentisi ... 120 Tablo 20: Ya• de•i•kenine göre Kemer mahallesi sakinlerinin “siteden maddi-manevi yarar!n!z oldu mu?” sorusuna verdikleri yan!tlar ... 121 Tablo 21: Ya• de•i•kenine göre Kemer mahallesi sakinlerinin “semtinizde bu tarz
sitelerin say!s! artmal! m!?” sorusuna verdikleri yan!tlar ... 122 Tablo 22: Ya• de•i•kenine göre Kemer mahallesi sakinlerinin kapal! yerle•me say!s!n!n artmas!n! isteme sebepleri ... 122 Tablo 23: E•itim düzeyi de•i•kenine göre Kemer mahallesi sakinlerinin kapal!
yerle•me say!s!n!n artmas!n! isteme sebepleri ... 123
•EK•L L•STES•
•ekil 1: Esenler ilçesi lokasyon haritas ... 3
•ekil 2: !stanbul’da"mekânsal"de#i$im"ö#eleri ... 71
•ekil 3: Kemerpark Evleri lokasyon haritas ... 80
•ekil 4: Kemer mezarl # "yan ndaki"arazinin"Kemerpark Evleri"in$a"edilmeden"önceki"
durumu ... 82
•ekil 5: Kemer mezarl # "yan ndaki"arazinin Kemerpark Evleri in$a"edildikten
sonraki durumu ... 82
GRAF•K L•STES•
Grafik 1: Kemerpark Evleri sakinlerinin ya• profili (%) ... 87
Grafik 2: Kemer mahallesi sakinlerinin ya• profili (%) ... 87
Grafik 3: Kemerpark Evleri sakinlerinin e!itim düzeyi (%) ... 88
Grafik 4: Kemer mahallesi sakinlerinin e!itim düzeyi (%) ... 88
Grafik 5: Kemerpark Evleri sakinlerinin istihdam biçimi (%) ... 89
Grafik 6: Kemer mahallesi sakinlerinin istihdam biçimi(%) ... 89
Grafik 7: Kemerpark Evleri sakinlerinin hanehalk" say"s" (%)... 90
Grafik 8: Kemer mahallesi sakinlerinin hanehalk" say"s" (%) ... 90
Grafik 9: Kemerpark Evleri sakinlerinin hanehalk" durumu (%) ... 90
Grafik 10: Kemer mahallesi sakinlerinin hanehalk" durumu (%) ... 90
Grafik 11: Kemerpark Evleri’ne ne zaman ta•"nd"n"z? (%) ... 91
Grafik 12: Kemer mahallesine ne zaman ta•"nd"n"z? (%) ... 91
Grafik 13: Kemerpark Evleri’ne nereden geldiniz? (%) ... 92
Grafik 14: Kemer mahallesine nereden geldiniz? (%)... 92
Grafik 15: Kemerpark Evleri’ni tercih sebepleri (%) ... 93
Grafik 16: Kemer mahallesi sakinlerinin Esenler’e yerle•me sebepleri (%) ... 93
Grafik 17: Kemerpark Evleri’nden ta•"nacak olsan"z nereye gidersiniz? (Kemerpark Evleri sakinleri) (%) ... 94
Grafik 18: Esenler’den ta•"nacak olsan"z nereye gidersiniz? (Kemer mahallesi sakinleri) (%) ... 94
Grafik 19: Kemerpark Evleri sakinlerinin mülkiyet durumu (%)... 95
Grafik 20: Kemer mahallesi sakinlerinin mülkiyet durumu (%) ... 95
Grafik 21: Kemerpark Evleri sakinlerinin ödedikleri ayl"k kira bedeli (%) ... 96
Grafik 22: Kemer mahallesi sakinlerinin ödedikleri ayl"k kira bedeli (%)... 96
Grafik 23: Kemerpark Evleri sakinlerinin ayl"k hane geliri(%) ... 96
Grafik 24: Kemer mahallesi sakinlerinin ayl"k hane geliri (%) ... 96 Grafik 25: Market al"•veri•lerinizi nereden yap"yorsunuz (Kemerpark Evleri sakinleri)
(%) ... 97 Grafik 26: Fiziksel güç gerektiren i•leri yapacak elemanlar• nereden sa!l•yorsunuz?
(Kemerpark Evleri sakinleri) (%)... 97 Grafik 27: Yak•n çevredeki al••veri• merkezlerine ne s•kl•kta gidiyorsunuz?
(Kemerpark Evleri sakinleri) (%)... 97 Grafik 28: Kemerpark Evleri sakinlerinin siteden duyduklar• memnuniyet sebepleri (%) ... 98 Grafik 29: Kemerpark Evleri’ne ta••nd•ktan sonra hayat•n•zda neler de!i•ti? (%) ... 100 Grafik 30: Eski oturdu!unuz yerdeki e•-dostlar•n•zla ne s•kl•kta görü•üyorsunuz?
(Kemerpark Evleri sakinleri)... 100 Grafik 31: Site içinde en çok kulland•!•n•z donat•lar nelerdir? (Kemerpark Evleri
sakinleri) (%) ... 100 Grafik 32: Esenler’in en önemli sorunu nedir? (Kemerpark Evleri sakinleri) (%) ... 102 Grafik 33: Site d•••ndaki alan• nas•l tan•ml•yorsunuz? (Kemerpark Evleri sakinleri) (%) ... 103 Grafik 34: Sitenin kurulaca!•n• duydu!unuzda beklenti içine girdiniz mi? (%) ... 104 Grafik 35: Beklentiniz ne oldu? (%) ... 104 Grafik 36: Sitenin kurulu•u do!ay• olumlu etkiledi, çünkü (Kemer mahallesi sakinleri) (%) ... 105 Grafik 37: Sitenin kurulu•u do!ay• olumsuz etkiledi, çünkü (Kemer mahallesi
sakinleri) (%) ... 105 Grafik 38: Sitede tan•d•!•n•z var m•? (Kemer mahallesi sakinleri) (%) ... 105 Grafik 39: Sitedeki tan•d•klar•n•z•n yak•nl•k derecesi nedir? (Kemer mahallesi
sakinleri) (%) ... 105 Grafik 40: Esenler’de bu tür yat•r•mlar artmal•, çünkü (Kemer mahallesi sakinleri) (%)106 Grafik 41: Esenler’de bu tür yat•r•mlar artmamal•, çünkü (Kemer mahallesi sakinleri) (%) ... 107 Grafik 42: "stanbul’un merkezi neresidir? (%) (Kemerpark Sakinleri) ... 107 Grafik 43: "stanbul’un merkezi neresidir? (%) (Mahalle Sakinleri) ... 107
FOTO•RAF L•STES•
Foto"raf 1: Eski Esenler’den bir görünüm ... 2
Foto"raf 2: Kapal! yerle•melere örnekler-Miami/ABD... 38
Foto"raf 3: Kapal! yerle•me örne•i-$stanbul/Türkiye ... 47
Foto"raf 4: Kapal! yerle•me örne•i-Texas/ABD ... 48
Foto"raf 5: Kapal! yerle•me örne•i-Los Angeles/ABD ... 48
Foto"raf 6: Kapal! yerle•me örne•i- Florida/ABD ... 48
Foto"raf 7: Kapal! yerle•me örne•i-Sao Paulo/Brezilya ... 50
Foto"raf 8: Kapal! yerle•me örne•i-Var•ova/Polonya ... 50
Foto"raf 9: Kapal! yerle•me örne•i-Helsinki/Finlandiya ... 51
Foto"raf 10: Kapal! yerle•me örne•i-Kiev/Ukrayna ... 51
Foto"raf 11: Kapal! yerle•me örne•i-%angay/Çin ... 52
Foto"raf 12: Kapal! yerle•me örne•i-Pekin/Çin ... 52
Foto"raf 13: Kapal! yerle•me örne•i-$stanbul/Türkiye ... 54
Foto"raf 14: Kapal! yerle•me örne•i-$stanbul/Türkiye ... 54
Foto"raf 15: Kemerpark Evleri’ne ait genel bir görünüm ... 81
Foto"raf 16: Kemerpark Evleri’nin yürüyü• parkuru ... 83
Foto"raf 17: Kemerpark Evleri ... 83
Foto"raf 18: Kemer Mahallesi ... 84
Foto"raf 19: Kemer Mahallesi-Kemer Caddesi ... 84
Foto"raf 20: 24 saat boyunca güvenlik elemanlar! ve kameralar ile korunan Kemerpark Evleri’nin bat! giri•i ... 99
Foto"raf 21: Kemerpark Evleri’nin do•usundan geçen tem otoyolu ... 99
Foto"raf 22: Kemerpark Evleri’nde yer alan donat!lar ... 101
Foto"raf 23: Kemer mahallesinden bir görünüm ... 103
SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tez Özeti Tezin Ba•l•••: Metropol Kentlerdeki Sosyal ve Mekânsal Ayr••ma Üzerine Bir
De!erlendirme: "stanbul Kemerpark Evleri Örne!i
Tezin Yazar•: Hatice TURUT Dan••man: Yrd. Doç Dr. Zerrin KARAKUZULU Kabul Tarihi: ….. Sayfa Say•s•: x (ön k•s•m)+ 142 (tez)
Anabilim Dal•: Co!rafya Bilim Dal•: Co!rafya
Türkiye’de metropol kent kavram•yla birlikte geli•en ve kentlerdeki sosyal ve mekânsal ayr••man•n kar••l•!• olarak kullan•lan kapal• yerle•meler (gated community), dünyada 1980, Türkiye’de 1990’larda ortaya ç•kan yeni bir yerle•im seçene!idir. Kentin çeper bölgelerinde yer alan ve üst gelir grubunun ya•am tarz•na hitap eden bu yerle•meler, tüm fonksiyonlar• bünyesinde bar•nd•ran güvenli ya•am alanlar• olarak tan•mlan•r.
Bu çal••mada, 1990’lardan itibaren "stanbul’un farkl• bölgelerinde görülen ve sosyo- mekânsal ayr••maya sebep olan dinamiklerin co!rafi bir yakla••mla Esenler-Kemerpark Evleri örne!inde incelenmesi amaçlanm••t•r. Çal••ma kapsam•nda, kapal• yerle•meyi temsil eden Kemerpark Evleri ile siteyi çevreleyen eski konut yerle•melerinden olu•an Kemer mahallesinde anket çal••mas• gerçekle•tirilmi•tir. Do!ruluk, geçerlilik ve anlaml•l•k kriterlerine göre seçilen 211 adet anket SPSS analiz yöntemi ile de!erlendirmeye al•nm••t•r.
Elde edilen sonuçlara göre, yeni biçimlenen bu sosyo-mekânsal ayr••ma alanda mekânsal, sosyal, kültürel, ekonomik özellikler bak•m•ndan büyük farkl•l•klar görülmekte ve merkez-çevre aras•nda ciddi bir sosyal ve mekânsal ayr••ma ya•anmaktad•r. Ayr•ca sitenin kuruldu!u alan•n yer seçiminde ve ya•ayanlar•n tercih sebepleri aras•nda ilk s•rada yer alan ula••m•n, bu sahada mekânsal ayr••maya neden olan en önemli co!rafi faktör oldu!u sonucuna var•lm••t•r. Ek olarak, sosyal statü ve prestij aç•s•ndan daha elit bir mekanda ya•ama iste!i, güvenlik vb. faktörler de bu ayr••may• •iddetlendirmi•tir.
Anahtar Kelimeler: Mekânsal ayr••ma, sosyal ayr••ma, ula••m, "stanbul, Esenler
Sakarya University Institute of Social Sciences Abstract of Master’s Thesis Title of the Thesis: An Assessment on Social and Spatial Segregation in Metropol Cities: Case of •stanbul Kemerpark Houses
Author: Hatice TURUT Supervisor: Assist. Prof. Dr. Zerrin KARAKUZULU Date: ….. Nu of pages: x( pre text)+ 142 (main body)
Department: Co!rafya Subfield: Co!rafya
The gated communities developed together with the concept of metropolitan city in Turkey and used as the equivalent of social and spatial segregation in cities are a new settlement alternative that emerged around the world in the 1980s and in Turkey in the 1990s. These communities which are located on the fringe of a city and addressing the lifestyle of the upper-income group are defined as safe living areas involving all functions within them.
In this study, it is aimed to investigate the dynamics that lead to social and spatial segregation in different regions of •stanbul since 1990s, on the case of Esenler-Kemerpark Houses within a geographical approach. Within the scope of the study, a survey was conducted in the site of Kemerpark Houses representing gated communities and in the district of Kemer consisting of oldhouses surrounding the site. 211 survey forms selected by its accuracy, validity and significancy were evaluated by SPSS analysis method.
According to the results obtained, these recently shaping socio-spatial segregation areas – which show substantial differences in terms of spatial, social, economic characteristics- reveal that there is social and spatial segregation between center-periphery areas. In addition, as the access to transportation facilities is a significant reason of choice both for constructors and inhabitants, it is concluded that the transportation, as a geographical factor, plays a main role in spatial segregation. Additionally, factors like security and desire to live in an elite neighborhood which provides prestige and high social status are also effective.
Keywords: Spatial segregation, social segregation, transport, Istanbul, Esenler
G•R••
Tüm dünyada kentle•menin h•zla artt••• ve kentsel alanlar•n h•zla geni•ledi•i 20.
yüzy•lda !stanbul, en fazla kentle•me oran•na sahip ve s•n•rlar•n• h•zla geni•leten en önemli kentler aras•nda yer alm••t•r (Karakuyu, 2006:5). !stanbul özellikle son 50 y•lda hiçbir dönemde olmad••• kadar geni• mekâna yay•lm••t•r. Bu yay•lmada en önemli neden II. Dünya sava•• sonras•nda ya•anan h•zl• nüfus art••• ve buna paralel olarak ülkenin ya•am•• oldu•u yap•sal de•i•imdir. Devletçi ekonomiden serbest ekonomiye geçi•le birlikte yabanc• sermaye için f•rsatlar yarat•lm••, yabanc• sermayenin a••rl•kl• olarak yat•r•m tercihleri ise pazar, yeti•mi• eleman, uygun ula••m ve elveri•li iklim ko•ullar•n•n oldu•u Marmara Bölgesi’nden yana olmu•tur. Bu durum, yani yeni i•yerlerinin aç•lmas• ucuz i• gücüne ihtiyaç do•urmu•tur (Karakuzulu, K•z•lo•lu, Gül, 2011:2). K•rsal alanda nüfus yo•unlu•unun artmas•, makinele•me ile zaten yetersiz olan i• imkânlar•n•n daha da azalmas• itici faktör olmu•tur. !tici ve çekici faktörlerin e• zamanl• ya•anmas•, k•rdan kente göçü h•zland•rm••t•r. Bu durum !stanbul’da nüfus y•••lmas• ve yerle•im sahas•n•n geni•lemesi sonucunu do•urmu•tur (Hay•r, 2009:3).
At••alan• ve Esenler yak•n çevresinin en eski halk•, Litros ve Avas adlar•yla kurulan köylerde ya•ayan Rumlard•r. Yöre halk•, Bizans !mparatorlu•u’na türlü tar•m ürünleri yeti•tirerek ekonomik katk•da bulunmu•lard•r. Osmanl•
!mparatorlu•u döneminde Mahmutbey nahiyesi içerisinde birer Rum yerle• mesi olan Litros ve Avas köylerinin etnik yap•s•, Lozan antla•mas•yla de•i•mi•tir.
Cumhuriyet döneminde Rum kökenli halk•n Yunanistan’a göç etmesiyle bo•alan köylere, Do•u Makedonya’dan gelen mübadele göçmenleri yerle•tirilmi•tir. Uzun y•llar mübadele köyü konumunu koruyan Litros ve Avas, 1930’lu y•llara kadar ayn• isimle an•lm••t•r. 1937-1940 y•llar•nda yap•lan düzenleme ile Litros’un ad•
Esenler, Avas ise At••alan• olarak de•i•tirilmi•tir (wikipedia.org) (Foto•raf 1).
Esenler, 1984 y•l•na kadar !stanbul Belediyesi’ne ba•l• •ube müdürlü•ü olarak faaliyet göstermi•tir. 1984 y•l• yerel seçimlerinden sonra Bak•rköy Belediyesi Esenler •ube müdürlü•ü olarak hizmet vermi•tir. 1992’de Bak•rköy ilçesindeki yerle•melerden yeni ilçeler olu•turulmu•tur. Esenler, 1993 y•l•nda !stanbul’un 32.
Güngören ve Zeytinburnu, bat•da Ba•c•lar, güneybat•da Bahçelievler, güneydo•uda Bayrampa!a ve Zeytinburnu, do•uda ise Gaziosmanpa!a ile s•n•rland•r•lm•!t•r ("ekil 1). #lçe, çevresindeki Ba•c•lar, Küçükçekmece vd.
ilçelerden farkl• olarak, sanayi merkezi olmaktan çok bir yerle!im merkezi olma özelli•i gösterir (www.esenler.gov.tr).
Foto•raf 1: Eski Esenler’den Bir Görünüm Kaynak: www.esenler.gov.tr (06.04.2012)
Esenler; Birlik, Çifte Havuzlar, Davutpa•a, Fatih, Fevzi Çakmak, Havaalan•, Tuna (Karabay•r), Kaz•m Karabekir, Kemer, Menderes, Mimar Sinan, Nam•k Kemal, Nene Hatun, Oruç Reis, Turgut Reis ve Yavuz Selim olmak üzere 16 mahalleden olu•maktad•r ve yüzölçümü toplam 5.227 hektard•r (www.esenler.bel.tr).
Ara•t•rman•n örneklem alan• olan Kemerpark Evleri ise Esenler’in Kemer mahallesinde yer almaktad•r. 2003 y•l•nda in•a edilen sitenin çok katl• bloklardan olu•mas•, 24 saat boyunca güvenlik elemanlar• ve kameralarla korunarak giri•lerin kontrol alt•nda tutulmas•, market, kafe, restoran, yüzme havuzlar•, spor salonu ve çocuk oyun alanlar• ile Kemerpark Evleri, Esenler ilçesinin il k kapal• yerle•me özelli•i gösteren modern site yerle•mesidir.
•ekil 1: Esenler •lçesinin Lokasyon Haritas•
Ara•t•rman•n Amac• ve Yöntemi
Ara•t•rman•n amac•, son y•llarda büyük kentlerde say•lar• h•zla artan kapal•
yerle•melerin (gated community), yer seçiminde ve ya•ayanlar•n tercihinde etkili olan co•rafi kriterleri tespit ederek, bu tarz yerle•imlerin ne tür sosyal ve mekânsal ayr••malara yol açt•••n• co•rafi bir bak•• aç•s•yla de•erlendirmektir.
Ara•t•rmay• çe•itli a•amalarla özetlemek gerekirse; ilk a•amada büro çal••mas•
olarak da nitelendirilebilecek, ara•t•rma konusu ve sahas• ile ilgili yap•lan literatür taramas•nda yerli ve yabanc• kaynaklardan yararlan•lm••t•r. Büro çal••mas•yla olu•turulan kuramsal çerçevenin ard•ndan ara•t•rman•n amaçlar• do•rultusunda k•sa bir anket formu (Ek 1, Ek 2) haz•rlanarak kat•l•mc•lar•n demografik profili hakk•nda bilgi edinmeye çal•••lm••, ard•ndan Kemerpark Evleri’nin tercih edilmesinde etkili olan faktörlere ve memnuniyet derecesini tespit etmeye yönelik k•sa cevapl• sorular sorulmu•tur. Anket çal••mas•n•n ikinci a•amas•nda ise sitenin bulundu•u mahalledeki sakinlere ayr• bir anket formu uygulanm••t•r. Bu formda da yine demografik profile ili•kin sorular sorulmu• ve mahalle sakinlerinin Kemerpark Evleri hakk•ndaki dü•üncelerini ölçme amaçl• sorular yöneltilmi•tir.
Sahadaki anket uygulamalar• tamamland•ktan sonra büro a•amas•na geçilmi•tir. Alan ara•t•rmas• s•ras•nda site içinde ve mahallede olmak üzere toplam 238 kat•l•mc•ya ula••ld••• tespit edilmi•tir. Elde edilen anketlerin hepsi tek tek incelenmi• ve de•erlendirmeye imkân tan•mayacak kadar çok say•da sorusu cevaps•z b•rak•lanlar ay•klanm••t•r. Çal••ma, bu ay•rma i•leminin ard•ndan kalan 211 (sitede 102, mahallede 109) anket örne•i üzerinden de•erlendirmeye al•nm••t•r.
Anket formlar•ndaki bilgiler ile en do•ru ve anlaml• sonuçlara ula•abilmek için yan•tlar ekonomik, sosyal, kültürel vb. kriterlere göre s•n•fland•r•lm••t•r. Kat•l•mc•lar•n demografik bilgileri ile anket sorular•na verilen cevaplar aras•ndaki anlaml•l•klar istatistiksel yöntemlerle kontrol edilmi• ve SPSS 17,0 istatistik program• ile her soru için frekans (s•kl•k) ve crosstabs (çaprazlama) analizi yap•larak tablo ve grafikler haz•rlanm••t•r.
Literatür Özeti
Türkiye’de özellikle 1980’li y•llardan itibaren görülmeye ba•layan ve 1990’larda
•stanbul ba•ta olmak üzere Ankara, •zmir, Bursa gibi büyük kentlerde say•ca artan kapal• yerle•melere ili•kin pek çok çal••ma vard•r. Fakat bu çal••malar•n büyük bir ço•unlu•u sosyologlar, •ehir planc•lar• ya da mimarlar taraf•ndan yap•lm••t•r. Tez çal••mas• kapsam•nda yap•lan literatür taramas•nda yerli ve yabanc• kaynaklardan yararlan•larak kentle!me, küreselle!me, metropolle!me, mekansal dönü!üm, mekansal ayr"!ma çerçevesinde konunun co•rafi bir yakla••mla ele al•nmas•na özen gösterilmi•tir.
Uluslararas• literatürde, kapal• yerle•melerin ortaya ç•k•••, bu tip yerle•melerin meydana gelmesinde kapitalist birikim süreçlerinin etkisi, kapal• yerle•me tipleri, ülkelere göre farkl•l•klar• ve bu farkl•l•klar•n meydana gelmesinde hangi faktörlerin etkili oldu•una ili•kin de•erlendirmeler yap•lm••t•r. 1980 y•llar•ndan itibaren küresel ölçekte de•i•im gösteren ekonomik ve politik dinamiklerin etkisiyle ortaya ç•kan kapal• yerle•melere ili•kin ilk incelemeler M. Davis’in “City of Quartz” (1990), McKenzie’nin
“Privatopia” (1994) adl• kitaplar•nda yer almaktad•r. Bununla birlikte kuram• meydana getiren ve kapal• yerle•melerle ilgili hemen her çal••mada referans al•nan kitap ise E.
Blakely ve M.G. Synder’•n “Fortress America” (1997) adl• çal••mas•d•r. Bu kitaplar öncelikle kapal• yerle•melerin, çeper, banliyöle•me ve saçaklanma kuramlar•ndan yola ç•k•larak olu•turulmu• kendine özgün çerçevesini ve ard•ndan farkl• kentlerde yap•lan istatistiksel alan ara•t•rmalar•n• içermektedir. Yukar•daki çal••malardan sonra kentlerdeki mekânsal farkl•la•may•, konut biçimlerini, kapal• yerle•melerin lokasyon seçimlerini ele alan pek çok çal••ma yap•lm••t•r.
Ulusal literatürde ise, •ehirle•me ve metropolle•meye ili•kin kuramsal çerçeveyi olu•turmada •ehir co•rafyac•lar•, •ehir planc•lar• ve sosyologlar•n çal••malar•ndan yararlan•lm••t•r. Co•rafya biliminde S. GÖNEY’in özellikle •ehir co•rafyas•na ili•kin temel kaynak niteli•ini ta••yan “!ehir Co•rafyas#” (1995) adl• kitab•nda •ehirle•me hareketleri, •ehirlerin ortaya ç•k••• ve yeryüzünde da••l••lar•, •ehirlerin genel fonksiyonlar• ve s•n•fland•rmalar•na ili•kin derinlemesine incelemeler yap•lm••t•r.
Küresel düzeyde ya•anan siyasal, ekonomik ve kültürel tüm geli•meler en aç•k ve en anla••l•r yans•ma alan• mekân yap•d•r. Bu ana eksen etraf•nda gerçekle•tirilen bir çal••ma da Y. HACISAL•HO•LU’nun “Küreselle•me Mekânsal Etkileri ve •stanbul”
(2000) adl• eseridir. Çal••mada k•talar, ülkeler, bölgeler, kentler ve semtler ölçe!inde her mekânsal ünitenin etkilenme biçimi ve boyutu irdelenerek, küresel düzeyde mekânsal bir çerçeve çizilmeye çal•••lm••t•r. Tez çal••mas•nda, özellikle Küreselle•menin mekâna yans•mas• ve küreselle•meyle •stanbul’un nas•l bir ili•ki içinde oldu!u hususunda yazar•n bilgilerinden faydalan•larak kuramsal bir zemin olu•turulmaya çal•••lm••t•r.
Co!rafyada referans kaynak olarak kullan•lan bir di!er önemli eser de N. ÖZGÜÇ ve E.
TÜMERTEK•N’in “Be•eri Co!rafya” (2004) adl• eserinin yerle•me co!rafyas•
bölümünde Roma Dönemi’nden itibaren •ehirsel yerle•melerin kökeni ele al•nm•• ve günümüz mega •ehirlerinin olu•um süreçlerine kadar kapsaml• bir inceleme yap•lm••t•r.
Türkiye’de •ehirle•me üzerine yap•lan bir di!er çal••ma ise M. HAYIR’•n “•stanbul Ba•ak•ehir’de "ehirle•me Süreci” (2009) adl• eseridir. "ehirli nüfusun •ehrin etraf•na göç etmesiyle gerçekle•en subürbanla•ma süreci, •ehirle•menin geli•im a•amalar•ndan biridir. •stanbul Ba•ak•ehir’de subürbanla•man•n ortaya konulmas•n•n amaçland•!•
çal••mada ortaya konulan bulgular, •ehirlerin alansal yay•lmas•nda ba•ta sanayi olmak üzere i• olanaklar•n•n çevreye yay•lmas•n•n etkili oldu!unu ortaya koymu•tur.
Sanayinin subürbanla•mas•, konut alanlar•n•n subürbanla•mas•n• tetiklemi•, böylece alansal yay•lma gerçekle•mi•tir.
Çal••mada yararlan•lan bir di!er kitap kayna!• ise A. AL•A•AO•LU ve A. U•UR’un
“"ehir Co!rafyas#” (2012) adl• eseridir. Eserde kent tan•mlar•, kentin do!as• ve özellikleri farkl• bilim adamlar•n•n yakla••mlar•yla ele al•nm••t•r. Ayr•ca kentsel mekân•n nas•l örgütlendi!ini aç•klayan Thünen ve Christaller modellerine yer verilmi•tir. Tez çal••mas•nda ise eserde yer alan kent tan•mlar•, kentlerin geli•imi ve ortak özellikleri gibi konulardan yararlan•lm••t•r.
Yine kentlerin geli•iminde do!al ve be•eri co!rafya faktörlerinin ne derece etkili oldu!unu irdeleyen ve bu do!rultuda tez çal••mas•na katk• sa!layan bir di!er çal••ma A.
KARADA• ve A. KOÇMAN’•n “Co!rafi Çevre Bile•enlerinin Kentsel Geli•im
Süreci Üzerine Etkileri: Ödemi• (•zmir) Örne•i” (2007) adl• makale çal••mas•d•r.
Çal••mada, kentin varl•!•n•n ve geli•me sürecinin, daha çok do!al çevre bile•enlerinin sa!lam•• oldu!u olanaklara ba!l• oldu!u belirtilmi•tir. Kentsel alan ve çevresine ait jeomorfoloji, uygun iklim ko•ullar•, verimli topraklar ve su kaynaklar•n•n insan ya•am•
ve etkinlikleri üzerinde olumlu etkilere sahip olmas•n•n, kentsel varl•!•n ve geli•me sürecinin temel bile•enleri oldu•u ifade edilmi•tir. •zmir-Ödemi• örne•inde yap•lan çal••mada, ilçenin mekânsal organizasyonu üzerinde topraklar•n•n verimli olmas• ve uygun iklim ko•ullar• önemli rol oynam••t•r.
Küreselle•menin kentsel mekânlar üzerinde meydana getirdi•i olu•umlar• inceleyen ve tez çal••mas•nda kent-mekân ili•kisini kurarken büyük ölçüde yararlan•lan bir di•er makale Z. KARAKUZULU’nun “Socio-Cultural Influences of Globalization on Urban Planning” (2007) adl• çal••mas•d•r. Çal••maya göre, ula••m ve ileti•im teknolojisiyle birlikte özellikle metropol kentlerde yüksek katl• konut ve i• alanlar•n•n say•s• h•zla artm••, bundan dolay• kentsel mekanlarda tek tiple•me meydana gelerek bu alanlar•n özgünlü•ü kaybolmu•tur. Bu süreçte özellikle dev al••veri• merkezleri 21.
yüzy•l•n katedralleri haline gelmi•tir.
Çeperdeki konut geli•mesi ve subürbanla•ma ile ilgili ulusal literatürde yap•lan çal••malar, özellikle 1990’lardan itibaren devlet kontrolüyle gerçekle•tirilen toplu konutlar, kooperatifler ya da özel •irketler taraf•ndan in•a edilen konutlar arac•l•••yla olu•an alt kentle•me süreçlerini kapsamaktad•r. Türkiye’de 1990’lardan itibaren büyük•ehirlerde görülmeye ba•layan ve 2000’li y•llara do•ru akademik çal••malarda ara•t•rma konusu olarak yer alan kapal• sitelerle ilgili öncelikli olarak A. ÖNCÜ’nün
“!deal ev mitolojisi s•n•rlar• a•arak !stanbul’a ula•t•” (1999) ba•l•kl• yaz•s•n•n yan•
s•ra R. BAL•’nin “Tarz-• Hayat’tan Life Style’a, Yeni Seçkinler, Yeni Mekânlar, Yeni Ya•amlar” (2002) ve K. ALVER (2010)’in “Siteril Hayatlar” adl• eserlerinde kapal•
yerle•melere ili•kin bölümler, konuya aç•kl•k kazand•ran temel referanslar olarak kabul edilmektedir.
H. KURTULU#’un “!stanbul’da Kentsel Ayr••ma: Mekânsal Dönü•ümde Farkl•
Boyutlar” (2005) adl• kitab•nda kapal• yerle•meler, toplumsal s•n•fla•ma temel al•narak Bahçe•ehir ve Beykoz Konaklar• incelenmi•tir. Bu çal••malar mikro ölçekli ara•t•rmalara dayanmakta ve •stanbul’daki yeni kentsel ayr••man•n iki farkl• boyutu ele
al•nmaktad•r. “Bir Ütopya olarak Bahçe•ehir: Mekânsal Ayr••mada Yeni Bir Boyut”
ve “•stanbul’da Kapal• Yerle•meler: Beykoz Konaklar• Örne•i” ba•l•kl• çal••malar,
•stanbul için yeni yerle•me biçimleri olan alt kentler ve d••ar•ya kapal• olarak in•a edilen lüks konut sitelerini dünyadaki örnekleriyle kar••la•t•rarak ele almaktad•r. Bu iki çal••mada, •stanbul’daki alt kentle•me ve kapal• yerle•meler, toplumsal s•n•fla•malar•n bu alanlarda yol açt••• sosyo-mekânsal bask•lara dair çarp•c• analizler sunulmu•tur.
Kitab•n A. TÜRKÜN ve H. KURTULU! taraf•ndan yaz•lan “Giri•” bölümünde, yazarlar 19. yüzy•l• ba•lang•ç noktas• alarak, •stanbul’un bugüne kadar geçirdi•i üç radikal mekânsal dönü•üm evresini (1800’ler-1950; 1980-2000’ler), küresel, ulusal ve yerel, politik, ekonomik ve kültürel süreçler aras•nda de•erlendirerek incelemi•lerdir.
Türkün ve Kurtulu•’a göre, Türkiye’nin ve •stanbul’un 1980 sonras• kentle•me sürecinin kent politikas•, popülizmden elitizme kayarken kentsel e•itsizli•i art•rmakta ve kentsel mekânda ayr••malar• derinle•tirmektedir.
Kapal• yerle•melerin mekânsal yer seçim tercihlerini, kentsel donat•lar•n eri•ilebilirlik aç•s•ndan de•erlendirilmesini ve kullan•c•lar•n konut ve çevresinden memnuniyetlerinin belirlenmesine yönelik bir çal••ma da L. BERKÖZ taraf•ndan yap•lm••t•r. Berköz’ün
“•stanbul’da Korunakl• Tek-Aile Konutlar•: Konut Kalitesi ve Kullan•c•
Memnuniyetinin Belirlenmesi” (2008) adl• çal••mas•ndan elde edilen bulgulara göre, ye•il alanlar•n yetersizli•i •stanbul’da kent çeperlerine yay•lm•• olan kapal• yerle•meleri tercih etmede önemli bir nedendir. •stanbul dünyadaki di•er büyük metropollerle güvenlik bak•m•ndan kar••la•t•r•ld•••nda; tehlikeli boyutlarda olmamas•na ra•men son y•llarda kapal• yerle•melerin say•s•nda h•zl• bir art•• olmu•tur. Berköz, bu alanlar•n tercih edilmesinde güvenlik faktörünün ikinci s•rada yer almas• ise kapal• yerle•melerin çevrelerinden kopuk, izole olduklar• için sosyal ve fiziksel kutupla•malar yaratt•••
sonucuna ula•m••t•r.
Kentlerdeki sosyal ve mekânsal ayr••may• ele alan bir çal••ma da E.Ö. TÖRE ve S.K.
SOM taraf•ndan “Sosyo-Mekânsal Ayr••mada Korunakl• Konut Yerle•meleri: •stanbul Örne•i” (2009) ad• alt•nda gerçekle•tirilmi•tir. Çal••mada ilk olarak, kapal•
yerle•melerin •stanbul’da nerede ve nas•l bir da••l•m gösterdi•i incelenmi•tir. Ard•ndan kat•l•mc•larla yap•lan mülakatlar sonucu, kapal• yerle•melerin hangi kriterler do•rultusunda tercih edildi•i, sakinlerin yerle•me içerisindeki mekânsal kullan•m
al••kanl•klar• ve kentle olan sosyo-mekânsal ili•kileri incelenmi•tir. Buna göre, kapal•
yerle•melerin en yo•un kümelendi•i ilçeler; Büyük Çekmece, Sar•yer, Beykoz, Küçük Çekmece, Tuzla, Ümraniye, Eyüp, Esenler, Beykoz ve Be•ikta• ilçeleridir. Bunlar•n ortaya ç•k•••ndaki temel faktörlerden biri olan “talep”, yap•lan mülakatlarda; depreme dayan•kl•l•k, daha nitelikli donat•lar, olumlu çevre ko•ullar• ve güvenlik talebi olarak kendisini göstermi•tir. Kapal• yerle•melerin bulunduklar• çevreyle etkile•imi sorguland•••nda ise ula••m akslar•n•n kullan•m• d•••nda günlük ya•am içinde konut alanlar•n•n yer ald••• mahalle ve çevreyle hiçbir fiziksel ve sosyal ili•kinin var olmad•••
görülmü•tür.
Kentlerdeki sosyal ve mekânsal ayr••may• ele alan bir çal••ma ise M. ES’ in “21. Yüzy•l Kentlerinde Göçlere Ba•l• Olarak Ortaya Ç•kan Sosyal ve Mekânsal Ayr•mla!ma Olgusu” (2010) adl• çal••mas•d•r. Çal••man•n temeli; dünya genelinde kentlerin ve kentlerde ya•ayan ki•ilerin say•s•n•n artmas•na paralel olarak, kentsel mekânda meydana gelen mekânsal ve kültürel dönü•ümlerin irdelenmesine dayanmaktad•r. Bu kapsamda, 21. Yüzy•l kentlerinde ortaya ç•kan mekânsal ve kültürel dönü•ümler, geli•mekte olana ülke kentlerinde –özellikle Türkiye ve !stanbul ekseninde- tan•k olunan süreçler üzerinden gidilerek göç sorunsal• ba•lam•nda ele al•nm••t•r. Buna göre, geli•mi•
ülkelerde iki as•r önce ba•layan sanayile•me ve kentle•me hareketleri, Türkiye’de ancak 1950’li y•llarda ba•layabilmi•tir. Buna ba•l• olarak önemli bir oranda nüfus, öncelikle yak•n yerle•melere, ard•ndan ula••m ve ileti•im teknolojisinin de geli•mesiyle birlikte belli ba•l• metropollere y•••lm••t•r. Yazar•n, Türk kentlerinde ya•anan yo•un göç hareketlerine ba•l• olarak ortaya ç•kan mekânsal ve sosyal ayr••man•n neden oldu•u sorunlar•n çözülerek, sürdürülebilir ve ya•anabilir bir kentsel dönü•üm yönünde sundu•u öneriler tez çal••mas• için de yararl• olmu•tur.
BÖLÜM 1: KENTLERDE SOSYAL ve MEKÂNSAL
AYRI!MANIN KURAMSAL ÇERÇEVES•
Ara•t•rman•n daha iyi anla••labilmesi için bu bölümde kuramsal çerçeveyi olu•turan çe•itli tan•mlara yer verilmi•tir. Ard•ndan mekân-kent ili•kisine de•inilerek küreselle•me olgusunun kentsel mekânda olu•turdu•u etkiler tart•••lm••, son y•llarda say•lar• h•zla artan metropol kentler ve bunlar•n geli•imine ili•kin bilgiler verilmi•tir. Son olarak bu bölümde küreselle•menin kentsel mekânda yaratt••• yeni bir yerle•im biçimi olan kapal• yerle•melerin ülkelere göre benzerlik ve farkl•l•klar•
de•erlendirilmi•tir.
1.1. Kent, Kentle•me ve Kentlile•me Tan•mlar•
Literatürde, ara•t•rmac•lar•n çal••ma amac•na ve konusuna göre pek çok kent tan•m•
bulunmaktad•r. Sözgelimi Göney (1995:6)’e göre kentler, fiziki görünü•ünde büyük ölçüde insan müdahalesinin oldu•u, bünyesinde çok çe•itli halk gruplar•n•n ya•ad••• ve ili•kilerin hem yüzeysel hem de belirli ç•karlara dayand••• yerle•melerdir. Özgüç ve Tümertekin (2004:325) ise kenti yo•unla•m••, tar•msal olmayan insan yerle•meleri olarak tan•mlam••lard•r. Buna göre kentler aralar•nda idari, dini, ticari, s•nai, toptanc•l•k ve perakendecilik, ula••m ve ileti•im, e•lence, e•itim ve koruma hizmetleri de olan çok çe•itli hizmetler sunarlar ve herhangi bir •ehrin hizmetlerine ihtiyaç duyan ve kendisine çekti•i bölge de onun “hinterland”•d•r
Özça•lar (2011:64) kenti idari özelliklerine göre tan•mlam••t•r. Yazara göre, bünyesinde bar•nd•rd••• insanlar•n ihtiyaçlar•n• ba•ka yerle•melere fazlaca muhtaç olmadan yerinde kar••layabilecek fonksiyonlara sahip bulunan, alt ve üst yap• bak•m•ndan fazlaca eksi•i olmayan, bugünkü ko•ullarda nüfusu 30.000 veya 50.000’in üzerindeki belediye örgütlü yerle•meler kent olarak adland•r•l•rlar. Karada• ve Koçman (2009)’a göre ise kentler, kendisinden küçük yerle•im birimlerinde ya•ayanlar•n ço•u için bir f•rsatlar mekân•d•r.
Ancak bu f•rsatlar•n yan•nda risklerin, karma•an•n oldu•u ve ya•anabilirli•in sorguland•••, kalabal•k içinde yaln•zl•••n ve yabanc•la•man•n giderek derinle•ti•i ve ortak mekânlarda birbirinden uzak hayatlar•n ya•and••• ve kent içindeki herkesin de bu durumdan •ikâyetçi oldu•u yerle•melerdir.
Farkl• kent bilimcilerin kente ili•kin tan•mlar• da izleyen bölümlerde aç•klanm••t•r.
Kartal (1983) ise kent için “Tar•msal olmayan üretimin egemen oldu•u, hem tar•msal hem tar•m d••• üretim, da••t•m ve denetim i•levlerinin topland•••, örgütle•me, bütünle•me ve ayr• cinstenlik derecelerinin yüksek düzeyde bulundu•u yo•un bir nüfus oda••d•r” demektedir. Ayn• zamanda Kartal, kenti kendi kendine yetemeyen bir birim olarak tan•mlamakta, kentin çevre yerle•melerin iktisadi faaliyetlerini denetleyerek uzmanla•t•!•n•, bunun sonucunda da çevresi üzerinde toplumsal ve idari yönden denetimci bir görev üstlendi!ini belirtmektedir.
Aslano!lu (2000:13)’a göre ise, “Kent heterojen nüfus yap•s•na paralel bir •ekilde meslekler aç•s•ndan da çe•itlilik gösterir”. Tar•mdan ziyade sanayiye dayal• bir üretim alan• olan kent, farkl• meslek gruplar•n•n dayan••ma, yard•mla•ma, çat••ma gibi toplumsal ili•kiler a!•nda kendi konumlar•n•n belirledi!i bir aland•r. Tar•msal olmayan üretim kontrol fonksiyonlar•n•n toplanan, büyüklük, heterojenlik ve bütünle•me kavramlar• etraf•nda tan•mlanan kent (2000:13) ayn• zamanda “Sosyal hayat•n mesleklere, i•bölümüne, farkl• meslek gruplar•na göre organize edildi•i;
kurumla•malar•n yo•unluk kazand•••, karma••k insan ili•kilerinin bütün bir günlük ya•ay••• etkiledi•i yerle•me merkezi” olarak görülmektedir (Es, 2010:82; Sezal, 1992:22).
Kent, merkezdir; “dünyan•n en uzak yerlerini kendine çeken, türlü bölgeleri, insanlar•
ve etkinlikleri bir düzene göre biçimlendiren, ekonomik, siyasal ve kültürel ya•am•n öncüsü ve denetleyicisi konumunda olan bir merkezdir” (Wirth, 2002:78). Kentin merkezli!ini ve çekicili!ini, Mumford, Ebezener Howard’a dayanarak “m•knat•s”
metaforuyla aç•klar. “Bu sözcük kenti tan•mlama aç•s•ndan çok kullan••l•d•r, çünkü m•knat•s metaforu, m•knat•s•n etki alan• ve bu alan•n uzak cisimleri harekete geçirici gücü ile merkezine farkl• özelliklere sahip parçalar• çekebilen toplumsal güç hatlar•
aras•nda bir benzerlik kurmam•za olanak tan•r” (Alver, 2010:39-40; Mumford, 2007:106). Öncü ve merkez olan kent, hayat• ve siyaseti do!rudan etkilemekte, kendi etraf•nda bir dizge olu•turmakta, aç•k yahut gizli ama kesin bir •ekilde iktidar•n hissedildi!i, izlendi!i, gözlendi!i bir mekân haline gelmektedir (Alver, 2010:39-40).
Kent kavram•, co!rafyac•, sosyolog ve kent kuramc•lar• taraf•ndan farkl• •ekillerde tan•mlansa da asl•nda ortak bir temele dayand•r•lmaktad•r. En genel ifadeyle kentleri,
birbirinden farkl• sosyo-ekonomik özelliklere sahip bireylerin bar•nd•!•, k•rsal kesime oranla e•itim, sa•l•k, ula••m vb. hizmetlerden en üst düzeyde yararlan•ld•••, daha çok sanayiye yönelik üretimin yap•ld••• ve do•al çevrenin giderek önemini yitirdi•i yerle•im birimleri olarak tan•mlamak da mümkündür. Bütün bu aç•klamalar dikkate al•nd•••nda kentlerin temel özellikleri •öyle tan•mlanabilir (Alia•ao•lu ve U•ur, 2012:6);
· Kent, miktar• zamana ve mekâna göre de•i•ebilen bir s•n•r•n üzerinde kalabal•k bir nüfusa sahiptir.
· Kentlerde birbirleriyle ili•kileri yüzeysel olan, farkl• amaç ve statüde bireyler bir arada ya•amak zorundad•r.
· Faal nüfusun büyük bir k•sm• tar•m d••• faaliyetlere yönelmekte, dolay•s•yla kent içinde çe•itli fonksiyonlar ve farkl• co•rafi görünümler ortaya ç•kmaktad•r.
· Bir tak•m sosyal kolayl•klar•n topland•••, bu nedenle birçok yenili•in yap•ld•••
ve çevreye yay•ld••• yerle•melerdir.
· Farkl• kural ve kurumlara sahip, çevresiyle etkile•im halinde ve çevresine çe•itli hizmetler sunan merkezi ve toplu yerle•melerdir.
Kentle•me ise; dar anlamda, kent say•s•n•n ve kentlerde ya•ayan nüfusun artmas•
demektir. Kentsel nüfus köyden kente göçlerle artar. Geli•mekte olan ülkelerde kentle•me bu •ekilde nüfus ak•nlar• halinde gerçekle•ir. Kavram yaln•zca nüfus hareketi ve kentlerin büyümesi olarak dü•ünülmemelidir. Kentle•meyle, bir toplumun ekonomik ve toplumsal yap•s• aras•nda büyük bir ba•lant• vard•r. Bu nedenle kentle•meyi tan•mlarken o nüfus hareketini yaratan toplumsal ve ekonomik de•i•melere de yer vermek gerekir. Bu •ekilde dü•ünülürse kentle•me, sanayile•meye ve ekonomik geli•meye ko•ut olarak kent say•s•n•n artmas•yla bugünkü kentlerin büyümesi sonucunu do•uran, toplum yap•s•nda artan oranda örgütle•me, i•bölümü ve uzmanla•ma yaratan, insan davran•• ve ili•kilerinde kentlere özgü de•i•ikliklere yol açan bir nüfus birikim süreci olarak tan•mlanabilir. Bununla birlikte, kentle•me ve sanayile•me aras•nda do•rudan bir ili•ki vard•r. Geli•mi• olan ülkelerde bu durum paralellik arz ederken, geli•mekte olan ülkelerde, sanayile•me, kentle•meyi yava• bir h•zla takip etmektedir (Kele•, 2006:23-24).
Yukar•daki tan•mdan farkl• olarak, kentle•me en genel anlam•yla k•rsal yerle!melerin kentsel yerle•melere dönü•mesi ya da do•rudan kentin büyümesi biçiminde bir süreç olarak da tan•mlanmaktad•r. Her iki durumda da nüfus art•!• önemlidir. Özelikle ikinci durumda göçe dayal• nüfus art•!• önem kazan•r (Maillet,1983).
Kentle•meyi, kentli nüfusun artmas• olarak ele ald•••m•zda bunun nedenlerini üç grupta toplamam•z mümkündür. Bunlar:
· •tici Güçler: Tar•msal verimde dü•ü•, gelir yetersizli•i, gelir ve toprak da••l•m•n•n dengesizli•i, tar•mda mekanizasyon ile i•sizlik sorununun ortaya ç•kmas•, terör, kan davas•, toprak bölünmesi (miras) gibi köylüyü topra••ndan ay•rmaya zorlayan güçler itici güçlerdir.
· Çekici Güçler: Nüfusu kentlere çeken ana etkendir. Sanayile•me sonucu i•
olanaklar•n•n artmas• kenti çekici hale getirir. Bununla birlikte e•itim ve sa•l•k olanaklar•n•n olmas• ve kentlerdeki hareketli ya•ama dâhil olma iste•i k•rsal nüfusu kente çeker.
· •letici Güçler: Ula••m- ileti•im teknolojisi sayesinde mal, hizmet de•i•- toku•unun belli ta••ma ve haberle•me olanaklar• ile daha cazip hale gelmesi sonucu kentle•me hareketi yo•unluk kazan•r. Bu ta••n•m olanaklar•ndaki çekicilik iletici güçlerdir.
O halde diyebiliriz ki kentle•me toplumu ve toplumsal ili•kileri büyük ölçüde etkileyen/de•i•tiren bir olgudur. Nitekim bireysel ya da toplumsal de•i•meye yol açan, yenile•me hareketini toplum içinde yayan bir kültürle•me süreci meydana gelir ki böylece kentler, kültürel ve teknolojik yeniliklerin topluma yay•lma noktalar•n•
olu•turur. Ancak kentlerdeki bu yenile•menin her yerde e•it düzeyde oldu•u söylenemez çünkü geli•mekte olan ülkelerde, ça•da• ve geleneksel kurumlar kent yap•s•
içinde birlikte var olurken, geli•mi• ülkelerde art•k geleneksel kurumlar yerini ça•da•
kurumlara b•rak•r. Bu farkl• kurumla•ma mekânsal yap•ya da yans•r. Sözgelimi geli•mi•
ülkelerde, çevresiyle bütünle•mi• bir ‘kent’ hakimdir, geli•mekte olan ülkelerde, çevresini sömüren bir ‘tek egemen kent’ ortaya ç•km••t•r (K•l•nçaslan,1981). Bu durumun bölgesel dengesizlikleri tetiklemesi aç•s•ndan önemli sak•ncalar• vard•r (Kele•, 2006:39).
Ayn• zamanda kentle•me, toplumsal de!i•me sürecinin bir boyutudur. Bat•da sanayi devrimiyle ba•layan bu de!i•im, günümüz az geli•mi• ülkelerinde farkl• bir biçimde geli•mi• ve en dinamik toplumsal gerçeklerin ba••nda yer alm••t•r. Kentle•me olgusu kalk•nma ve geli•me motoru olarak görüldü!ü için nedenleri ve özellikle sonuçlar•
itibariyle pek çok toplumsal sorunlara yol açm••t•r. Kavrama farkl• bir bak•• aç•s• sunan Es (2010:83), kentle•me için “Nedenleri ve sonuçlar• aç•s•ndan, pek çok toplumsal soruna kaynakl•k etti•i için, planl• ve programl• müdahaleyi gerektiren bir de•i•me sürecinin, toplumsal boyutu olarak ortaya ç•kar” denmi•tir.
Ancak kentle•me süreci ço!u zaman planl• bir •ekilde gerçekle•ememekte ve bu durum bölgesel dengesizlik ile sonuçlanmaktad•r. Sözgelimi az geli•mi• ülkelerde; y•ll•k ortalama nüfus art••• % 2-3 olarak gerçekle•irken, kentsel nüfus % 6-7 oran•nda artmaktad•r. Geli•mi• ülkelerde ise y•ll•k ortalama nüfus art••• % 0-1 olurken, kentsel nüfus % 1-2 artmaktad•r (Es, 2010:84). Dolay•s•yla az geli•mi• ülkelerde kentle•me daha h•zl• bir •ekilde ve demografik bir süreç olarak gerçekle•mektedir. Ayn• zamanda büyük kentler daha h•zl• büyürken küçük kentlerin geli•imi daha yava•
gerçekle•mektedir.
Geli•mi• ülkelerde ise tar•msal üretim sanayiye yönlendirilmektedir. Böylece tar•msal i•
gücü, büyük kentlerde sanayide çal••mak üzere harekete geçmektedir. Ekonomik geli•meyle birlikte hizmetler sektörüne de önemli oranda yönelme vard•r. Kentle•me, tar•mdan tar•m d••• faaliyetlerin yo!unluk kazand•!• kentsel kesimlere kar••mas•na kar••n, geli•mi• ülkelerin kentle•meleri, hakl• olarak kalk•nma ile özde• say•lm••t•r.
Geli•mekte olan ülkelerde ise, kentle•me sanayile•meden önce olmakta, kesim de!i•tiren faal nüfus tar•mdan do!ruca hizmet dallar•na aktar•lmaktad•r (Kele•, 2006:39-40).
Kentle•me son iki yüzy•l•n önemli olgular•ndan biridir. Kentlerin nüfuslar• ve say•lar•
giderek artmaktad•r. Teknolojik geli•meler, üretim biçimlerindeki de!i•meler; büyük miktarlardaki nüfusun topraktan kopmas•na ve k•rsal alandan ayr•lmas•na neden olmaktad•r. Kentle•me önümüzdeki y•llarda da ülkelerin toplumsal yap•lar•n•
belirleyecek bir gerçek olacakt•r (Es, 2010:85)
Kente ili•kin bir di•er önemli kavram da kentlile•medir. Kentlile•me, insan davran•• ve ili•kilerinde kentlere özgü de•i•ikliklere yol açan bir birikim sürecidir. Bu süreçte, k•rdan kente göç eden bireyler kente özgü i•lerde çal••makta, kente özgü davran••lar•
benimsemekte, kentin sundu•u olanaklar• kullanmaya ba•lamakta ve böylece kentlile•mektedir. Kentlile•me, kente göç eden nüfusun yeni ko•ullara uygun ili•ki biçimi geli•tirerek kentin bir ö•esi olma, kente uyum sa•lama ve kentle bütünle•me süreci olarak da tan•mlanmaktad•r (Kaya, 2004). Bu tan•m kentlile•me ile ilgili sürecin sosyal ve kültürel özelliklerini de kapsamaktad•r. Sosyo-kültürel özellikleri temel alarak kentlile•meyi, kente göç edenlerin ve kentte ya•ayanlar•n, kent halk•n•n de•erlerini, kentli insan•n dü•ünme, davran•• ve ya•ama biçimini benimsemesi •eklinde de tan•mlamak mümkündür.
Buna göre kentlilik süreci ve ‘kentli insan’ ad•na beklenen de•i•imler de özetle •öyledir;
Kentte ya•ayanlar•n geçimini tamamen kente özgü i•lerle sa•l•yor olmas• ekonomik olarak kentliliktir. Kentli insan•n e•itime önem vermesi, kent ya•am•na kat•larak ki•isel ve toplumsal faaliyetlerde rol almas• ve toplumda statü kazanmaya çal••mas• sosyal aç•dan kentliliktir. Siyasal toplumsalla•man•n öne ç•kmas• ile bireylerin kent ya•am•ndaki hak ve sorumluluklar•n•n fark•na varmas• ise siyasal aç•dan kentliliktir.
Psikolojik davran••lar aç•s•ndan kentlilik ise toplumla uyum içinde ya•amay• gerektirir.
•nançsal davran••lar aç•s•ndan kentlilik, bireyin kentte birlikte ya•ad••• farkl• din veya mezheplere sahip insanlara kar•• sayg•l• olmas• iken, estetik davran••lar aç•s•ndan kentlilik, bireyin oturdu•u konutun, soka••n, mahallenin güzelle•tirilmesi ad•na çaba göstermesidir. (K•ray 1982, Wirth 2002, Es 2007).
Özetle kentlilik, kentte ya•amak de•il kentin içinde bar•nd•rd••• farkl• dil, din, •rk ve kültüre mensup insanlar• birer zenginlik unsuru olarak görüp, kentin sahip oldu•u tüm avantajlar• da kullanarak ortak bir paydada bulu•an bir kent kültürü olu•turmak ve kenti ya•amakt•r.
1.2. Mekân-Kent !li•kisi
Yer, mekân ve co•rafya; insan•n belli bir yerde, zeminde ve mekânda eylemlerini gerçekle•tirmesinden dolay• incelenmesi gereken konular aras•nda yer al•r. Eylemlerinin gerçekle•me imkân• olan mekânsal boyut, insan•n yönelimlerini de etkiler. Bundan
dolay• mekân, t•pk• zaman gibi be•eri faaliyetleri anlamada temel bir kategori ve analiz birimi olarak öne ç•kar. Çünkü insan ve toplum, belli bir mekânda varl•k kazan•r, o mekânda olu•ur ve dönü•ür. Bu durum, insan ve toplumun bir yerle irtibat kurmas•n•, bir yere ba•lanmas•n• sa•lar. Ayn• zamanda mekân, insan•n konumu ve statüsüne dair ipuçlar• ta••r. Mekân do!rudan insan•n varl•k alan• ve toplumsal ya•amla irtibatl•d•r.
Mekân üretimi, mekânsal organizasyonlar, mekânsal aidiyet ve mekânsal ayr••ma, bütünüyle insan• temsil etmekte, onu takip etmektedir (Alver, 2010:11).
Harvey’e (2003:34) göre mekan, hem co!rafi hem de sosyolojik bir olgudur.
Ba•lang•çta insan•n, içinde eylemlerini gerçekle•tirdi!i uzay parças• olarak alg•lanan mekân; toplumsal olaylara sahne olmas•, hatta bu olaylara yön vermesi bak•m•ndan sosyolojik bir olgudur.
Geçmi•ten günümüze kendini hep mekânlarda var eden, hayat•n•n farkl• yönlerine, ihtiyaçlar•na, isteklerine kar••l•k olmas• bak•m•ndan yerle•me mekânlar•ndan, yerle•me tiplerinden geçen, köyler ve kentler kuran insan, sürekli hayat•n•n ak•••n• dengeleyecek ve kar••layacak mekânlar üretir (Alver, 2010:12). Kent, o mekânsal üretimlerin en karma••k unsurudur. Kentin insanda bir kültür olu•turmas• ile kent ve insan birbirini bütünler. Böylece insan bilinçle kente yönelir ve kent insan•n hayat•n• devam ettirdi!i ana mekânlardan biri haline gelir.
Kong ve Yeoh (2005)’un mekân-kimlik ili•kisi kuram•ndan yola ç•karak, kent ya•am•na giderek al••maya ba•layan insan•n, ya ya•ad•!• mekân•n kimli!ini benimsedi!ini ya da ya•ad•!• mekâna yeni anlamlar yükleyerek ona bir kimlik kazand•rd•!•n• söylemek mümkündür (Tablo 1).
Mekân•n, yerin ve bölgelerin küreselle•me, kapitalizm, fordizm süreçlerinde alm••
oldu!u yeni biçimler üzerinde duran Urry, söz konusu sürecin mekân alg•s•n•
de!i•tirdi!ini, mekân•n kendisinde de bir dönü•ümün gerçekle•ti!ini vurgulamaktad•r (Urry, 1999:227).
Tablo 1
Kong ve Yeoh’un Mekân-Kimlik •li•kisi
1) Mekân•n bizzat kendi kimli•i 2) •nsan•n mekân• bir kimlik unsuru olarak görmesi
· Her mekân•n bir kimli•i vard•r
· Bu kimlik onu di•erlerinden ay•ran (ay•r•c•/özgün) bir özellik gösterir.
· !nsan mekân• bir kimlik olarak görür.
Böylece mekânsal aidiyet belirir ve insan kendini bu kimlikle tan•mlar.
· Bu kimlik tarihsel ba•lar yan•nda cemaatsel ba•lar• da ifade eder.
Kaynak: Kong ve Yeoh (2005:66)’dan
1.2.1. Mekânsal Ayr••ma
!nsan•n tarihsel süreçte hayat•n• devam ettirmek için olu•turdu•u mekânlar biçimsel, i•levsel ve yap•sal aç•dan farkl•l•klar gösterir. Yerle•me, ikamet etme, yurtlanma amac•yla olu•turulan mekânlar, dönem ve ko•ullar e•li•inde de•i•ir, de•i•ti•i gibi farkl•
i•levler üstlenir. Köyden kente, kasabadan metropole çok farkl• yerle•me deneyimlerinden geçen insan, bu deneyimlerin her birine uygun bir hayat, kültür ve anlay•• tesis eder (Alver, 2010:35).
Bir kültür ve kimlik göstergesi olan mekân; farkl•la•an, dönü•en, ba•kala•an ve ayr••an dinamik bir yap•d•r. Toplumsal süreçlerce yeniden üretilen mekân, biçim ve içerik bak•m•ndan daima de•i•me halindedir. Hayat tarzlar•nda ve toplum de•erlerinde meydana gelen de•i•meler, mekânlar•n farkl•la•mas•n•, örne•in mekânsal ayr••may•
besler. Hayat daima farkl• mekânlarda akar, farkl• mekânlar hayata yön verir. Bu ola•an ak••, mekânsal ayr••man•n da do•al ama yoruma aç•k bir süreç oldu•unu göstermektedir. Mekânsal ayr••ma, toplumsal yap•daki farkl•l•klar•n, ayr••malar•n, tabakala•man•n, s•n•fla•man•n bir göstergesi olarak öne ç•kmaktad•r. Mekânsal ayr••ma, ekonomik, sosyal, kültürel, dini, ideolojik vb. faktörlerle irtibatl•d•r. Her faktör ayr• ayr•
veya iç içe mekânsal ayr••may• etkileyebilmekte, mekânsal ayr••man•n olu•umunda etkin bir •ekilde yer almaktad•r (Alver, 2010:42).
Toplumsal yap•n•n yads•namaz bir gerçe•i haline gelen mekânsal ayr••ma, farkl•
mekânsal üretimler ve mekânsal organizasyonlar çerçevesinde somutla•maktad•r. Farkl•
bir hayat tarz•na, bak•• aç•s•na i•aret eden mekânsal organizasyonlar, yal•n bir •ekilde mekânsal ayr••maya yol açabilmektedir. Mekânsal ayr••ma farkl• bir ya•am •eklinin olu•umunda etkin bir rol üstlenmektedir. Mekânlara özgü de!er ve özellikler bu süreçte ortaya ç•kmaktad•r. Ayn• •ekilde kentsel mekân da kendi içinde ayr••maya yol açmaktad•r. Mahalle, semt, getto gibi mekânsal yap•lar, farkl• hayat tarzlar•ndan kaynaklanan ayr••maya i•aret etmektedir. Hatta ayn• mahalle yahut semtte mekânsal ayr••man•n kimi boyutlar• gözlenebilmektedir. Apartman ve gecekondunun iki farkl•
toplumsal çevreyi temsil etmesinde (Ayata, 1989:101) oldu!u gibi mekânsal ayr••ma, ayn• ortamda farkl•la•t•r•c• bir etki yaratabilmektedir. Mekânsal ayr••ma de!i•ik faktörler ba!lam•nda ortaya ç•kan kentsel, toplumsal, kültürel, ekonomik bir duruma i•aret etmektedir. Harvey (2002:170), mekânsal ayr••man•n kapitalist toplum yap•s•n•n bir özelli!i oldu!unu, “kapitalist toplumun yabanc•la•t•r•c• toplumsal ili•kilerinin sürmesi ve yeniden üretilmesinde ya•amsal bir rol” üstlendi•ini dile getirmektedir.
Ancak modern kentsel bir olgu olarak dikkat çeken mekânsal ayr••may• sadece belli bir toplum ve iktisadi biçimle de•il, toplumsal süreçler paralelinde de•erlendirmenin gere•i de ortadad•r (Alver, 2010:42-43).
Bugünün kentsel pratiklerinde özellikle toplumsal s•n•flar•, statüleri, gruplar•, hayat tarzlar•n• ay•rma gibi bir i•levi üstlenen kap•lar, duvarlar, surlar, esasen geçmi•ten günümüze kentin ana unsurlar• aras•nda yer almaktad•r. Klasik dönem kenti genelde sur içi kentidir. Burada hem bir ikamet hem de savunma birimi olan kale ayr•ca önem arz etmektedir (Alver, 2010: 44; Weber, 2000: 85). Güvenlik, emniyet ve savunma amac•yla in•a edilen surlar (duvarlar) ve kap•lar (Alver, 2010:44; !bn Haldun, 1989:34;
Pirenne, 1991:50), kentin s•n•rlar•n• göstermektedir. Kent, sur ve duvar ile bir s•n•r olu•turmas•n•n kendi yerini bulup onu sa•lamla•t•rmaktad•r. Kale ve sur, bir yönüyle kentsel ayr••maya dalalet eder. Kentin hem k•rdan hem de ikamet anlam•nda toplumun farkl• kesimlerinden ayr•ld•••n• gösterir (Alver, 2010:44).
Surlar, kaleler, duvarlar ve kap•lar modern kent düzeninde eski anlam•ndan uzakla••p yeni anlamlar kazan•r. Bu fiziki birimler gerçekte ya y•k•l•r yahut i•levlerini yitirir. Bir s•n•r çizme ve ayr••ma olu•turma gücünü kaybeder, ehlile•ir. Modern kentler surlar•
a•arak çevreye yay•l•r ve böylece surlar kentle•me sürecinde yutulur. Ancak modern kent bu defa kendi içinde ayr••malara yol açar ve kent içinde yeni kap•lar, duvarlar,
surlar ve s•n•rlar olu•ur. Kap• bu defa toplumsal gruplar•, cemaatleri, tabakalar•
birbirinden uzak tutan bir görev üstlenir. Bugün modern küresel kentin s•n•rlar•
ço!unlukla yeni surlar ve yeni kap•lar etraf•nda •ekillenmektedir. Yeni s•n•rlar, Weber’in sözünü etti!i “toplumsal duvarlar” (social closure) haline dönü•ür (Ma!gönül, 2005:124). Kentle•meyle birlikte olu•an yeni s•n•rlar ise mekânlar aras•ndaki ayr••ma ve farkl•la•ma ile temsil edilir.
1.2.2. Kentsel Ayr••ma
Kent, çe•itlilikleri bünyesinde bar•nd•rmas•ndan dolay• özgün bir yap•ya sahiptir.
Dolay•s•yla birbirinden farkl• meslek, s•n•f ve kültürel özellikleri bünyesinde bar•nd•ran kentte ayr••ma kaç•n•lmazd•r. O halde ayr••man•n, kentin do!as• gere!i ya•and•!•n•
söylemek mümkündür. Fakat ekonomik ve siyasal nedenlerden dolay• kimi zaman ayr••man•n bilinçli olarak gerçekle•ti!i de söylenebilir. Bu anlamda ayr••ma “bir politika, bazen de sosyo-ekonomik yap•daki farkl•la•malardan kaynaklanabilmektedir”
(Alver, 2010:46). Toplumsal dünyan•n çe•itlili!ini yans•tan kent (Wirth, 2002:94), bu çe•itlili!in ve dolay•s•yla ayr••man•n en yo!un olarak ya•and•!• ortamd•r.
Kentsel ayr••man•n en aç•k göstergelerinden biri ku•kusuz toplumsal e•itsizliklerdir.
Öteden beri kent toplumsal e•itsizlikler ve mekânsal ayr••malar• bar•nd•ran yerle•meler olmu•lard•r. Binlerce y•l öncesinin •ehirleriyle günümüz kentlerinin belki de en çarp•c•
ortak yan• toplumsal e•itsizliklere dayal• mekânsal ayr••man•n varl•!•d•r. Toplumsal e•itsizlikler ve yaratt•!• mekânsal ayr••man•n biçimi ve düzeyi kentlerin kimliklerini olu•turmada önemli rol oynar ve kentleri birbirinden farkl•la•t•r•r. Kurtulu• (2003:75)’a göre bu ayr••ma, di!er yan•yla o kentte ya•ayanlar•n kentsel-s•n•fsal kimliklerinin mekândaki kar••l•!•d•r.
Kentsel ayr••man•n, kentsel mekân•n bir sonucu oldu!u söylenebilir. Çünkü kent, benzerlik ve farkl•l•k gibi iki temel kategoriyi bar•nd•r•r. Kent belli bir kültür ve ya•ant•
temelinde bir birlik tesis etmekte ve ya•am• sürekli hale getirebilmektedir. Bununla birlikte sürekli olarak ya•anan de!i•im ve farkl•la•malardan kent de nasibini ald•!• için kentin bir kap•s• birli!e di!er kap•s• farkl•l•!a aç•lmakta (Alver, 2009), böylece bir kent mekânsal ayr••ma alan• ve ayn• zamanda bir çeli•ki ortam• alan• haline gelmektedir.
1.3. Küreselle•me ve Kentle•me
Teorisyen R. Robertson (1999)’a göre küreselle•me kavram• yeni bir olgu olmakla birlikte ba•lang•c• Ortaça••n sonlar•na kadar uzanmaktad•r. Ona göre 1492’de büyük co•rafi ke•iflerin yap•lmas•, Aristocu dünya merkezli evren modelinden, Kopernikçi güne• merkezli evren modeline geçilmesi, dünyan•n ilk haritalar•n•n olu•turulmas• ve dünyaya ili•kin ilk genellemelerin yap•lmas• küreselle•meyi ba•latm••t•r.
Yerelin evrenselle•mesi, bilginin serbest dola••m•, sermayenin ak••kanl•••, dünyada ortak bir dil yarat•lmas• vb. •eklinde gerçekle•en küreselle•me, mekân üzerinde de önemli de•i•imlere yol açm••t•r. Bu de•i•imlerin en yo•un •ekilde ya•and••• mekânlar
•üphesiz kentlerdir. Özellikle 1970’li y•llarda ya•anan ekonomik kriz sonucunda kentin anlam• ve küresel düzlemde sahip oldu•u rolü de•i•meye ba•lam••t•r. Buna göre kent, sermayenin egemenli•ine ba••ml• olan bir anlay•• üzerine oturtulmu•tur (Ocak, 1996:35).
Küreselle•me süreçleri kentleri iki temel düzlemde etkilemi•tir (Karakurt, 2010:160);
1. Ulus devlet kavram• önemini kaybetmi• ve buna paralel olarak dünya üzerinde belirli kentler yükselen küresel toplumun “ba•lant• noktalar•” haline gelmi•tir.
2. •leti•im ve ula••m teknolojisi ile kentlerde zaman-mekân alg•s• dönü•üme u•ram•• ve farkl• gelir gruplar• aras•nda ayr••ma belirginle•mi•tir.
Küreselle•me süreçlerine ba•l• olarak kentlerde meydana gelen birinci olu•umda;
sermaye ve üretimin yeniden örgütlendi•i süreçte, sahip olduklar• ayr•cal•klar•yla baz•
mekânlar, di•er baz• mekânlara göre daha önemli hale gelmi•tir. Küreselle•me bütün etkile•imler alt•nda, ülkeler aras•ndaki fiziksel ve ekonomik s•n•rlar• önemsizle•tirerek ülkelerin ekonomik egemenliklerini törpülerken, küresel sistemin temel birimlerini giderek kentler olu•turmaya ba•lam••t•r (Karakurt, 2010:160). Küreselle•me sürecinde kentler etkili olduklar• bölgelere göre hiyerar•ik bir yap•lanma içinde yer al•rlar. En geni• düzlemde etkili olan kentler, kentsel hiyerar•i sisteminin tepesine oturarak gücün üretildi•i yer konumuna ula••rlar. Kentler aras• hiyerar•ide konumsal ve ekonomik aç•lardan üst noktada bulunan kentler, dünya üzerinde gerçekle•en bir kontrol sürecinde i•lev görmektedir (Aslano•lu, 1998:113). Küresel sistemin odak noktas•nda yer alan bu
