Teorisyen R. Robertson (1999)’a göre küreselle•me kavram• yeni bir olgu olmakla birlikte ba•lang•c• Ortaça••n sonlar•na kadar uzanmaktad•r. Ona göre 1492’de büyük co•rafi ke•iflerin yap•lmas•, Aristocu dünya merkezli evren modelinden, Kopernikçi güne• merkezli evren modeline geçilmesi, dünyan•n ilk haritalar•n•n olu•turulmas• ve dünyaya ili•kin ilk genellemelerin yap•lmas• küreselle•meyi ba•latm••t•r.
Yerelin evrenselle•mesi, bilginin serbest dola••m•, sermayenin ak••kanl•••, dünyada ortak bir dil yarat•lmas• vb. •eklinde gerçekle•en küreselle•me, mekân üzerinde de önemli de•i•imlere yol açm••t•r. Bu de•i•imlerin en yo•un •ekilde ya•and••• mekânlar •üphesiz kentlerdir. Özellikle 1970’li y•llarda ya•anan ekonomik kriz sonucunda kentin anlam• ve küresel düzlemde sahip oldu•u rolü de•i•meye ba•lam••t•r. Buna göre kent, sermayenin egemenli•ine ba••ml• olan bir anlay•• üzerine oturtulmu•tur (Ocak, 1996:35).
Küreselle•me süreçleri kentleri iki temel düzlemde etkilemi•tir (Karakurt, 2010:160); 1. Ulus devlet kavram• önemini kaybetmi• ve buna paralel olarak dünya üzerinde
belirli kentler yükselen küresel toplumun “ba•lant• noktalar•” haline gelmi•tir. 2. •leti•im ve ula••m teknolojisi ile kentlerde zaman-mekân alg•s• dönü•üme
u•ram•• ve farkl• gelir gruplar• aras•nda ayr••ma belirginle•mi•tir.
Küreselle•me süreçlerine ba•l• olarak kentlerde meydana gelen birinci olu•umda; sermaye ve üretimin yeniden örgütlendi•i süreçte, sahip olduklar• ayr•cal•klar•yla baz• mekânlar, di•er baz• mekânlara göre daha önemli hale gelmi•tir. Küreselle•me bütün etkile•imler alt•nda, ülkeler aras•ndaki fiziksel ve ekonomik s•n•rlar• önemsizle•tirerek ülkelerin ekonomik egemenliklerini törpülerken, küresel sistemin temel birimlerini giderek kentler olu•turmaya ba•lam••t•r (Karakurt, 2010:160). Küreselle•me sürecinde kentler etkili olduklar• bölgelere göre hiyerar•ik bir yap•lanma içinde yer al•rlar. En geni• düzlemde etkili olan kentler, kentsel hiyerar•i sisteminin tepesine oturarak gücün üretildi•i yer konumuna ula••rlar. Kentler aras• hiyerar•ide konumsal ve ekonomik aç•lardan üst noktada bulunan kentler, dünya üzerinde gerçekle•en bir kontrol sürecinde i•lev görmektedir (Aslano•lu, 1998:113). Küresel sistemin odak noktas•nda yer alan bu
kentler, “küresel kent” olarak tan•mlan•rlar. Bu kentlerin küresel kent veya dünya kenti seçilmelerini sa•layan temel kriterler ise •unlard•r;
· Sermaye ve üretimin kontrol edildi•i merkezler olmalar• (Friedman ve Wolf; 1982:319).
· Üretime ili•kin bulu• ve teknolojilerin geli•tirildi•i merkezler olmalar• (Fujita, 1991:174).
· Bilgi ak•• sisteminde uzmanla•m•• organizasyonel yap•ya sahip merkezler olmalar• (Castells, 1989:339).
· $malat sektörünün önemli bir k•sm•n•n desantralize edildi•i, onun yerini dünya ölçe•inde i• yapan firmalar•n, dünya ekonomisine etki eden borsalar•n, haberle•me, emlak, pazarlama ve sigorta •irketlerinin ald••• merkezler olmalar• (Es, 2010:88).
· Finans kurumlar•n•n, uluslararas• organizasyonlar•n, önemli üretim faaliyetlerinin ve çok uluslu •irketlerin yönetim birimlerinin yo•unla•t••• merkezler olmalar• (Friedman, 1986: 70).
· Ula••m aç•s•ndan önemli üstünlüklere sahip merkezler olmalar• (Friedman, 1986:70).
· Bütünsel kapitalist güç ili•kilerinin ve buna ba•l• olarak ekonomik, politik ve kültürel ili•kilerin kontrol edildi•i merkezler olmalar•d•r (Ercan, 1996:68). Küreselle•menin mekânsal etkisini en fazla hissettirdi•i yerin kentler oldu•unu daha önce de belirtmi•tik. Küreselle•me olgusunun kentler üzerinde hem olumlu hem de olumsuz etkileri bulunmaktad•r. Sözgelimi yeni i• alanlar•, istihdam, haberle•me vb. olumlu geli•meler olarak görülürken, insan ili•kilerinde yüzeyselle•me, yerelli•in kaybolmas•, ayn•la•ma-tek tiple•me, s•n•fsal çat••malar•n artmas• gibi faktörler olumsuz geli•meler olarak görülür.
Dünyada; k•tl•k, açl•k, gelir da••l•m• dengesizli•i, kalk•nm••l•k farkl•l••• gibi bir dizi toplumsal sorunun, ortadan kalkmak veya hafiflemek yerine daha da derinle•ti•i görüldükçe, küreselle•menin insanl•••n ya•am•n• ne ölçüde etkileyece•ine ili•kin tart••malar yo•unluk kazanmaktad•r. $nsanl•••n önündeki temel sorunlar eksilmek yerine artt•kça, yeni ç•kmazlar•n say•s• ço•ald•kça, toplumsal refleks harekete geçerek;
içe kapanmay•, cemaatle•meyi, mikro-milliyetçilikleri yaratarak yeni bir kaotik manzara meydana getirmektedir. Küreselle•menin kültürel boyutuyla yarat•lan imaj•n, dünyan•n tek bir egemen kültür kal•b•na sokulmas• tehlikesini yaratt•kça, toplumsal refleks farkl• boyutlar•yla harekete geçmektedir (Hac•saliho•lu, 2000:12).
Küreselle•menin siyasal, ekonomik ve kültürel boyutlar•yla dünya üzerinde yaratt••• etki yuma••, mekânsal düzlemde aç•l•m bulmaktad•r. Her boyutun mekânsal bir aç•l•m• ve etkileme biçimi vard•r. Bu ba!lamda küreselle•menin tüm boyutlar•n•n asl•nda mekânla etkile•ime girerek yay•ld•!•n•, yeni aç•l•mlar ve tan•mlar kazand•!•n• görmekteyiz. Küreselle•me olgusu, teknolojik, ekonomik, siyasal ve kültürel içeri!iyle netle•en ülkesel, bölgesel ve kentsel mekân olu•umlar•na yeni tan•mlamalar ve kavramsal yakla••mlar yüklemektedir. Ku•kusuz bu süreçten Türkiye’nin pay•na dü•enler vard•r ve Türkiye, bu süreç içinde yerini alabilme çabalar•yla dikkati çekmektedir. Bu genel görünüm içinde •stanbul’da ya•ananlar, küreselle•meyle ili•kilendirilebilecek ekonomik ve toplumsal dönü•ümün izlerini ta••r. Bu izler, •stanbul’da kentsel mekân•n bütününde, yeni aç•l•mlar•, tan•mlamalar• ve kavramsal nitelikleriyle belirginlik kazan•r. Bu ba•lamda kentin geleneksel kimli•ine yönelik y•k•c• ve bask•c• kentsel politikalar, kentin mekânsal geli•iminde uyum bozukluklar• vb. pek çok konu tart•••lmas• gereken olgulard•r (Hac•saliho•lu, 2000:13).
Küreselle•me ile kentteki zengin-yoksul ayr•m•, etkisini kentin fiziksel mekân•nda da göstermektedir. Yoksul kesim, kent merkezinden uzakta gecekondu türü yap•la•m•• alanlarda veya kent merkezlerinde eski konut bölgelerinde ya•arken, zengin kesim kent merkezinden uzakta ve yepyeni kent parçalar•nda ya•amaktad•r. Son dönemlerde ise, kent merkezlerinde, rant tesislerine dönü•türülmek istenen baz• kent parçalar• kentsel dönü•üm projeleri ad• alt•nda otellere, çok katl• geçitlere, otoyollara, lüks al••veri• merkezlerine ve gökdelenlere dönü•türülmektedir. Modern kentle•menin bir ürünü olarak de•erlendirilen gökdelenler ise küreselle•menin kent mekân•na olan etkisinin bir göstergesidir. Günümüz kapitalist kentlerinde gökdelenler, sermayenin bir yere toplanmas•, kentle•me, kentsel toprak de•erlerinin yükselmesi, gelir da••l•m•ndaki dengesizlik ve insan•n do•ay• denetim alt•na alma iste•inin bir göstergesi olarak de•erlendirilebilir (Sar•o•lu, 2005:28; Duru, 2001:333).
Örne•in, 20.yüzy•l•n ba•lar•nda gökdelenler ve çok katl• binalar New York’un ayr•lmaz bir parças• olarak h•zla yükselmeye ba•lam••t•r. 1870 ve 1972 y•llar• aras•nda en yüksek binalar•n New York’ta bulundu•u bilinmektedir. 1980’ler sonras•nda ise “en yüksek” yap•y• yapma tutkusu Uzak Do•u’ya hatta Çin’e bile s•çram••t•r. K•saca, gökdelenler kentlerin yeni simgeleri haline gelmi•tir. Ancak ranta dönük yo•un yap•la•ma kentsel ve çevresel de•erleri hiçe saymaktad•r (Sar•o•lu: 2005:29; Duru, 2001:338). Di•er yandan da, kentlerin ço•unda görülen benzer yap•la•ma e•ilimleri, kentlerin birbirlerine benzemeleri sonucunu do•urmaktad•r. Buna ba•l• olarak da, kentler yerel özgünlüklerini ve kent kimliklerini kaybetmektedirler (Sar•o•lu: 2005:29).
Küreselle•me, dünya insanlar• aras•ndaki kültürel sembollerin de•i•-toku•unun h•zlanarak, yerel-ulusal kültürlerin de•i•mesine de neden olmaktad•r (Sar•o•lu, 2005:37; Ökmen, 2003:18-19).Kültürel küreselle•menin bir di•er yüzü de heterojenli•e vurgu yapmaktad•r. Küresel gücün bat• merkezli olmaktan ç•karak bat• d•••na kaymas•, göç olgusunun h•zlanmas• ve medya etkisiyle gerçekle•en kültürel etkilerin s•n•r tan•madan her yere ula•mas• küreselle•meyi heterojen bir süreç olarak de•erlendirmektedir (Aslano•lu, 2000:173). Küreselle•me dünyay• küresel bir köy haline getirmekte; bu köyde tüketim kal•plar•, kurumlar ve gruplar benze•mektedir. Yemekten, giyime, e•lenceden, dinlenmeye kadar birçok alanda “tek tiple•me” ya•anmaktad•r (Sar•bay, 2002).
1.4. Küresel Kent-Dünya Kenti Kavram! ve Küresel Kentlerin Mekânsal