TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TEFSİR) ANABİLİM DALI

(1)

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TEFSİR)

ANABİLİM DALI

TABERÎ TEFSİRİNDE AHKÂM AYETLERİNE YAKLAŞIMLAR

Doktora Tezi

Mustafa GÜVENÇ

Ankara 2020

(2)

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TEFSİR)

ANABİLİM DALI

TABERÎ TEFSİRİNDE AHKÂM AYETLERİNE YAKLAŞIMLAR

Bütünleşik Doktora Tezi

Mustafa GÜVENÇ

Tez Danışmanı Prof. Dr. Mesut OKUMUŞ

Ankara 2020

(3)

Tez Doğruluk Beyanı Belgesidir.

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne,

Prof. Dr. Mesut OKUMUŞ’un danışmanlığında hazırladığım “Taberî Tefsirinde Ahkâm Ayetlerine Yaklaşımlar” (Ankara.2020) adlı bütünleşik doktora tezimdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu, başka kaynaklardan aldığım bilgileri metinde ve kaynakçada eksiksiz olarak gösterdiğimi, çalışma sürecinde bilimsel araştırma ve etik kurallarına uygun olarak davrandığımı ve aksinin ortaya çıkması durumunda her türlü yasal sonucu kabul edeceğimi beyan ederim.

Tarih: 12.03.2020

Mustafa GÜVENÇ

(4)

I

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER ... I ÖNSÖZ ... V KISALTMALAR ...VII

GİRİŞ

A.ARAŞTIRMANIN KONUSU VE ÖNEMİ ...1

B.ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ VE SINIRLARI ...2

C.KAYNAK DEĞERLENDİRMESİ ...4

D.TABERÎ’NİN HAYATI, TEFSİR ANLAYIŞI VE TEFSİRİNİN ÖZELLİKLERİ ....7

1.TABERÎ’NİN HAYATI, İLMİ FAALİYETLERİ VE ESERLERİ ... 7

a.Taberî’nin Hayatı ... 7

b.İlmi Faaliyetleri, Hocaları ve Talebeleri ... 10

c.Eserleri ... 21

1) Günümüze Ulaşan Eserleri ... 22

2) Günümüze Ulaşmayan Eserleri ... 31

E.GENEL HATLARIYLA TABERÎ’NİN TEFSİR ANLAYIŞI ...37

F.TABERÎ TEFSİRİNİN ÖNE ÇIKAN BAZI ÖZELLİKLERİ ...42

G.AHKÂM AYETLERİ ÜZERİNE BAZI DEĞERLENDİRMELER ...54

BİRİNCİ BÖLÜM TABERÎ TEFSİRİNDE FIKHÎ GÖRÜŞLER A.İBADET ...62

1.Temizlik ... 62

a. Abdest ... 62

b.Gusül ... 72

c. Teyemmüm ... 74

d.Hayız Hali ... 81

2.Namaz ... 85

a.Namazın Emredilmesi ... 86

b.Namaz Vakitleri ... 86

c.Namazın Farzları ... 92

d.Nafile Namazlar ... 93

e.Namazların Kısaltılması ... 94

(5)

II

f.Savaşta Namaz ... 96

3.Oruç ... 97

a.Orucun Tarihi Süreci ... 97

b.Orucun Başlama ve Bitiş Zamanı ... 99

c.Hasta veya Yolcunun Durumu ... 100

d.Oruca Takati Olan Kişinin Durumu ... 102

e.Fidyenin Miktarı ... 103

f.Hamile ve Emzikli Kadının Durumu ... 103

g.Aklî Melekesini Yitirmiş Olan Kişilerin Durumu ... 105

h.Visal Orucu ... 107

4.Zekât ... 107

a.Zekâtın Verileceği Yerler ... 108

b.Toprak Ürünlerinin Zekâtı ... 115

c.Altın ve Gümüşün Zekâtı ... 117

d. Zekât Malının Kalitesi ... 118

5.Hac ... 120

a.Hacca Güç Yetirebilmek ... 122

b.Hac İbadetlerine ve Mekânlarına Saygı ... 123

c.Hac İbadetinin Vakti ... 124

d. Haccı Üzerine Farz Kılma (İhrama Girme) ... 125

e.İhram Yasakları ... 127

f.Haccın Menâsiki ... 129

g.Umrenin Hükmü ... 135

h. Muhsarın Durumu ... 136

i.Temettu’ Haccı ... 145

j.İhramlı Kişinin Av Hayvanı Öldürmesi ... 151

B.AİLE HUKUKU ...159

1.Nikâh ... 159

a.Velisiz Nikâh ... 161

b.Çok Eşliliğin Hükmü ... 162

c.Müslüman Olmayan Kişilerle Evlilik ... 163

d.Câriyelerle Evlilik ... 166

e.Mehir ... 169

f.Evliliğe Mâni Olan Haller ... 176

g. Babaların Eski Eşleriyle Evlilik ... 180

h. Müt’a Nikâhı ... 181

(6)

III

2.Boşama/Talak ... 181

a.Boşama Zamanı ... 182

b.Hakemlerin Belirlenme Durumu ve Yetkileri ... 183

c.İddet Bekleyen Kadının Mesken ve Nafaka Durumu ... 185

d.Boşamadan Sonra Geri Dönüş ... 190

e.Muhâlea Yoluyla Boşama ... 192

f.İddet Süreleri ... 196

3.Zıhâr ... 204

4.Îlâ ... 206

5.Liân ... 211

6.Miras Hukuku ... 212

a.Terikenin Mirasçılara Taksimi ... 212

b.Vasiyet ... 219

C.MUÂMELÂT ...222

1.Meclis Muhayyerliği ... 225

2.Borçların Yazılması ... 226

a.Borçlu Kişinin Yazdırması ... 227

b.Şahit Tutulması ... 228

c.Peşin Yapılan Alışverişler ... 230

d.Yolculuk Esnasında Borçlanma ... 230

e.Borcun Ertelenmesi ve Silinmesi ... 231

3.Faiz ... 233

4.Hacr ... 235

D.SUÇ VE CEZALAR ...237

1.Öldürme ... 237

a.Kasten Adam Öldürme ve Kısas ... 237

b.Hatâen Adam Öldürme ... 240

2.Zina ... 242

3.Kazf / Zina İftirası ... 246

4.Hırsızlık ... 247

5.Yol Kesme ... 248

6.Yemin ve Kefâreti ... 251

E.SAVAŞLA İLGİLİ MESELELER ...254

1.Müşriklerle Savaş ... 255

2.Mescid-i Haram’da Savaş ... 257

3.Antlaşmalı Kavimlerle Savaş ... 258

(7)

IV

4.Fey ve Ganimet ... 259

F.HARAMLAR VE HELALLER ...262

1.Yiyecekler ... 262

a.Haram Olan Yiyecekler ... 262

b.Kesilirken Allah’ın Adının Anılmadığı Hayvanlar ... 265

c.Ehl-i Kitabın Kestiği Hayvanların Durumu ... 267

d.At, Eşek ve Katır Etleri ... 268

2.Avlanma ... 270

3.Tesettür ... 276

4.Kumar ... 279

5.İçki ... 280

6.Selâm ... 282

G.TABERÎ’NİN FIKHÎ GÖRÜŞLERİ ÜZERİNE DEĞERLENDİRME VE DİĞER MEZHEPLERLE MUKAYESESİ ...283

İKİNCİ BÖLÜM TABERÎ’NİN TERCİHLERİ ÜZERİNE TESPİTLER VE DEĞERLENDİRMELER A.TERCİH SEBEPLERİ ...296

1.Ayetin Zâhirinin Umûm veya Mutlak Oluşuna Dayalı Tercihler ... 296

2.Arap Dili ve Şiirine Dayalı Tercihler ... 306

3.Kur’an’ın Genel İlkeleri ve Bütünlüğüne Dayalı Tercihler ... 312

4.Ayet Bütünlüğünü ve Bağlama Dayalı Tercihler ... 317

5.Umûmun Tahsisine Dair Delil Olmasına Dayalı Tercihler ... 324

6.Nâsih ve Mensûh Olup Olmama Durumuna Dayalı Tercihler ... 327

7.Çoğunluğun İttifakına Dayalı Tercihler ... 332

8.Aklî Çıkarımlara Dayalı Tercihler ... 338

9.Kıyasa Dayalı Tercihler ... 344

10.Usûlî Kaidelere Dayalı Tercihler ... 348

11.Kıraatlere Dayalı Tercihler ... 351

12.Sahih Hadislere Dayalı Tercihler ... 355

B.GENEL MANADA TERCİHLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ ...365

SONUÇ ...368

BİBLİYOGRAFYA ...373

ÖZET ...384

ABSTRACT ...386

(8)

V ÖNSÖZ

Yüce Allah’ın, Hz. Peygamber aracılığıyla insanlığa göndermiş olduğu son mesajı, Kur’an-ı Kerim’dir. Allah, bu son kitabı ve son elçisi ile insanlara kendi rızasına muvafık yaşam sürmelerinin yolunu göstermiştir. Dareyn saadetinin temini için gerekli olan davranışları sergilemek ve Allah’ın rızası doğrultusunda bir hayat geçirmek, O’nun mesajlarının doğru bir şekilde anlaşılmasına bağlıdır. Bu vesileyle Müslümanlar, vahyin inzalinin ilk anından itibaren Kur’an-ı Kerim’i anlamaya son derece büyük önem vermişlerdir. Bu doğrultuda günümüze değin Kur’an-ı Kerim üzerinde devamlı düşünerek, akıl yürüterek, anlaşılmasını kolaylaştırcak rivayetleri referans edinerek ve ilmi faaliyetlerde bulunarak sayısız eserler meydana getirmişlerdir. Bu eserlerden biri de tezimizin konusu olan ve kendinden önceki üç asırlık dönemin Kur’an anlayışını ihtiva eden Taberî’ye ait “Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’an” adlı eserdir. Kur’an’ın, murad-ı ilahiye muvafık bir şekilde anlaşılması hususunda indiği toplumun anlam dünyasını bilmenin, büyük bir önemi vardır. Hz. Peygamber, sahâbe, tâbiûn ve sonrakilerin tefsir rivayetlerini senedleriyle/referanslarıyla birlikte derlemeyi kendine hedef edinen Taberî tefsiri, bu noktada geniş ve ulemâ nezdinde muteber olan, önemi haiz bir eserdir.

Ayetlerin anlaşılmasını sağlamak amacıyla rivayetler içeriyor olmasının yanısıra müellifinin tercih ve açıklamalarıyla dikkat çeken güçlü bir dirayet yönüne de sahip olması sebebiyle bu eserin çeşitli yönleri üzerinde tarih boyunca birçok çalışma yapılmıştır. Günümüzde de akademik alanda birçok kitap, tez ve makaleye konu olmaktadır. Biz de tezimizde bu tefsiri konu edinerek kendine nisbet edilen bir mehzebin kurucusu olarak bilinen müellifinin, ahkâm ayetlerine yaklaşım tarzını ve fıkhî tercihlerini tespit etmeye çalışacağız. Bu doğrultuda tezimiz, Taberî’nin hayatı, ilmi çalışmaları, tefsir yöntemi, tefsir eserinin özellikleri, fıkhî görüşleri, tercihleri,

(9)

VI

tercih sebepleri ve görüşlerinin mezhep imâmlarının görüşleriyle mukayesesi üzerinde yoğunlaşacaktır.

Çalışmamızın hazırlanması sürecinde destek ve iyi niyetlerine mülaki olduğumuz başta danışman hocam Prof. Dr. Mesut OKUMUŞ olmak üzere tez izleme komitemizde bulunan Prof. Dr. Halis ALBAYRAK ve Prof. Dr. Müfit Selim SARUHAN ile yardımını esirgemeyen değerli arkadaşım Dr. Hasan YÜCEL’e teşekkürlerimi sunarım. Çalışmamızın akademik camiaya faydalı olmasını ve Taberî tefsiri hakkında yapılacak olan çalışmalara katkı sunmasını temenni ederim.

Mustafa GÜVENÇ Ankara

2020

(10)

VII

KISALTMALAR AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Arp. Trc. : Arapçaya tercüme eden

b. : Bin bkz. : Bakınız

b.y. : Basım yeri yok

DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı Drl : Derleyen

DÜSBED : Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi h. : Hicri

ö. : Ölüm tarihi s. : Sayfa

s.a.s : Sallallâhü aleyhi ve sellem sy. : Sayı

TDV. : Türkiye Diyanet Vakfı Thk. : Tahkik

Trc. : Tercüme eden trh. : Tarih

ts. : Tarihsiz Ünv. : Üniversite vb. : Ve benzerleri v.dğr. : Ve diğerleri

(11)

1 GİRİŞ

A. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE ÖNEMİ

Rivayet tefsirlerinin en kıymetli örneklerinden biri olarak bilinen ve h. 3.

yüzyılda yazılmış olan Taberî tefsiri, Kur’an-ı Kerim’in anlaşılması ve ilk muhatapları ile tâbiûnun yorumlarını bugüne eriştirmesi açısından önemli bir çalışmadır. Bu eser üzerine yapmakta olduğumuz tezin ana konusunu, ahkâm ayetlerinin açıklanması ve yorumlanması hususunda müellif tarafından takip edilen yöntem ve müellifin hüküm bildiren ayetlere yaklaşım tarzını tespit etme düşüncesi oluşturmaktadır. Bu bağlamda Cerîriyye mezhebinin kurucusu olarak kabul edilen Muhammed b. Cerîr et-Taberî’nin, (ö. 310/923) ahkâm ayetlerini anlama ve değerlendirme noktasında özgün yönlerinin olup olmadığını ortaya koymaya, ahkâm ayetlerinden istinbat ettiği hükümleri ve bu hükümleri tercih etmesinin sebeplerini tespit etmeye çalışarak diğer ayetlerin yorumunda takip ettiği yaklaşım tarzı ve benimsediği tercih sebepleri ile farklılık arz edip etmediğini anlamaya çalışacağız.

Ahkâm ayetlerinin, bir tefsir eserinde nasıl ele alındığını ve bir müfessirin bu ayetleri yorumlama aşamasında hangi verilerden yararlandığını tespit etme düşüncesi, bizi ahkâm ayetlerini incelemeye sevk etmiştir. Bu doğrultuda tefsir ilminin yanı sıra tarih, hadis ve fıkıh gibi alanlarda da yetkin ilmi birikime sahip, Kur’an’ın nüzûl vaktine yakın bir zaman dilimi olan h. 3. yüzyılda yaşamış ve müctehid kabul edilen bir âlimin eserini inceleyerek bu konuya açıklık getirmenin daha uygun olacağını düşünerek Taberî tefsirini tercih ettik.

Çalışmamız Taberî’nin ahkâm ayetlerine yaklaşım tarzını konu edindiği için tezimizde bütün ahkâm ayetlerini inceleme ve ulaşılan her hükmü mezhep İmâmlarının görüşleriyle kıyaslama gibi bir amaçla hareket etmediğimizi söyleyebiliriz. Taberî’nin yaklaşım tarzının anlaşılması ve ahkâm ayetlerini tefsir metodununun belirlenmesi

(12)

2

hususunda değerlendirmelerimizi yapabileceğimiz nicelik ve nitelikte verilerle iktifa etmeyi uygun gördüğümüzü ifade edebiliriz.

Bu çalışma, Taberî’nin bütün fıkhî görüşlerinden ziyade tefsirinde ahkâm ayetlerine yaklaşım tarzı ve bakış açısını ortaya koymayı hedeflediği için onun sadece tefsirinde yer verdiği fıkhi görüşlerine değinmekle yetinmeyi amaç edindik. Bu doğrultuda gerek görülmedikçe müellifin bu tefsiri dışındaki kitaplarında yer alan veya başka şahısların eserlerinde ona atfedilen fıkhî görüşlerine geniş olarak yer vermedik.

Tezimizde Taberî’yi bir müfessir olarak incelediğimiz için bütün fıkhî görüşlerini serdetmek çalışmamızın konusu dışında kalmaktadır. Zira Taberî’nin tüm fıkhî görüşlerinin tespiti ve ortaya konulması, onun fıkıhçılığını irdeleyen ve araştıran çalışmalara mahsûstur.

B. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ VE SINIRLARI

Genel kabul gören akademik anlayışa göre doktora seviyesindeki çalışmalarda önemli olan genişlikten ziyade derinliktir. Biz de bu doğrultuda Taberî’nin tefsirini bütün yönleriyle ele alan kapsamlı ve geniş bir çalışma yapmak yerine onun ahkâm ayetlerine yaklaşımını, derinlemesine tespit etmeyi, konuyu tasviri (descriptive) bir yöntemle ele almayı hedefleyen bir çalışma üzerinde yoğunlaşmayı uygun gördük.

Konuyu ele alırken yerine göre karşılaştırmalar yapmaya, tahlil ve değerlendirmelere yer vermeye çalıştık.

Kur’an’ın sadece ahkâm ayetlerini ihtiva eden “Ahkâmu’l-Kur’an” adlı tefsirlerin bir kısmının, Mushaf tertibine riayet ile Kur’an’ın başından itibaren ahkâm ayetlerini ele aldığı müşahede edilirken diğer bir kısmının ise konu merkezli bir yöntem izleyerek ahkâm ayetlerini bu kapsamda açıklamaya çalıştıkları görülmektedir. Biz de bu çalışmamızda konu merkezli yöntemi takip ederek Taberî’nin ahkâm ayetleri hakkındaki görüşlerini ibadet, evlilik hukuku, muâmelat, suç ve cezalar şeklinde

(13)

3

birtakım başlıklar altında inceleme metodunu benimseyeceğiz. Taberî’nin bütün fıkhî görüşlerininin tespiti gayesini taşımadığımızdan tefsirinde bulunmadığı halde başka eserlerde yer alan fikilerini ortaya koyma gibi bir amaçla hareket etmeyerek tefsirinde yer alan görüşlerini belirtmekle yetineceğiz.

Tefsir eseri kapsamında müellifin fıkıh alanında benimsediği görüşleri ve tercihlerini belirleme amacı ve hedefi doğrultusunda çalışmamızda fıkıh kitaplarında yer alan konu başlıklarının hepsine değinmek yerine tefsirde temas edilen konuları başlıklar halinde oluşturarak müellifin görüşlerini bu başlıklar altında sıralayacağız. Zira fıkıh kitaplarında yer alan konu ve hükümlerin tek kaynağı Kur’an olmayıp bazı hükümler diğer şer’i delillere dayanılarak ortaya konulmaktadır. Taberî’nin ise tefsirinde, ayetlerden istinbat edilmeyen hükümlere çoğunlukla yer vermediği görülmektedir.

Eserin ihtiva ettiği rivayetlerin senedlerinde yer alan şahıslar üzerinde fazla durmadık. Zira onun aynı şahıstan birbirinden farklı rivayetlere yer veriyor olması¹ şahıslardan ziyade görüşleri ön planda tuttuğunu göstermektedir. Bu bağlamda bir konuda kendisinden rivayet gelen şahısla aynı fikirde olduğunu söylerken başka bir konuda aynı şahıstan gelen görüşü tercih etmediği müşahede edilmektedir.²

Çalışmamızda takip edilen yöntem sadedinde genel olarak Taberî’nin, ahkâm ayetlerinin tefsirinden yer verdiği görüşleri zikretmeyi, bunlar arasında müellifin tercihini belirtmeyi, tercihlerinde etkili olan sâikleri ortaya koymayı, müellifin görüşünü mezhep imamlarının görüşleriyle karşılaştırarak aralarındaki benzerlik veya farklılıkları tespit etmeyi, konuyu tasvirî bir metodla ele almayı ve yerine göre de tahlil ve

1 Mesela “ ليِبَس ي ِرِباَع َّلاِإ” (Nisa 4/43) istisnası hakkında İbn Abbas’tan iki farklı görüş altında da rivayete yer vermektedir. Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezid, Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l Kur’ân, Thk.

Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Dâru Hicr, b.y. ts. VII, 50, 55; Farklı örnek için bkz. IV, 317, 324.

2 Taberî, Câmiu’l-beyân, IV, 123; VI, 549, 551.

(14)

4

değerlendirmelere yer vermeyi hedeflediğimizi ve çalışmamızı bu çerçevede yürüttüğümüzü söyleyebiliriz.

Taberî tefsirinin, çok yoğun bir şekilde rivayet içermesi ve bu rivayetlerin çoğunun da aynı muhtevaya sahip olması, doğal olarak bazen dipnotlarda çok sayıda sayfaya işaret etmek zorunda bırakmıştır. Dolayısıyla dipnotlarda ara sayfalarıyla beraber tümüne işaret edeceğimiz zaman, ilk ve son sayfa arasında tire (-) işareti, sadece belirtilen sayfalara işaret edeceğimiz zaman ise sayfa aralarında virgül (,) işareti kullanmayı tercih ettik.

C. KAYNAK DEĞERLENDİRMESİ

“Taberî tefsirinde ahkâm ayetlerine yaklaşımlar” adlı bu tezde, ismine muvafık olarak ana kaynağımızı, müellifin “Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’an” adlı geniş tefsiri oluşturmaktadır. Bununla birlikte gerekli olan durumlarda müellifin diğer eserlerinden de istifade edilmiştir. Tespit edilen fıkhî görüşlerin, amelî mezhep imamlarının görüşleri ve tercihleriyle mukayesesini gerçekleştirmek üzere tefsir eserleri, ahkâmu’l-Kur’an çalışmaları ve mezheplerin fıkhî eserlerinden yararlanılmıştır.

Zaman zaman da Taberî’nin tercihlerinde etkili olan rivayetler için hadis külliyatına müracaat edilmiştir. Müellifin hayatı, eserleri ve ilmi yolculukları hakkında bilgilerin ortaya konulma aşamasında da başta tabakât kitapları olmak üzere Taberî ile ilgili yapılmış olan tez, makale vb. çalışmalardan faydalanılmıştır.

Taberî ve eserleri hakkında geçmişten günümüze birçok çalışma yapılmıştır.³ Bu bağlamda ülkemizde de çeşitli üniversitelerde, bizim çalıştığımız konu ve muhtevaya

3 Taberî hakkında yapılan çalışmalar için bkz. Hanay, Necattin, “Allâme Muhammed İbn Cerîr et- Taberî’ye Dair Bir Bibliyografya Denemesi”, RTEÜİFD, 3 (2013), s. 227-250; Mertoğlu, M. Suat,

“Taberî, Muhammed b. Cerîr”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/taberi- muhammed-b-cerir#3-literatur (15.03.2020).

(15)

5

yakın çalışmalar yapılmış, tezler hazırlanmıştır. Fakat bu tezde amaç edindiğimiz asıl düşünce, içerik, tezin yöntem ve sınırları, bazı hususlar yönünden diğer çalışmalardan ayrılmakta ve Taberî tefsiri hakkında yapılmış olan tezlerden farklılık arz etmektedir.

Taberî tefsirinde ahkâm ayetlerine yönelik bir çalışma olarak 1981 yılında Cafer Sâdık Doğru tarafından “İbn Cerir et-Taberî’nin Tefsirindeki Fıkhi Görüşleri” adıyla Öğretim Üyeliği Tezi hazırlanmıştır. Kendisinden istifade ettiğimiz çalışmalardan biri olan bu tez, bizim çalışmamızdan bazı noktalardan ayrılmaktadır. Zira tezimiz, mezkûr çalışmadan farklı olarak Taberî’nin ahkâm ayetleri hakkındaki açıklamalarını vermekle yetinmeyip ayrı bir bölüm halinde müellifin tercih sebeplerini tespit etme ve maddeler halinde sıralamaya önem vermektedir. Ayrıca mezkûr çalışma, mezhep imamlarının görüşleriyle Taberî’nin sadece ibadet alanıyla ilgili fıkhî görüşlerini karşılaştırmakla iktifa ederken tezimiz, müellifin ibadet yanında aile hukuku, muâmelât ve ceza hukuku alanına dair ayetlerin tefsirinde ortaya koymuş olduğu yorum ve açıklamalarını, mezhep imamlarının benimsemiş olduğu görüşlerle karşılaştırmaya özen göstermektedir.

Taberî tefsiri ile ilgili diğer bir çalışma, 2004 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tefsir Anabilim Dalında Atik Aydın tarafından “İbn Cerîr et- Taberînin Kur’an Anlayışı ve Te’vil Tercihleri” adıyla doktora tezi olarak yapılmış ve bu çalışma daha sonra kitap olarak basılmıştır. Çalışmamızda kendisinden istifade ettiğimiz bu tez de tefsirin geneline yönelik olup ahkâm ayetlerine münhasır olmaması ve Taberî’nin Kur’an anlayışı, tefsir usülüne dair bazı ilimler hakkındaki görüşleri ve tevil tercihleri üzerine yoğunlaşması yönüyle çalışmamızdan farklılık arz etmektedir.

Konuyla ilgili olarak 2008 yılında Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tefsir Anabilim Dalında Fatih Bayar tarafından “Taberî’nin Tefsir Metodolojisi” adında doktora çalışması da yapılmıştır. Bu çalışmada ahkâm ayetleri, tezin muhtevasının bir bölümü olarak ele alınmış ve bu bölümde sadece Taberî’nin birtakım fıkhî görüşlerinin zikredilmesi ile yetinilerek rivayet çeşitliliği, görüş farklılığı ve tercih sebepleri

(16)

6

üzerinde yoğunlaşılmamıştır. Bizim çalışmamızda ise ahkâm ayetleri, ana gövdeyi oluşturmakta ve çalışmamız bu tür ayetleri, Taberî tefsirinde tüm yönleriyle derinlemesine incelemeyi, müellifin yaklaşımını, tercih sebeplerini tespit etmeyi ve onun görüşlerini mezhep İmâmlarının görüşleri ile karşılaştırmayı hedeflemektedir.

2012 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tefsir Anabilim Dalında Hacı Önen tarafından “Taberî Tefsirinde Dirayet” adlı doktora çalışması yapılmıştır. Bu çalışma, bazı tercih sebeplerine değinmekle birlikte Taberî’nin dirayet yönünü ön plana çıkarma, müellifin ulumu’l-Kur’an ve usüle dair açıklamalarına ağırlık verme yönüyle çalışmamızdan ayrılmaktadır.

Aynı şekilde konumuza yakın gibi görünen bir çalışma 2014 yılında On dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Ali Yüksek tarafından İslam Hukuku Anabilim Dalında “İslam Hukuk Tarihinde Taberî Mezhebi” adı ile doktora tezi olarak yapılmıştır. Fakat bu tez, bizim çalışmamızdan farklı olarak “Taberî mezhebinin, İslam hukuk tarihi sürecindeki genel durumunu, kurucusunun hayatını ve ona tâbi olan fakihleri tanıtmayı, mezhebin fıkhî hükümleri oluşturmada yararlandığı usulü ve kendine özgü fıkhî hükümlerini ortaya çıkarmayı hedeflemiştir.”⁴ Biz ise çalışmamızda Taberî’nin müfessir olma yönüne ağırlık vererek onun, ahkâm ayetlerine tefsir ilminin verileri açısından nasıl yaklaştığını ve fıkhî alandaki özgünlüğünü tefsirine yansıtıp yansıtmadığını ortaya koymayı hedeflemekteyiz. Dolayısıyla mezkûr çalışmanın, yöntem, konu muhtevası ve hedefler açısından farklı bir yapıda olduğunu söyleyebiliriz.

4 Yüksek Ali, “Taberi Mezhebinin Ortaya Çıkışı ve Karakteristik Özellikleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 26, 2015, s. 455.

(17)

7

D. TABERÎ’NİN HAYATI, TEFSİR ANLAYIŞI VE TEFSİRİNİN ÖZELLİKLERİ

1. TABERÎ’NİN HAYATI, İLMİ FAALİYETLERİ VE ESERLERİ a. Taberî’nin Hayatı

Taberî’nin asıl adı, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesir el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî’dir.⁵ Künyesi Ebû Ca’fer olup Taberistan’a nisbetle Taberî, Âmül şehrine nisbetle Âmülî ve Bağdat’a nisbetle Bağdadî denilmektedir.⁶ İslamî eserlerde kendisinden bahsedilirken kısaca “İmâm Taberî”, “İbn Cerir” veya sadece “Taberî”

isimleri kullanılmıştır.⁷

Hicri üçüncü yüzyılda yaşamış olan Taberî’nin doğum tarihi hakkında, h. 224.

yılın sonu veya h. 225. yılın başı (m. 839) olmak üzere ufak bir ihtilaf bulunmaktadır.⁸ Bu ihtilaf Taberî’nin bizzat kendisine de sorulmuş, o da “bizim memleketimizde doğum tarihleri sene dikkate alınarak değil de olaylara göre kaydedilirdi. Doğduğum yıl meydana gelmiş olan hadisenin tarihini sorduğumda kimileri 224. yılın sonuydu kimleri

5 Selkînî, İbrahim Muhammed, “Hayâtu’t-Taberî ve fıkhuhû ve ictihâduhû”, el-İmâmu’t-Taberî fakîhen müerrihan müfessiran ve âlimen bi’l-kırâat, Silsiletü Dirâsâti’l-İslâmiyye, Dâru’t-Takrîb, Beyrut 2002, I, 20; Fayda, Mustafa, “Taberî, Muhammed b. Cerîr”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/taberi-muhammed-b-cerir#1 (16.11.2019).

6 Tayyâr, Musâid b. Süleyman, Şerh-u mukaddimet-i Tefsiri’t-Taberî, Merkezü’t-Tefsir li’d-Dirâseti’l- Kur’aniyye, Riyad 2017, s. 9.

7 Yüksek, Ali, İslam Hukuk Tarihinde Taberî Mezhebi, Basılmamış Doktora Tezi, On Dokuz Mayıs Ünv.

Samsun 2014, s. 34.

8 İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, el-Muntazam fî târîhi‟l-mülûk ve’l- ümem, Thk. Muhammed Abdulkadir Atâ v.dğr., Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1992, XIII, 215; Tayyâr, Şerh-u mukaddimet-i Tefsiri’t Taberî, s. 9; İsmail, Muhammed Hasan, el-Ahkâmu’l-fıkhiyye li’l-İmami’t- Taberî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2000, s. 3; Sezgin, Fuad, Târihu’t-turâsi’l-arabî, Arp. Trc.

Mahmud Fehmî Hicâzî, el-Memleketu’l-Arabiyye Vizâratu’t-Ta‘lîmi’l-Âlî Câmiatu İmam Muhammed b.

Suud el-İslâmiyye, Riyad 1991, I/2, 159; İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed, Lisânü’l- mîzân, Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, Beyrut 2002, VII, 28; Brockelmann, Carl, Târîhu’l-edebi’l- arabî, Arp. Trc. Abdulhalîm en-Neccâr, Dâru’l-Meârif, Kâhire ts. III, 45.

(18)

8

de 225 senesinin başıydı dediler”⁹ şeklinde cevap vermiştir. Bununla birlikte Taberî hakkında yazanlar ve tarihçiler genel olarak onun doğum tarihinin h. 224 yılı olduğu üzerine kanaat getirmişlerdir.¹⁰ Kaynakların belirttiğine göre Taberî, fiziki olarak esmer, boyu uzun, gözleri büyük ve konuşma bakımında da dili fasih olan bir kişiydi.¹¹

Taberî, dünya malına meyletmeyen ve kendini ilime adamış kanaatkâr bir şahsiyetti. Birgün Halife Muktefî, hilaftan sâlim bir şekilde üzerinde bütün âlimlerin ittifak edebileceği bir vakfiye yazdırmak istemiş ve Taberî’yi yanına çağırarak bu vakfiyeyi yazmasını ondan talep etmiştir. O da Halifenin istediği gibi bir vakfiye yazmış ve her ne kadar kendisi istemese de Halife tarafından mükâfatlandırılması uygun görülmüştür. Bunun üzerine Taberî, maddi bir mükâfat yerine Halife’den cuma günü dilencilerin camideki maksureye girmelerinin engellenmesi için güvenlik kuvvetleri komutanına emir vermesini istemiş ve dediği de yapılmıştır.¹² Bir defasında da vezir kendisi için Taberî’den bir fıkıh kitabı yazmasını istemiş, o da “el-Hafif” adlı kitabı yazarak vezire teslim etmiş. Bunun üzerine vezir, ona bin dirhem vermek istemiş fakat o

9 Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn, Mu’cemu’l-udebâ, Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, Beyrut ts.

XVIII, 48.

10 Selkînî, “Hayâtu’t-Taberî”, I, 21; el-Yâfiî, Ebu Muhammed Abdullah b. Es’ad b. Ali b. Süleyman, Mir’âtü’l-cenân ve ibretü’l-yakazan, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997, II, 195; Zehebî, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyer-u a’lâmi’n-nübelâ, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1983, XIV, 267;

Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr ala’t-tabakâti ve’l-a’sâr, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997, I, 150;

Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsu’d-dîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr, Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâü ebnâ’i’z-zamân, Dâru Sâdir, Beyrut 1978, IV, 192; Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed, el-Mukaffa’l-kebir, Thk. Muhammed el-Ya’lâvî, Dâru’l- Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 1991, V, 486;

11 İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer ed-Dımaşkî, el-Bidâye ve’n-nihâye, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ts,, XI, 156; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, XIII, 215; Sübkî, Tâcuddîn Ebî Nasr Abdilvehhâb b. Takıyyüddîn, Tabakâtü’ş-şâfiiyyeti’l-kübrâ, Thk. Abdulfettah Muhammed, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, b.y., ts. III, 126; Sem’ânî, Abdulkerim Muhammed b. Mansûr et-Temimî, Kitâbu’l-ensab, Thk. Abdurrahman el-Yemânî v.dğr. Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, Haydarâbâd 1977, IX, 42; Ali, Muhammed Kürd, Künûzü’l-ecdâd, Edvâu’s-Selef, Dimaşk 2010, s. 117.

12 Sübkî, Tabakât, III, 124; İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 157; Zehebî, A’lâm, XIV, 270; Tezkiratü’l-huffâz, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyye, Beyrut 1956, II, 711.

(19)

9

yine almamıştır.¹³ Hayatını ilmi faaliyetlerle iştiğal ederek geçirmiş olan Taberî, ayağım kayarda cehennemlik olurum korkusu sebebiyle tüm Müslümanları ilgilendiren devlet işlerinde çalışmaktan da hep geri durmuş hatta kendisine teklif edilen kadılık görevini bu düşüncesi sebebiyle kabul etmemiştir.¹⁴

Taberî, kaynaklarda “sözüyle hükmedilen, bilgisi vesilesiyle görüşüne müracaat edilen, çağında eşi benzeri olmayacak şekilde ilim sahibi olan, Allah’ın kitabını ezbere bilen, ayetlerin manalarını görebilen, Kur’an’ın hükümlerini anlayan, sahîhi ve sakîmi ile sünneti ve geliş yollarını bilen, nâsihini ve mensûhunu kavrayabilen, sahâbe, tâbiûn ve sonrakilerin sözlerine aşina olan, haram ve helal konularına dair hükümleri bilen, insanların tarihini ve geçmiş günlerini iyi bilen bir âlim” olarak tanıtılmaktadır.¹⁵ Uzun süre ilim tahsili yaptıktan sonra devrinin hilâfet merkezi olan Bağdat’a yerleşen Taberî, en verimli çalışmalarını burada yapmış, sürekli ilim, okuma ve okutmayla meşgul olmuştur. Bununla birlikte Ahmed b. Hanbel’i fakîh olarak görmemesi ve belli bir mezhebe bağlı kalmayıp bir müctehid gibi içtihad yaparak bağımsız bir fıkıh mezhebi kurması sebebiyle Hanbelilerle yaşadığı mücadele neticesinde zaman zaman oldukça sıkıntılı dönemler de geçirmiştir.¹⁶

13 Sübkî, Tabakât, III, 124; Zehebî, A’lâm, XIV, 270.

15 Sübkî, Tabakât, III, 122; İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 156; Zehebî, A’lâm, XIV, 269; Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit, Târihu Bağdât, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 2001, II, 549-550;

Sem’ânî, Kitâbu’l-ensâb, IX, 41; İbn Hacer, Lisânü’l-mîzân, VII, 27-28; Serkis, Yusuf b. İlyan b. Musa, Mu’cemu’l-matbûâti’l-arabiyye ve’l-muarrebe, Mektebetü’s-Sakâfeti’d-Diniyye, Kahire, ts. II, 1229; İbn Asâkir, Ebü’l-Kasım Ali b. Hasan, Târihu Dimaşk, Dâru’l-Fikr, b.y. 1995, XXXXXII, 192, Zehebî, Tezkiratü’l-huffâz, II, 711; Dâvudî, Muhammed b. Ali b. Ahmed, Tabakâtü’l-mufessirîn, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrut 1983, II, 112; Makrızî, el-Mukaffal, V, 482; Zehebî, Ma’rife, I, 150.

16 Okumuş, Mesut, “Taberî Tefsirinde Bağlamın Yeri ve Önemi”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl 6, Sy. 13, (Güz 2002) s. 125.

(20)

10

Döneminin allâmesi, çağının imâmı ve zamanının fakîhi olarak bilinen Taberî, h.

310/923 tarihinde Bağdat’ta vefat etmiştir.¹⁷ Hanbelî mezhebine mensup bazı kişilerin, Râfızîlikle itham ettikleri Taberî’nin cenazesinin, gündüz saatlerinde toprağa verilmesine mâni olmaları sebebiyle akşamleyin evine defnedilmiştir. Hatta bazı cahillerin, Taberî’yi dinsizlikle de itham ettikleri ifade edilmiştir.¹⁸ Bazı kaynaklara göre ise öldüğü akşamın ertesi sabahı, evinin bahçesine defnedilmiştir.¹⁹

b. İlmi Faaliyetleri, Hocaları ve Talebeleri

“Taberî’nin yaşadığı asırda tefsir, kıraat, hadis ve fıkıh gibi dini ilimler usûl ve furu' bakımından en yüksek derecesine ulaşmış, dört fıkhî mezheb istikrar bulmuş ve bu sahada eserler meydana gelmeye başlamıştı. Hadiste kütüb-ü sitte tamamlanmış, kıraat gayesine ulaşmış, doğuda ve batıda nakli tefsirlerle re'y tefsirleri birbirleriyle müsabaka haline gelmiş, nahiv, sarf, arûz, edeb ve belağat gibi ilimlerde kemal ve olgunluk çağına ulaşılmıştı. Yine bu devirde sîre ve mağazi alanında pek çok eserler telif edilmiş, Yunan, İran ve Hind eserleri tercüme edilmeye başlanmış, bazıları üzerinde münakaşalar olmuş, Rey'den Endülüs’e kadar olan İslam Devletinde, fikri ve edebi hareketler gelişmiş durumda idi.”²⁰ Taberî’nin doğmuş olduğu Taberistan’ın Âmül şehrinden de birçok fakih ve muhaddis yetişmiştir.²¹

Taberî’nin babası, görmüş olduğu bir rüya sebebiyle oğlunun ilim öğrenmesine çok büyük bir istek duymuş ve bu vesileyle Taberî çok küçük yaşlarda ilimle meşgul olmaya başlamıştır. Taberî, babasının gördüğü rüyayı şöyle anlatır; “babam beni

17 İbnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya’kub İshak, el-Fihrist, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut ts, s.

326.

18 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, XIII, 217; İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 157.

19 Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdad, II. 553, Bazı kaynaklarda ölüm tarihi, defin yeri ve günü konusunda farklı bilgiler de bulunmaktadır. Bkz. Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 40; Hallikân, Vefeyât, IV,192; ez-Zehebî, A‘lâm, XIV, 282; İbn Kesîr, el-Bidâye, XI. 157.

20 Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, Fecr Yayınları, Ankara 2010, s. 528; “Muhammed İbn Cerir Et- Taberî ve Tefsiri”, AÜİFD, Ankara, 1968, XVI, (78-100) s. 81.

21 Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, s. 529.

(21)

11

Rasûlüllah’ın (s.a.s) yanında elimde taş dolu bir torba ile görmüş ve ben bu taşları onun yanında teker teker atıyormuşum. Babamın bu rüyasını bir rüya tabircisi, din hususunda nasihatte bulunan ve dinin kurallarını savunan birisi olacağım şeklinde yorumlamış. İşte bundan dolayı babam, ben daha küçük yaşta iken ilim öğrenmem için yardımda bulunmaya oldukça hevesli idi.”²² Babasının da teşvikleri vesilesiyle henüz yedi yaşındayken Kur’an-ı Kerim’i hıfz etmiş olduğunu, sekiz yaşındayken insanlara namaz kıldırdığını ve dokuz yaşında iken hadis yazdığını dile getirmektedir.²³ Taberî, eğitim hayatına kendi doğduğu şehir olan Âmül’de Kur’an-ı Kerîm’i hıfz ederek, akabinde de hadis yazarak başlamıştır.²⁴ Daha sonra ise babası, onun ilim yolculuğuna çıkmasına izin vermiş ve devamlı olarak harçlığını onun bulunduğu yere göndererek ilmi faaliyetlerini sürdürmesini sağlamıştır.²⁵ Taberî, bu doğrultuda hadis öğrenme arzusuyla doğduğu topraklardan uzaklara seyahatlerde bulunmuş ve büyük bir topluluktan hadis rivayet etmiştir. Yine kıraat ilimlerini en güzel bir şekilde öğrenmiş ve güzel Kur’an okuyan bir kişi olmuştur.²⁶ Taberî, ilim arzusuyla Irak, Şam ve Mısır’a sehayatlar yapmış en sonunda da Bağdat’a dönmüştür.²⁷ Bu ilmi seyahatlerinden sonra döndüğü Bağdat’ı artık kendine yurt edinmiş ve ölünceye kadar orada kalmıştır.²⁸ Taberî vefat edince “İlimlerin öldüğü duyuruldu, Muhammed b. Cerir’in ölüm haberi geldi” şeklinde mersiyeler dökülmüştür.²⁹

22 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 49; Kal’acî, Muhammed Revvâs, Mevsûatü fıkhi't-Taberî ve Hammâd b. Ebî Süleyman, Dâru’n-Nefâis, Beyrut 1994, s. 11.

23 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 49; Kal’acî, Mevsûat, s. 11; Kürd Ali, Künûzü’l-ecdâd, s.

117.

24 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 50.

25 Zehebî, A’lâm, XIV, 276-277.

26 İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 157.

27 Brockhelmann, Târîhu’l-edebi’l-Arabî, III, 45.

28 Hatîb el-Bağdadî, Tarihu Bağdât, II, 549; İbn Asâkir, Târihu Dimaşk, XXXXXII, 192; Dâvudî, Tabakât, II, 112; Makrızî, el-Mukaffal, V, 481.

29 Sübkî, Tabakât, III, 126; İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 158.

(22)

12

Taberî hakkında yazanlar, genelde onun mutlak bir müctehid olduğu ve dinde herhangi birini taklit etmediği fikrini benimsemişlerdir.³⁰ Bununla birlikte Taberî, evvelemirde Şâfiî fıkhını iyice öğrendiğini, Bağdat’ta on yıl Şâfiî mezhebinin görüşüyle fetva verdiğini hatta İbn Şüreyc’in (ö. 306/918) hocası İbn Beşşâr el Ahvel’in (ö.

288/901), Şâfiî fıkhını kendinden öğrendiğini söylemiştir.³¹ O, Şâfiî, Mâlikî ve Irak ehlinin fıkhını öğrenmiş fakat bunlardan hiçbirini taklit etme hususunda ısrarcı olmamıştır. Bilakis kendine özgü bir yol edinmiş ve sadece delillere bağlı kalan bir müctehid olmuştur. Bu noktada onun mezhebine tabi olanlar olmuş fakat onun vefatından kısa bir süre sonra mezhebinin mensupları azalmış ve sona ermiştir.³² Hicri dördüncü asırdan sonra artık Cerîriyye mezhebinin müntesibinin kalmadığı söylenmektedir.³³

İlim Yolculukları ve Hocaları

Taberî, hem kendi beldesinde hem de ilim elde etmek için gitmiş olduğu yerlerde birçok fıkıh ve hadis âlimiyle görüşmüş, edibler ile mülaki olmuş ve onlardan dersler almıştır.³⁴ İlk eğitim hayatına Âmül’de Kur’ân-ı Kerîm’i hıfz etme ve hadis yazma ile başlayan Taberî, ilim tahsili arzusuyla beş sene civarında devam etmiş olan ilk seyahatini henüz on iki yaşındayken Rey’e yaparak bu şehirde Muhammed b.

Humeyd er-Râzî et-Temîmî Ebû Abdillah’dan (ö.248/862) çok sayıda hadis almış ve tefsir okumuştur.³⁵ Hatta Taberî’nin, bu zattan yüz bini aşkın hadis yazdığı

30 Yâfiî, Mir’âtü’l-cenân, II, 195; Kal’acî, Mevsûât, s. 14.

31 Sübkî, Tabakât, III, 123.

32 Zeydân, Abdulkerim, el-Medhal li dirâseti’ş-şeriati’l-İslâmiyye, Müesseetü’r-Risale, Beyrut 2011, s.

170-171.

33 Kürd Ali, Künûzü’l-ecdâd, s. 118.

34 Selkînî, “Hayâtu’t-Taberî”, I, 24.

35 Fayda, “Taberî”, https://islamansiklopedisi.org.tr/taberi-muhammed-b-cerir#1 (16.12.2019).

(23)

13

söylenmiştir.³⁶ Bu doğrultuda Taberî’nin, “Muhammed b. Humeyd er-Râzî’nin ilim meclisinde hadis yazardık. Gece boyunca yanımıza gider gelir, kendisinden yazdıklarımızı bize sorar, onları bize okurdu” dediği nakledilmektedir.³⁷ Hadis derslerinin yanısıra Taberî, bu hocasından tefsir dersleri de almıştır.³⁸ Geceleri İbn Hümeyd’den ders alırken gündüzleri de Rey şehrinin köyünde ikamet eden Ahmed ibn Hammâd ed-Dülâbî’nin (ö. 310/923) rahle-i tedrisinde bulunan Taberî, bu kişiden el- Mübtede’ isimli eseri ve tarih kitabı için temel kaynak aldığı İbn İshak’ın el-Megâzî’sini yazmıştır.³⁹ Bu şehirde bulunduğu sıralarda ayrıca “Müsennâ b. İbrâhim el-Âmülî’den hadis ve bazı İsrâiliyat haberlerini almış”,⁴⁰ “Ebû Mukatil’den de Iraklıların fıkhını (Hanefî fıkhını) tahsil etmiştir”.⁴¹

Rey’den sonra Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) başta olmak üzere bazı âlimlerden faydalanma arzusuyla Bağdat’a giden Taberî, daha varmadan Ahmed b. Hanbel’in vefat ettiği bilgisini haber almıştır. Bağdat’ta bir sene civarında devam eden ikameti esnasında Şafiî fıkhı üzerine dersler almıştır.⁴² Fuad Sezgin ise Taberî’nin, İbn

36 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 50; Şibl, Ali b. Abdilazîz b. Ali, Ebû Cafer Muhammed b.

Cerîr et-Taberî, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 2004, s. 18; Doğru, Cafer Sâdık, İbn Cerir et-Taberî’nin Tefsirindeki Fıkhi Görüşleri, Basılmamış Öğretim Üyeliği Tezi, Erzurum 1981, s. 9, Bazı kaynaklarda bu zat “dai’fü’l hadis” olarak nitelenmiştir, İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali, Takribu’t-tehzib, Dâru’l- Asıme, b.y. ts. s. 839.

37 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 49-50; Hûfî, Ahmed Muhammed, et-Taberî, Vezâratü’s- Sekâfe ve’l-İrşâdi’l Kavmi, Kâhire ts, s. 34.

38 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 50; Kurt, Hasan, Taberî’nin Hayatı ve Tarihçiliği, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, On Dokuz Mayıs Ünv. Samsun 1987, s. 10.

39 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 50; Fayda, “Taberî”, https://islamansiklopedisi.org.tr/taberi-muhammed-b-cerir#1 (16.12.2019).

41 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 326; Hûfî, et-Taberî, s. 34; Doğru, İbn Cerir et-Taberî’nin Tefsirindeki Fıkhi Görüşleri, s. 10.

42 Fayda, “Taberî”, https://islamansiklopedisi.org.tr/taberi-muhammed-b-cerir#1 (16.12.2019); Hûfî, et- Taberî, s. 35.

(24)

14

Hanbel’in derslerine iştirak ettiğini söylemektedir.⁴³ Taberî Bağdat’ta Hasan b.

Muhammed ez-Ze’ferânî el Bağdâdî’den (ö. 260/873)⁴⁴ ve Ebû Saîd el-İstahrî’den (ö.328/940) Şafiî fıkhını almıştır.⁴⁵

Bağdat’ta bir müddet kaldıktan sonra ilmi faaliyetlerini devam ettirmek üzere Basra’ya giden Taberî, burada Muhammed b. Beşşâr el-Bündâr (ö. 252/866) ve İbnü’l- Müsennâ (ö. 252/866) başta gelmek üzere bir kısım hadisçilerden Hz. Ali’nin Basra ziyareti esnasında rivayet ettiği hadisler dahil birçok hadis ile câhiliye, Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn dönemi haberlerinin rivayet icâzetini almıştır.⁴⁶ Aynı zamanda Taberî, Basra’da Ebu’l Eş’as (ö. 253/867), Bişr b. Muâz el-Akadî (ö.245/861), İmran b. Musa el-Kazzâz (ö. 305/917), Muhammed b. Abdi’l A’la es-San’anî (ö. 245/859), Muhammed b. Musa el-Harâşî ve Muhammed el-Muallâ (ö. 243/857) gibi ulemâdan da faydalanmıştır.⁴⁷

Taberî, Kûfe’ye yolculuğu esnasında Vâsıt’taki hadisçilerden de birçok hadis için rivayet icâzeti almış ve daha sonra önemli bir ilim ve kültür şehri olarak kabul edilen Kûfe’ye geçmiştir.⁴⁸ Kûfe şehrinde hadis ve haber bilgisiyle meşhur Ebû Küreyb (Kerîb) Muhammed b. Alâ el-Hemezânî, (ö. 248/863) Hennâd b. Serî (ö. 243/857) ve İsmâil b. Mûsâ el-Kazzârî’den (ö. 245/859) hadisler almış,⁴⁹ “Süleyman b. Hallâd’dan kıraat, bazı âlimlerden de câhiliye devri şiiri yanında Arap dili ve edebiyatını öğrenmiştir.”⁵⁰ Ebû Küreyb (Kerîb), Kûfe’nin hadis ve haber yönünden en zengin

43 Sezgin, Târihu’t-turâsi’l-Arabî, I/2, 159.

44 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 326; Şibl, et-Taberî, s. 21: Fayda, “Taberî”, https://islamansiklopedisi.org.tr/taberi-muhammed-b-cerir#1 (16.12.2019).

45 Şibl, et-Taberî, s. 21; Kurt, Taberî’nin Hayatı ve Tarihçiliği, s. 11; Fayda, “Taberî”, https://islamansiklopedisi.org.tr/taberi-muhammed-b-cerir#1 (16.12.2019).

47 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 50; Kurt, Taberî’nin Hayatı ve Tarihçiliği, s. 12.

(25)

15

bilginlerinden biri olduğu için Taberî de dahil birçok muhaddis ondan hadis öğrenmeye çalışmıştır. Rivayet edildiğine göre Taberî, bu zâttan yüz binden fazla hadis öğrenince hocasının dikkatini çekmiş ve hocası da ona hadislerini rivayet etme icazetini vermiştir.⁵¹

Taberî, ilim yolculuklarının akabinde Bağdat şehrine geri gelmiş ve İbrâhim ed- Devrâkî’nin (ö. 252/866) Müsned’ini yazmış, Yûsuf et-Tağlebî’den kırâat dersi almış ve Ebû Zür’a er-Râzî, (ö. 264/878) İbnü’l-Müneccim, (ö. 300/912) Ebû Hâtim es-Sicistânî (ö. 255/869) gibi âlim zatlardan da dinî ilimler ile Arap dili ve edebiyatı üzerine dersler almıştır.⁵² “Ebû Zür’a, nakdu’l-hadîs (cerh ve ta‘dîl ilmi) konusunda Taberî’ye büyük tesiri olan hocasıdır.”⁵³

Mısır’a gitmek için Bağdat’tan ayrılmış olan Taberî, bu yolculuğu sürecinde Suriye ile kıyı şehirlerini ziyaret etmiş, Beyrut’ta bir süre kalarak Abbas b. Velîd el- Beyrûtî ile Şamlıların kıraati üzere Kur’an’ı hatmetmiş,⁵⁴ 253 (867) yılında da bu yerden ayrılarak Fustat şehrine varmıştır.⁵⁵

“Mısır’daki ikameti esnasında üç büyük Şâfiî âlimi, Rebî’ b. Süleyman el- Murâdî, (ö. 270/884)⁵⁶ İsmâil b. İbrâhim el-Müzenî (ö. 264/878) ve Ebû Abdullah İbn Abdülhakem’den (ö. 257/870) Şâfiî fıkhını öğrenmiştir.”⁵⁷ Arap dili ve edebiyatında uzman olan Ebu’l-Hasan Ali b. Serrâc el-Mısrî’yle (ö. 316/929) yakınlık kurmuş ve bu zatla hadis ve fıkıh ilimlerinin yanısıra sarf, nahiv ve şiire yönelik sohbetler gerçekleştirmiştir. Bir edebî sohbet ortamında “arûz” bahsi açılınca detaylı olarak

51 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 51-52; Kurt, Taberî’nin Hayatı ve Tarihçiliği, s. 13.

53 Akdokur, Fatma, Tehzîbu’l-Âsâr Bağlamında Et-Taberî’nin Hadisçiliği, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Ünv. Ankara 2010, s. 12.

54 Zehebî, Ma’rife, I, 150; Zehebî, A’lâm, XIV, 270.

56 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 326; Şibl, et-Taberî, s. 20-21.

(26)

16

bilmediği bu mevzuyu, Halîl b. Ahmed (ö. 175/791) tarafından kaleme alınmış olan

“Kitâbu’l-Arûz” isimli çalışmadan öğrenmiştir. Yine burada Yûnus b. Abdila’lâ es- Sadefî’den (ö. 264/878)⁵⁸ hem Mâlikî fıkhını⁵⁹ hem de Hamza ve Verş’in okuyuşlarını almıştır. Taberî, bu dönemde Dimaşk’ı da ziyaret ederek orada bulunan bir kısım ulemâdan hadis ve kıraat üzerine dersler almış, daha sonra Fustat şehrine geri dönmüştür.⁶⁰

Taberî almış olduğu bu eğitimler neticesinde Fustat şehrinde, farklı ilmî alanlarda eğitim görmüş ve birikim sahibi olmuş bir kişi olarak büyük bir üne kavuşmuştur. Taberî’nin Mısır’a geldiği sırada burada edep timsali ve ahlâk adamı olarak maruf olan Ebü’l-Hasen Ali b. es-Sirâc el-Mısrî (ö. 308/921) ikamet etmekteydi.

Bu zât, ehl-i ilimden Fustat’a gelen kişileri ziyaret eder ve onlarla tanışırdı. Ebû Cafer’in Mısır’a gelişinin üzerinden daha çok geçmeden onun Kur’ân, fıkıh, hadis, dilbilimi, nahiv ve şiirdeki üstünlüğü herkesçe bilinir olunca bu kişi, Taberî’yi buldu ve kendisiyle ilmî müzakereler yaptı. Taberî’nin her konuda yetkin olduğunu, sorduğu her soruya cevaplar verdiğini, hatta şiirde bile çok yetenekli olduğunu gördü. Zira o, Taberî’ye artık şiirlerini bilen kimsenin kalmadığı Tırimmâh’ın (ö. 125/743) şiirlerinden sormuş ve bunların Taberî’nin ezberinde olduğunu müşahede etmiştir. Bu bağlamda kendisinden bu şiirleri, gariblerini de şerhederek hıfz yoluyla imla etmesi talep edilmiştir. Bu sebeple olsa gerek Ebû Bekr b. Kâmil, Taberî’yi, Cuma mescidinin yanındaki Beytü’l- Mâl’de bu şiirleri imlâ ederken gördüğünü ifade etmiştir.⁶¹

Taberî Mısır (Fustat) seyahatinde gerçekleştimiş olduğu ilmi faaliyetler akabinde 256 (870) senesinde Bağdat şehrine geri dönmüş⁶² ve burada bütün zamanını telif ve tedris faaliyetlerine hasretmiş ve kendisini bu faaliyetlerden alıkoyacak her şeyden uzak

59 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 326.

61 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 52-53.

(27)

17

durmuştur. Kendisine teklif edilen mezâlim mahkemesi hakimliği görevini de arkadaşlarının ısrarına rağmen bu amaç doğrultusunda kabul etmemiştir.⁶³

Taberî, “Süleyman İbn Abdirrahman et-Talhî el-Kûfî’den (ö. 252/866) kıraat dersleri almış”,⁶⁴ Abdilmelîk b. Ebî’ş-Şevârib’den de (ö. 244/858)⁶⁵ hadis almıştır.⁶⁶ Yine kaynaklarımızda Taberî’nin ders aldığı hocalarının isimleri arasında Abbâd İbnü Ya’kûb er-Revecânî el-Esedî, Ebû Said el-Kûfî, (ö. 250/864)⁶⁷ İshak b. Ebî İsrail (ö.

240/854),⁶⁸ Ahmed b. Meni’ el-Beğavî, (ö. 243/857) Ebu Hemmam el-Velid b. Şüca’, Ya’kûb ed-Dürkî, Ebu Said el Eşecc gibi zatların isimleri de yer almaktadır.⁶⁹ Zehebî, Taberî’nin ders aldığı diğer hocalarının isimlerini şöyle sıralamaktadır: İsmâîl b. Mûsâ es-Süddî, Ebû Hemmâm es-Sekûnî, (ö. 243/857) Süfyân b. Vekî’, (ö. 247/861) el-Fadl b. Sabâh, Abde b. Abdillah es-Saffâr, Selm b. Cünâde, (ö. 254/868) Ahmed b. Mikdem el-İclî (ö. 253/867), Sevvâr b. Abdillah el-Anberî, Amr b. Aliyy el-Fellâs (ö. 249/863), Mücâhid b. Mûsâ (ö. 244/858), Temîm b. el-Muntasır (ö. 244/858), Hasan b. Arafe, Mühennâ b. Yahyâ, Ali b. Sehl er-Ramlî (ö. 261/874), Hârûn b. İshâk el-Hemdânî (ö.

258/871), Saîd b. Amr es-Sekûnî, İbn Vehb’in kardeşinin oğlu Ahmed, Muhammedb.

Ma’mer el-Kaysî (ö.250/864), İbrâhîm b. Saîd el-Cevherî (ö. 253/867), Nasr b. Ali el- Cehzamî (ö. 250/864), Muhammed b. Abdillah b. Bezî, Sâlih b. Mismâr el-Mervezî, Saîd b. Yahyâ el-Ümevî (ö. 249/863), Nasr b. Abdirrahman el-Evdî (ö. 248/862), Abdulhamîd b. Beyân es-Sükkerî, Ahmed b. Ebî Sürayc er-Razî, Hasan b. Sabbâh el- Bezzâr, Ebû Ammâr Hüseyin b. Hurays.⁷⁰ Ayrıca Taberî’nin, Muhammed b. Hammâd

63 Kurt, Taberî’nin Hayatı ve Tarihçiliği, s. 16.

64 Sübkî, Tabakât, III, 121; Zehebî, Ma’rife, I, 150; Hûfî, et-Taberî, s. 35. Ünal, Mehmet, Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarını Rolü, Fecr Yayınları, Ankara 2005, s.154.

65 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, XIII, 215; Zehebî, A’lâm, XIV, 268.

66 Zehebî, Ma’rife, I, 150.

67 Doğru, İbn Cerir et-Taberî’nin Tefsirindeki Fıkhi Görüşleri, s. 7.

69 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, XIII, 215.

70 Zehebî, A’lâm, XIV, 268-269.

(28)

18

et-Tıhrânî’den (ö. 271/884), Abdurrezzâk’ın tefsirinin büyük bir bölümünü aldığı söylenmektedir.⁷¹

Talebeleri

İlim yolculuklarının akabinde Hanbelilerin de etkisiyle vaktinin büyük bir kısmını evine kapanarak telifle geçiren Taberî, okumak için kendisine müracaat edenlerin arzularını da yerine getirmede büyük gayretler sarf etmiştir. İlmi kudretiyle etrafındakilerin dikkatini çeken böyle bir âlimden, birçok kimsenin ilim tahsil etmesi gayet doğaldır. Ancak Bağdat’ta sayıları çok olan Hanbelilerin baskısı ile birçok kişinin Taberî’den ilim alması maalesef mümkün olamamıştır. Bundan dolayı Taberî’nin talebelerinin sayısının pek fazla olduğu söylenemez.⁷²

Taberî’den büyük olan Ebu Şuayb Abdullah b. Hasan b. Ebî Şuayb el-Harranî,⁷³ ondan hadis rivayetinde bulunmuştur. Bu zatın, içerisinde hadis alanına dair yararlı bilgilerin bulunduğu sekiz sayfa tutarında bir cüzü, Riyad üniversitesinde bulunmaktadır.⁷⁴ İbnü’l Harranî adıyla meşhur Ebu’l Hasan Ali b. Allân el-Harrânî, Taberî’den ders almış⁷⁵ ve Horasan hadisçilerinden olan bu kişinin “Tarihu’l-Cezire”

isimli bir kitabı bulunmaktadır.⁷⁶ Abdullah b. Ahmed el-Fergânî de (ö. h.362) Şam’da Taberî’den hadis almış ve onun tarihine “et-Târîhu’l-Muzeyyel alâ Târîhi Muhammed b.

71 Koç, Mehmet Akif, İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri, Kitabiyât, Ankara 2003, s. 59.

73 Sübkî, Tabakât, III, 121; Zehebî, A’lâm, XIV, 269; Dâvudî, Tabakât, II, 111.

74 Şibl, et-Taberî, s. 32.

75 Dâvudî, Tabakât, II, 111.

76 Zehebî, A’lâm, XIV, 269; Bağdâdî, İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifin esmâü’l-müellifin ve âsâru’l- müsannifin, Müessesetü’t-Târihi’l-Arabî, İstanbul 1951, I, 681.

(29)

19

Cerîr et-Taberî” adıyla bir zeyl yazmıştır.⁷⁷ Taberî’nin, bu zata, kıraat üzerine ders verdiği de söylemiştir.⁷⁸

Ebû Bekr Ahmed b. Kâmil, (ö. h.350)⁷⁹ Taberî’den hadis rivayetinde bulunmuştur.⁸⁰ Bu kişi, fıkıh, kıraat, garîbu’l-Kur’ân ve tarih alanlarında da kitaplar yazmış olup ilk başta fıkıhta hocasının mezhebine tâbi olmuştur.⁸¹ Taberî’nin bu talebesi, 270 yılında hocasının yüz elli ayetin tefsirini imla yoluyla yazdırdığını, daha sonra Kur’ân’ı sonuna kadar okumak suretiyle tefsir ettiğini söylemektedir.⁸² Bu zâtın, Kûfe kadılığı yaptığı söylenmiştir.⁸³ Abdulaziz b. Muhammed et-Taberî adlı kişi de Taberî’den ders almış hatta hocasının tarihi hakkında bir kitap yazmış ve bu kitabın çoğunu Yakût el-Hamevî, eserinde nakletmiştir.⁸⁴ Bu kişiyi, Taberî’nin öğrencisi olarak görmeyenler de mevcuttur.⁸⁵

el-Medhal ilâ mezhebi’t-Taberî ve nusrati mezhebihi” ve “el-İcma’ fi’l-fıkh” adlı kitapların sahibi olan Ebu’l Hasan Ahmed b. Yahya b. İlmi’d-din el-Müneccim (ö.

327/938)⁸⁶ ve “er-Reddü alâ İbn Muğallis”, “Kitâbu’l-kıraat”, “Usûlü’l-kelam”, “el- Usulu’l-ekber” gibi kitapları bulunan Ali b. Abdilazîz b. Muhammed ed-Dülâbî (335/944),⁸⁷ “Kitabu’ş-şürut” ve “er-Reddü ale’l-muhâlifin” adlı eserlerin sahibi Ebu’l

77 Kehhâle, Ömer Rıdâ, Mu’cemu’l-muellifîn, Mektebetu’l-Musennâ ve Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut ts. VI, 22-23.

78 Akdokur, Tehzîbu’l-Âsâr Bağlamında Et-Taberî’nin Hadisçiliği, s. 16.

79 Zehebî, A’lâm, XIV, 269.

81 Şibl, et-Taberî, s. 32-33.

83 Hûfî, et-Taberî, s. 84.

86 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 328; Hûfî, et-Taberî, s. 85; Yüksek, İslam Hukuk Tarihinde Taberî Mezhebi, s. 66.

87 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 327; Bağdâdî, Hediyye, I, 678; Kehhâle, Mu’cem, VII, 124; Hûfî, et- Taberî, s. 86.

(30)

20

Hasan ed-Dakîkî el-Hulvânî et-Taberî de (ö. 310/922)⁸⁸ İbn Cerîr et-Taberî’ye öğrencilik yapmışlardır.

İbn Tarâr ismiyle de ma’ruf olan Ebu’l Ferec el-Muâfâ b. Zekeriyya en- Nehrevânî (ö. 390/999), Taberî’nin kitaplarını ezberleme ve mezhebini takip etme hususunda onun en önde gelen ve en zeki öğrencisi olarak anılmaktadır. Bu şahsın usûl- i fıkh alanında eserleri olduğu gibi Taberî’nin kitapları üzerine şerhleri de bulunmaktadır.⁸⁹ Fakat bazıları, ölüm yılını dikkate alarak bu şahsın, Taberî’nin bizzat öğrencisi olmayıp onun kitaplarına ulaşmış biri olduğu yorumunu yapmaktadır.⁹⁰

Ebû Ahmed Abdullah b. Adiyy, (ö. 365/975)⁹¹ Taberî’nin öğrencileri arasında olup Taberî’nin de aralarında bulunduğu binden fazla hocasını ihtiva eden bir mu’cem yazmıştır. Bu zât, aynı zamanda “el-Kâmil fi duafâi’r-ricâl” ve “İlelü’l-hadis” adlı kitapların da sahibidir.⁹² “Câmiu’l-fıkh”, “Kitabu’r-risâle” ve Taberî’nin tarihine ek olarak yazılmış olan bir tarih kitabının sahibi olan Ebû İshak İbrahim b. Hubeyb es- Sakatî et-Taberî de (391/1000) Ebû Ca’fer’in öğrencileri arasında sayılmaktadır.⁹³

İbn Mücâhid ve Muhammed İbn Ömer İbn Ahmed İbn Süleyman ed-Dâcûnî (ö.

324/935),⁹⁴ Taberî’den kıraat dersi almış, Bağdat’ın civar köylerinden biri olan Bakarh’a⁹⁵ mensub olan Mahledü’l Bâkarhî,⁹⁶ “Kitâbu’l-istiksa fi’l-fıkh” adlı eser sahibi Ebu’l Kasım b. el-Arrâd,⁹⁷ “Kitâbu’l-icma’ fi’l-fıkh” adlı eserin müellifi Ebu’l

88 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 328; Hûfî, et-Taberî, s. 86; Kehhâle, Mu’cem III, 224.

89 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 328-329; Hûfî, et-Taberî, s. 85-86.

90 Akdokur, Tehzîbu’l-Âsâr Bağlamında Et-Taberî’nin Hadisçiliği, s. 17.

92 Şibl, et-Taberî, s. 33.

93 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 328; Doğru, İbn Cerir et-Taberî’nin Tefsirindeki Fıkhi Görüşleri, s. 14.

94 Zehebî, Ma’rife, I, 150.

95 İbnü’l Esir, Ebu’l Hasan Muhammed b. Muhammed el-Cezerî, el-Lübab fî tehzîbi’l-ensâb, Dâru Sâdır, Beyrut, ts. I, 112.

96 Zehebî, A’lâm XIV, 269; Sübkî, Tabakât, III, 121; Hûfî, et-Taberî, s. 86.

97 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 328; Hûfî, et-Taberî, s. 86.

(31)

21

Hüseyn b. Yunus⁹⁸ ve aynı zamanda Taberî’nin mezhebine mensub olan⁹⁹ Ebu Müslim el-Keccî (ö. 292/904),¹⁰⁰ Taberî’nin talebleri arasında zikredilmektedir.

Yukarda sayılan isimlerin yanısıra kaynaklarda Taberî’nin öğrencileri arasında Abdulğaffar b. Ubeydillah b. Seriyy Ebu’t Tayyib el Husaybî, Ebû Amr Muhammed b.

Ahmed b. Hamdan en-Nisâburî, Ebu’l Kasım Süleyman b. Ahmed b. Eyyub et- Taberânî,¹⁰¹ Abdulvâhid b. Ömer b. Muhammed b. Ebî Hâşim el-Bezzâr Ebû Tâhir el- Bağdâdî (349/960),¹⁰² Ebû İshak b. İbrahim b. Habîb et-Taberî,¹⁰³ Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed İbn Muhammed b. Ebî’s Selc,¹⁰⁴ Abdulğaffar el-Hudaynî,¹⁰⁵ İbn Eznûbî,¹⁰⁶ İbnü’l Haddâd,¹⁰⁷ Ebû Bekr Muhammed b. Abdillah eş-Şâfiî,¹⁰⁸ Ebû Ömer Muhammed b. el-Hayrî,¹⁰⁹ Ebû Amr b. Hamdân,¹¹⁰ Ebu’l Hüseyin el-Cübbî¹¹¹ isimleri de sayılmaktadır. Ayrıca Kadı Ebû Muhammed b. Zebr, Muhammed b. Kasım el- Haşşâb, Ebû Amr Muhammed b. Ahmed b. Hemdân, Ebu Ca’fer Muhammed b. Ali, Ebû Mufaddal Muhammed b. Abdillah eş-Şeybânî, Muallâ b. Saîd adlı kişilerinde Taberî’den ders aldığı ifade edilmektedir.¹¹²

c. Eserleri

Taberî, İslam âleminde en çok kitap yazan âlimlerden biri olup öğrencilerinden

101 Sübkî, Tabakât, III, 121; Dâvudî, Tabakât, II, 111.

103 Hûfî, et-Taberî, s. 85; Yüksek, İslam Hukuk Tarihinde Taberî Mezhebi, s. 71.

105 Zehebî, Ma’rife, I, 150; A’lâm, XIV, 269.

108 Zehebî, A’lâm, XIV, 269; Hûfî, et-Taberî, s. 86.