Müellif bu eseri, Dâvûd b. Ali el İsbehanî ile arasında geçen bir ilmi tartışma sonucu, bu şahsın öğrencilerinin kendisine kötü söz söylemesi üzerine reddiye olarak yazmış179 ve yaklaşık yüz varak oluncaya kadar da bu eseri, bölüm bölüm telif etmiştir.
Bir mukaddime ile başlayan Taberî’nin bu eseri, Dâvûd b. Ali’nin ifadeleri esas alınarak yazılmış kıymetli bir eserdir. Taberî, bu çalışmasını Dâvûd’un ölümü üzerine yarıda bırakmıştır.180
175 Kurt, Taberî’nin Hayatı ve Tarihçiliği, s. 31.
176 Sezgin, Târihu’t-turâsi’l-Arabî, I/2, 168; Kal’acî, Mevsûat, s. 18; Şibl, et-Taberî, s. 110.
177 Kurt, Taberî’nin Hayatı ve Tarihçiliği, s. 33; Yüksek, İslam Hukuk Tarihinde Taberî Mezhebi, s. 79.
178 Brockhelmann, Târîhu’l-edebi’l-Arabî, III, 50.
179 Şibl, et-Taberî, s. 107.
180 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 79.
32 Âdâbu’l-Menasik
Taberî’ye ait olduğu söylenen bu eser, hac yolculuğuna çıkan bir kişinin evinden çıkışından başlayıp hacc ibadetini bitirinceye kadar yapacaklarını konu edinmektedir.181
Fedâilu Ali b. Ebî Tâlib
Bu eser, Gadîr-i Hum rivayetlerini ihtiva etmekte olup bu sebeple “Ehâdîsü Gadîr-i Hum” olarak da isimlendirilmiştir. Bağdat’taki şeyhlerden birinin; “Rasûlüllah, (s.a.s) Gadir Hum’da iken Ali b. Ebi Talib Yemen’de bulunuyordu” şeklindeki sözleri Taberî’ye ulaşınca Ali b. Ebî Tâlib’in faziletini anlatan ve Gadîr-i Hum rivayetlerini konu edinen bu eseri yazmaya başlamış fakat tamamlayamamıştır.182 İbn Kesir, Taberî’nin Gadîr-i Hum hadislerini iki cilt halinde bir araya getirmiş olduğu bu kitabını gördüğünü söylemektedir.183
Fedâilu Ebî Bekir ve Ömer
Bu eser, Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer’in faziletlerine yönelik yazılmaya başlanmış ama tamamlanamamıştır.184 Taberî’nin, bu kitabı Taberistanlı ufak bir grubun sahâbeye dil uzatması ve onlar hakkında kötü sözler söylemesi üzerine yazdığı ve bu kitap yüzünden insanlardan zarar görme korkusuna kapıldığı nakledilmektedir.185 Bu kitabın Gadîr-i Hum eseri ile aynı olduğuna dair rivayetler de bulunmaktadır.186 Bu doğrultuda eserin içerik olarak Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer’in faziletleriyle başlayıp Gadîr-i Hum rivayetinin doğruluğunu tespit ve Hz. Ali’nin faziletini teyit ile sürdüğü de söylenmektedir.187
181 İbn Asâkir, Târihu Dimaşk, XXXXXII, 197; Kurt, Taberî’nin Hayatı ve Tarihçiliği, s. 33.
182 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 80-81; Makrızî, el-Mukaffa V, 485; Şibl, et-Taberî, s.
113; Aydın, Atik, Taberî’nin Kur’an’ı Yorumlama Yöntemi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2005, s. 17.
183 İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 157; Kal’acî, Mevsûat, s. 18.
184 Atik, Taberî’nin Kur’an’ı Yorumlama Yöntemi, s. 18.
185 Hûfî, et-Taberî, s. 97.
186 Zehebî, A’lâm, XIV, 274.
187 Akdokur, Tehzîbu’l-Âsâr Bağlamında Et-Taberî’nin Hadisçiliği, s. 61-62.
33 Fedâilu’l-Abbâs
Taberî, bu esere Abbâsîlerin İbn Abbâs’ın faziletine dair bir kitap yazmasını istemeleri üzerine başlamış fakat tamamlayamamıştır.188
Tarîk-u Hadisi’t-Tayr
Müellife nisbet edilen bu kitap189 kuş hadisi ile ilgili rivayetleri içermekte olup İbn Kesir, bu kitabı gördüğünü söylemektedir.190 Söz konusu rivayet ise şöyledir
“Rasûlüllah’ın (s.a.s) sofrasında bir kuş (tayr) vardı. O dedi ki: Allah’ım, en sevgili kulunu gönder de onu benimle birlikte yesin. Sonra Ali çıka geldi ve birlikte yediler.”191 Bu kitap, Taberî’nin şiîlikle itham edilmesinin sebeplerinden biri olmuştur.192
Basîtu’l-Kavl
Müellif, bu kitaba “Merâtibu’l-ulemâ” adıyla alanında oldukça güzel bir çalışma ile giriş yapmıştır. Bu bölüme kitabın önsözünü dercetmiş, ilim elde etmeyi ve ilimde derinleşmeyi teşvik edici sözler zikretmiş, kendisinden salt rivayetler nakledip dirayeti ihmal eden arkadaşlarını eleştirmiştir. Daha sonra Hz. Peygamber’in ashâbından başlayarak ilk önce ilk üç halifeyi sonra da diğerlerini zikretmiş; tâbiûn ve tebe-i tâbiûna temas etmiş, akabinde de bölgelerin fukahâsına kadar fıkıhta derinleşmiş ulemâyı zikretmiştir. Hz. Peygamber’in hicret yurdu olduğu için evvela Medine sonra Harem-i Şerif olması hasebiyle Mekke, ardından iki Irak yani Kûfe ile Basra, Şam ve
188 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 81; Şibl, et-Taberî, s. 112.
189 İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 157; Kal’acî, Mevsûat, s. 18.
190 İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 157; Şibl, et-Taberî, s. 117.
191 Tirmizî, Ebu İsa Muhammed b. İsa, el-Camiu’l-Kebir, Thk. Beşşar b. Avvad, Daru’l-Garbi’l-İslami, Beyrut 1996, Menakıb, 72; Taberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb, el-Mu’cemü’l-kebîr, Mektebetü İbn Teymiye, Kahire 1994, VII, 82, Hadis no: 6437; Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b.
Abdilhâlık Itkî, Bahru’z-zehhâr ma’ruf bî müsnedi’l-Bezzâr, Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, Medinetü’l- Münevvera 1988, IX, 287, Hadis no: 3841; Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, Thk. Mustafa Abdulkadir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1990, III, 141, Hadis no: 4650.
192 İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 158; Akdokur, Tehzîbu’l-Âsâr Bağlamında Et-Taberî’nin Hadisçiliği, s. 213-214.
34
Horasan’dan bahsederek oradaki âlimleri anlatmıştır. Daha sonra ilk olarak “Kitâbu’t-Tahâre” ardından “Kitâbu’s-Salât” bölümünü yazmıştır. Bu eserinde fukahânın ihtilaf ettiği konularla ittifak ettikleri hususları detaylı bir şekilde ele almış ve her görüş sahibinin dayanaklarını değerlendirmiştir. Eser iki bin varak civarındadır. Bu kitapta yer alan “Âdâbu’l-Kudât” adlı bölümü de müstakillen ortaya koymuştur.193
Latîfu’l-Kavl fî Şerâi’i’l-İslâm
Bu eser, müellifin “Tehzîbu’l-asâr” isimli eserinin Ömer ibnü’l Hattâb Müsnedinde bu isimle zikredilmektedir.194 Tefsirinde ise bu kitaba birbirinden biraz farklı isimlerle işaret ettiği görülmektedir.195 Bu eser, Taberî’ye tâbi olanların tamamının itimat ettiği ve onun mezhebini derli toplu olarak anlatan bir çalışmadır.196 Usûlü fıkıh bakımından son derece önemli bulunan eserde, icmâ, âhad ve mürsel rivayetler, nâsih-mensûh, mücmel-müfesser, emir-nehiy, umûm-husûs, içtihâd ve istihsânı iptal gibi başlıklar ele alınmıştır.197 Bu eser, bazı kaynaklarda “Kitâbu’l-Lâtîf”,
“Kitâbu Lâtîfu’l-Kavl fî Ahkâmi Şerâi’ı’l-İslâm”, “Risâletu’l-Lâtîf”, “el-Beyân an Usûli’l-Ahkâm” gibi isimlerle de anılmaktadır.198 Bu eserin, otuz üç kitaptan oluştuğu ve bunlardan birisinin de “el-Beyan an usûli’l-ahkâm” olduğu söylenilmektedir.199
el-Hafîf
Bu eser, yukarda zikrettiğimiz “Kitâbu’l-Lâtîf” adlı eserin bir özetidir. Bazı ahkâm konularını müzakere etmek isteyen Ebû Ahmed el-Abbâs b. el-Hasen el-Azîzî bir haberci göndererek Taberî’den kendisi için bir kitabını ihtisar etmesini rica etmiş,
193 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 75-76.
194 Taberî, Muhammed İbn Cerîr, Tehzibu’l-âsâr Müsnedü Ömer İbnü’l HattAb, Thk. Mahmud Muhammed Şâkir, Matbaatu’l-Medenî, Kahire ts. I, 64.
195 Taberî, Câmiu’l-beyân, VII, 327; VIII, 679; IX, 529; XI, 186; XIV, 285.
196 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 73; Hûfî, et-Taberî, s. 91.
197 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 74; Hûfî, et-Taberî, s. 92; Akdokur, Tehzîbu’l-Âsâr Bağlamında Et-Taberî’nin Hadisçiliği, s. 23.
198 Sezgin, Târihu’t-turâsi’l-Arabî, I/2, 159; Brockhelmann, Târîhu’l-edebi’l-Arabî, III, 50.
199 Makrızî, el-Mukaffa, V, 484; Dâvudî, Tabakât, II, 115.
35
Taberî de içerdiği bilgilere kolayca ulaşılabilsin diye bu kitabını ihtisar etmiştir. Bu eser, 400 varak civarında olup200 hem âlimlerin hem de yeni başlayanların istifade edebilecekleri bir vasıfta birçok meseleyi ihtiva etmektedir.201
el-Müsned el-Mücerred
Taberî’nin kaleme aldığı eserlerden biri de “Müsnedü’l-mücerred” adlı bu kitabıdır ki ehl-i hadîs, bu eserin büyük kısmını yazmıştır. Bu kitapta Taberî, şeyhlerinden alıp da talebelerine okumadığı bazı hadislere yer vermiştir.202
Kitâbu’l-Musterşid
İbnü’n-Nedîm bu kitabı, Taberî’nin eserleri arasında saymaktadır.203 Şibl ise bunun, “et-Tabsîr” isimli kitapta “Tabsîru’l-Müstehdî” adıyla yer alan itikâd ve itikâdî mezhepler arasındaki farklılıklardan bahseden eser ile aynı olabileceği şüphesinde olduğunu söylemektedir.204
Edebu’n-Nufûsi’l-Ceyyide ve’l-Ahlâkı’n-Nefîse
Bu eser kaynaklarda “Kitâbu’l-âdâbi’l-hamîde ve’l-ahlâki’n-nefîse”205 ve
“Edebu’n-nefsi’s-şerîfe ve’l-ahlâkı’l-hamîde”206 gibi isimlerle de anılmaktadır. Müellif, bu kitaba önce vesvese ve kalbin fiilleri ile başlamış daha sonra dua, Kur’ân’ın faziletleri, duaya icabet zamanı ve bu vakitlerde yapılan duaya icabet edildiğine dair karinelerle bunlar hakkında sünen, sahâbe kavilleri ve tabiûn sözlerine yer vermiştir.207 Ayrıca bu eserde vera’, ihlas, şükür, riya, kibir, tevazu, sabr ve huşu’ gibi konular da
200 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 74.
201 Doğru, İbn Cerir et-Taberî’nin Tefsirindeki Fıkhi Görüşleri, s. 14.
202 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 77-78.
203 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 327.
204 Şibl, et-Taberî, s. 116.
205 Brockhelmann, Târîhu’l-edebi’l-Arabî, III, 50.
206 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 76; Hûfî, et-Taberî, s. 93.
207 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 77.
36
işlenmiştir.208 Taberî, bu çalışmaya hicrî 310 senesinde başlamış ve imlasını bitirmesinden çok kısa bir süre sonra vefat etmiştir.209
Risâletün fî Sınâ‘ati’l- Kavseyn ve Ramyi’s-Sihâm
“Ramyu’l-kavs” adıyla da anılan bu eserin, Taberî’ye aidiyeti noktasında Yakût el-Hamevî şüphe etmiş ve İbn Cerîr et-Taberî ile Abdurrahman Ahmed et-Taberî arasında bir karışıklık olduğunu söylemiştir.210 Brockhelmann ise Taberî’nin bugüne ulaşan kitapları arasında yer verdiği bu eserin, Britanya müzesi 9265 numarada kayıtlı bulunduğunu söylemektedir.211
er-Redd ala’l-Harkûsiyye
Taberî’ye nisbet edilen bu kitap, Hanbelîlere yönelik bir reddiye olarak yazılmıştır.212 Bazıları bu eserin, Taberî’ye aidiyetinin ulemâ tarafından kabul görmediğini söylemektedir.213
Ayrıca “İhtiyâr min ekâvîli’l-fukaha”, “Kitâbu âdâbi’l-kudât” ve “el-Garâib”
adlı eserler de Taberî’ye nisbet edilmektedir.214 Müellifin “Kitâbun fî ıbârati’r-ru’yâ”,
“Kitâbu muhtasari’l-ferâiz”, “Muhtasaru menâsiki’l-hac”, “Kitâbun fi’r-red ‘alâ İbn
‘Abdi’l-Hakem” ve usûle dair “el-Mûcez” adında kitaplarının da olduğu söylenmiştir.
Bu “el-Mûcez” adlı kitabına bir ahlâk risâlesi ile giriş yapmış daha sonra usûl konusunda “el-Âder” isminde bir kitap yazacağını söyleyerek bu kitabın telifini yarıda bırakmıştır. Ancak vadettiği bu esere başlayamamıştır. Kıyas hakkında da bir eser telif
208 Şibl, et-Taberî, s. 103; Hûfî, et-Taberî, s. 93; Doğru, İbn Cerir et-Taberî’nin Tefsirindeki Fıkhi Görüşleri, s. 16.
209 Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-udebâ, XVIII, 77.
210 Sezgin, Târihu’t-turâsi’l-Arabî, I/2, 168.
211 Brockhelmann, Târîhu’l-edebi’l-Arabî, III, 50.
212 Brockhelmann, Târîhu’l-edebi’l-Arabî, III, 50; Aydın, Taberî’nin Kur’an’ı Yorumlama Yöntemi, s. 17.
213 Akdokur, Tehzîbu’l-Âsâr Bağlamında Et-Taberî’nin Hadisçiliği, s. 219.
214 Dâvudî, Tabakât, II, 115-116; Şibl, et-Taberî, s. 103, 118; Akdokur, Tehzîbu’l-Âsâr Bağlamında Et-Taberî’nin Hadisçiliği, s. 25.
37
etmek istemiş ancak onu da yazamamıştır.215 Taberî’nin hacim itibarıyla “el-İhtilâf”
adlı eserinden daha geniş olan üç kitabı daha vardır. Bunlar; “Kitâbu’l-libâs”, “Kitabu ümmehâti’l-evlâd” ve sahasında neredeyse tek olan, en güzel kitaplarından biri;
“Kitabu’ş-şurb”dür.216 el-Hamevî, Taberî’nin “Fetvâ” isimli bir kitabında da bahseder.217 Halife Muktefî’in isteği üzerine yazmış olduğu vakfiye de “Kitabu’l-vakıf”
ismiyle Taberî’ye nisbet edilmektedir.218 “Kitabu delâili’n-nübüvve” adlı bir kitaptan da bahsedilir.219 Bunların haricinde de Taberî’ye nisbet edilen bazı eserler bulunmaktadır.220