T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI İSLÂM HUKUKU BİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
ÇAĞDAŞ İSLAM ÂLİMİ MUHAMMED HAMİDULLAH
VE
FIKHÎ GÖRÜŞLERİ
DANIŞMAN Doç. Dr. Halit ÇALIŞ
HAZIRLAYAN İbrahim HAMARAT
044244031005
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER... 1
ÖNSÖZ ... 5
KISALTMALAR... 6
GİRİŞ
I- Çalışmanın Konusu ... 7II- Çalışmanın Amacı ve Önemi ... 7
III- Çalışmanın Metodu ve Sınırları... 7
IV. Konu İle İlgili Türkiye’de Yapılan Çalışmalar ... 8
BİRİNCİ BÖLÜM
Muhammed Hamidullah HAYATI ve ESERLERİI. HAYATI ... 11
A. Doğumu ve Ailesi... 11 B. Eğitimi ... 11C. Hamidullah’ın Hayatında Türkiye... 13
D. Fransa’da Mülteci Olarak Kaldığı Yıllar... 15
E. Ömrünün Son Yılları ve Vefatı... 17
II. ŞAHSİYETİ VE İLMî KİŞİLİĞİ... 18
A. Şahsiyeti ... 18 B. Mezhep ve Yolu... 22 C. İlmî Kişiliği... 23III. ESERLERİ ... 24
A. Kitapları... 24 B. Makaleleri... 30 C. Neşirleri ... 41İKİNCİ BÖLÜM
FIKIH USÛLÜ VE TARİHİNE DAİR GÖRÜŞLERİI. FIKIH USÛLÜNÜN MAHİYETİ VE GELİŞİMİ ... 45
A. Tanımı ve Konusu ... 45
B. Tarihî Gelişimi... 47
C. İmam Şafiî’nin Katkıları... 48
D. Ebû Hanife’nin Katkıları ... 50
II. ŞER’Î DELİLLER ... 55
A. Klasik Şer’î Deliller... 55
2. Sünnet/Hadis ... 58
3. İcma... 61
4. Kıyas... 64
B. Diğer Şer’î Deliller ... 65
1. Muâhedeler/Antlaşmalar ... 66
2. Yabancı Kanunlar... 67
3. Mütekabiliyet/Karşılıklılık ... 67
4. Hükümet Talimatları/İdarî Genelgeler ... 68
5. Medine’nin Örf ve Ameli... 68
6. Örf ve Âdetler... 69
7. Umûmü’l-Belvâ Nazariyesi... 70
8. Zaman Aşımı ... 70
9. Vahye Dayanan Eski Kanunlar/Şer’u men Kablenâ ... 70
III. İCTİHAD... 73
A. Hamidullah’ın İctihad Metodu ve Bazı İctihadları... 76
1. Önceki Peygamberlerin Şeriatları Delilinden Hüküm Çıkarma... 77
2. Hadisten Hüküm Çıkarma... 81
3. Mantıkî Delil Sunma ... 84
4. Sahabe Kavliyle İstidlal ... 86
5. Makâsıdü'ş-şerîa... 89
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FIKHA DAİR GÖRÜŞLERİ
I. FIKHIN MAHİYETİ VE ÖZGÜNLÜĞÜ... 92
A. Tanımı ve Konusu ... 92
B. Kendine Mahsus Vasıfları ... 93
1. Hukukun Kökleri... 93 2. Yazılı Anayasa ... 93 3. Devletler Hukuku ... 94 4. İyi ve Kötü Ölçüsü ... 94 5. Niyet Mefhumu ... 95 6. Vicdan Müessesesi ... 96
7. Vergi ve Bütçe İlkeleri ... 96
8. Manevi Olgunluk... 96
9. Hayatiyet ... 97
10. Yetki sorumluluk dengesi... 97
11. Yaptırımlar ... 98 C. Özgünlüğü ... 98
II. İBADETLER ... 102
A. Namaz... 102 B. Oruç ... 105 C. Hac... 107 D. Zekât... 109II. İSLAM İKTİSADI ... 111
A. Mevcut İktisadî Sistemler... 111
B. İslam İktisadının Temelleri... 112
1. İktisadî Kanunlar ... 116
2. İktisadî Yasaklar... 124
IV. ANAYASA... 128
A. Tanımı, Tarihçesi ve İlk Anayasa... 128
B. Devlet... 129
1. Devlet Anlayışı... 129
2. Rejim Anlayışı... 130
3. Devletin Yetki ve Sorululuk Anlayışı ... 131
4. Vatandaşlık Anlayışı ... 132
5. Kanun Önünde Eşitlik Anlayışı... 132
C. Yasama ... 133
D. Yürütme... 134
1. Hükümdar... 134
2. Biat ... 135
3. Kamu Görevlerinin Yerine Getirilmesi... 136
4. İktidarın Süresi ... 137
5. İktidarin El Değiştirmesi (Hilâfet) ... 138
6. Hükümet Yönetimi ve Danışma... 139
E. Yargı ... 139
1. Adlî Teşkilat... 139
2. Hukuksal Kavramların Gelişmesi ... 140
3. Muhakeme Usûlü ... 141
4. Mahkeme... 143
5. Hâkimler... 143
V. DEVLETLER HUKUKU ... 144
A. Devletler Hukukunun Mahiyeti... 144
1. Tanımı ... 144 2. Konusu ... 145 3. Hedefi ... 145 4. Yaptırım Gücü... 146 5. Tarihçesi ... 147 6. Temel İlkeleri ... 148
B. Barış Temeline Dayalı İlişkiler... 150
1. Devletin Tarifi ... 150
2. Devletin Unsurları ... 150
3. Diplomasisi... 155
4. Eman Müessesesi ... 157
C. Hasmâne İlişkiler... 157
1. Savaşın Mahiyeti ve Tanımı... 158
2. Meşru Savaşlar ... 158
3. Mürtedlere Karşı Savaş ... 160
4. İç Savaşlar ve İsyanlar... 161
5. Savaş İlanı ... 161
6. Savaş İlanının Etkileri ... 162
7. Düşman Şahıslara Karşı Genel Tutum ... 163
8. Savaş Yasakları ... 163
9. Savaş Esirlerine Yapılabilecek Muameleler ... 164
10. Meşrû Savaş Taktikleri... 166
12. Düşman Ölülerine Yapılacak Muamele ... 168
13. Çarpışan Taraflar Arasında Dostane İlişkiler... 168
14. Savaşın Sona Erme Şekilleri ... 169
D. Tarafsızlık... 170
SONUÇ ... 175
ÖNSÖZ
İletişim çağında dünya küçülmüş, milletler birbirlerinden daha fazla etkilenir olmuşlardır. Bugün bir “dünya vatandaşı” kavramı gelişmektedir. Artık medenî dünyanın benimsediği bir takım hukukî kriterler mevcuttur. Yakın gelecekte insanlığın tüm dünyada geçerli, ortak bir hukukun uygulanması talebi hiç de hayalî görülmemektedir. Böyle bir talep karşısında İslam hukukçuları için önemli olan, elbette ki en mükemmel hukuk olarak inandıkları İslam hukukunu insanlığın önüne bir model olarak sunup sunamayacaklarıdır. Bunun için öncelikle onlardan beklenen iki şey vardır: İslam hukuk mirasını ve günümüz dünya şartlarını iyi okumak ve bunları doğru algılamak.
Yukarıda belirtmiş olduğumuz bu beklentilere cevap verebilmek için ciddi bir donanıma ihtiyaç olduğu bir gerçektir. İşte bu sebeple çalışmamıza, beklentilere cevap verebilecek bir donanıma sahip olduğunu düşündüğümüz çağdaş İslam âlimi Muhammed Hamidullah’ı ve onun fıkha dair görüşlerini konu edindik. Çünkü Hamidullah, bir yandan geçmişi tetkik ve tespitte titiz bir araştırmacı, diğer yandan günümüz ilmî ve kültürel birikimini orijinal dilinden takip edip değerlendirebilen bir entelektüel, bir başka açıdan ise geleceğe dair ufuk açıcı yaklaşımlara sahip bir fikir adamı olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu çerçevede onun İslam hukukuna dair ilmî ve fikrî mesaisi üzerinde yapılacak çalışmanın, İslam hukuk mirasının doğru okunması ve algılanmasına katkı sağlayacağı açıktır. Bu sayede İslam hukukunun, küreselleşen dünyanın ortak hukuk arenasında, varislerince en iyi şekilde temsil edilme imkânı daha yüksek olacaktır.
Bu çalışma esnasında görüş ve ufuklarından istifade ettiğim, başta danışman hocam Doç. Dr. Halit ÇALIŞ olmak üzere, kıymetli hocalarım; Prof. Dr. Orhan ÇEKER, Prof. Dr. Saffet KÖSE ve Prof. Dr. Ahmet YAMAN beylere teşekkürlerimi arz ederim.
Ayrıca çalışma esnasında özellikle teknik konularda bana destek olan, başta Huzeyfe ÇEKER olmak üzere Kosovalı dostlarım, Zymer RAMADANİ ve Abdylkader DURGUTİ’ye teşekkürü bir borç bilirim.
İbrahim HAMARAT Konya 2007
KISALTMALAR
(as) : Aleyhi’s-Salâtu ve’s-Selâm (ra) : Radıyallâhu anh(sav) : Sallallâhu aleyhi ve sellem b. : Oğul/oğlu
c. : Cilt
çev. : Çeviren/ler der. : Derleyen
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi edt. : Editör
Hz. : Hazreti
İA : İslam Ansiklopedisi krş. : Karşılaştırınız
m. : Mîlâdî
md. : Madde
MÜİFAV : Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı nşr. : Neşreden/ler s. : Sayfa sd. : Sadeleştiren sy. : Sayı thk. : Tahkik eden/ler ts. : Tarihsiz vb. : Ve benzeri vd. : Ve devamı vs. : Ve saire
GİRİŞ
I- Çalışmanın Konusu
Bu çalışmanın konusu çağdaş İslam âlimlerinden Muhammed Hamidullah’ın İslam hukukuna dair görüş ve açılımlarıdır.
Bu çerçevede, Muhammed Hamidullah’ın hayatı, şahsiyeti ve eserleri hakkında bilgi verilmiş daha sonra Hamidullah’ın İslam hukukuna dair mevzularda ifadelendirmiş olduğu görüş ve tercihleri belli başlıklar altında tahrir edilmiştir.
II- Çalışmanın Amacı ve Önemi
Hint kıtasından başlayıp batıya doğru ta Amerika’ya kadar uzanan coğrafyada hem İslam kültürünün hemen her merkezinde ilmi mesaiye sahip olan, hem de batı dünyasını tanımaya ve orada yoğun araştırma, tetkik ve tebliğ faaliyetleri göstermeye muvaffak olan, Muhammed Hamidullah’ın hayatı, eserleri ve fıkha dair özgün görüşlerinin belli bir disiplin çerçevesinde tespit edilmesi, tecrübeli ve velûd bir araştırmacı olarak geliştirmiş olduğu yeni araştırma metotlarının incelenmesi ve bunlar üzerinde gerekli mülahazalarda bulunulması, İslam hukuku araştırmaları açısından önemli katkılar sağlayacaktır.
Muhammed Hamidullah ile ilgili şu ana kadar yapılan çalışmalar, pek azı dışında, genelde hatırat niteliği taşımaktadır. Onun İslam hukuku’nun çeşitli şubeleri ile alakalı belirtmiş olduğu düşüncelerinin, imkân dâhilinde, tespitine ihtiyaç vardır. Yapmış olduğumuz bu çalışma, her ne kadar bu ihtiyacı tamamen karşıladığı iddiasında olmasa da, belirtilen hedef doğrultuda bir adım olarak görülebilir.
III- Çalışmanın Metodu ve Sınırları
Bu çalışma; giriş dışında üç bölümden oluşmaktadır.
Birinci bölümde; Muhammed Hamidullah’ın hayatı, şahsiyeti ve eserleri ele alınmış, İslam hukuk ile ilgili yazıları hakkında belli tespitler ortaya konulmuş, diğer alanlarla ilgili çalışmaları ise isim olarak tespit edilmeye çalışılmıştır.
İkinci bölümde; fıkıh usulüyle ilgili görüş ve açılımları değerlendirilmiştir. Burada Fıkıh Usulü’nün mahiyeti ve tarihi gelişimi, bu gelişime katkısı olan bazı şahıslar ile ilgili Hamidullah’ın değerlendirmeleri konu edinilmiştir.
Üçüncü bölümde ise, Hamidullah’ın fıkha dair tespit ve görüşleri başlığını taşımaktadır. Bu başlık altında kamu hukuku özel hukuk ayrımı dikkate alınmadan, Hamidullah’ın; İbadetler, İslam İktisadı, Anayasa ve Devletler Hukuku konularındaki görüşleri ele alınmıştır.
Bu çalışma ortaya konulurken, Muhammed Hamidullah ile ilgili Türkiye’de yapılan, sempozyum, makale ve tebliğlerden istifade edilmiştir. Ancak onunla ilgili, -kanaatimce büyük bir kadirşinaslık örnekleriyle dolu- bu gayretlerden istifade etmekle birlikte, büyük ölçüde onun kendi eserlerinden yararlanılmıştır. Bu eserlerin hemen hemen tamamı genelde Hamidullah’ın talebeleri ve diğer kıymetli mütercim ve araştırmacılar tarafından Türkçeye kazandırılmış çalışmalardan oluşmaktadır.
IV. Konu İle İlgili Türkiye’de Yapılan Çalışmalar
1. İslam Hukuku Araştırmaları Açısından Muhammed Hamidullah
Prof. Dr. Ahmet YAMAN tarafından hazırlanan makale, Kayseri’de çıkan BİLİMNAME dergisinde yayımlanmıştır. (sy. 5, yıl: 2) 2004.
2. Muhammed Hamidullah’ın Kelâmî Görüşleri ve Eleştirisi
Ömer Dündar tarafından, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi’nde, Prof. Dr. Nadim Macit danışmanlığı ile 2002 yılında yapılmış bir lisans bitirme tezi
4. Mi’rac ve Hamidullah
Zeki Çıkman, tarafının hazırlanmış, 204 sayfalık bir çalışma. Berekat Yayınevi tarafından 1977'de, İstanbul’da basılmıştır.
5. Muhammed Hamidullah
Salih TUĞ-M. Kâmil YAŞAROĞLU, DİA, İstanbul 2005. 6. Prof. Dr. Muhammed Hamidullah
Salih TUĞ, MARİFE Dergisi sy. 3, yıl:2 (Kış/2002). 7. M. Hamidullah’ın Ardından
Diyanet Aylık Dergisi, (Ocak/2003)
8. Hamidullah Üzerine M. Said Hatiboğlu ile Söyleşi
Mehmed GÖRMEZ, İslamiyet/Kitabiyat BÜLTEN, Ekim-Aralık 2002.
9. Prof. Dr. Muhammed Hamidullah (1908–2002), Hayatı, Eserleri, Hakkında Söylenenler ve Bazı Konulardaki Görüşleri
Ali ŞAFAK, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy: 6, yıl: 2005.
10. Hayatı, Kişiliği Ve Düşünceleri İle Muhammed Hamidullah Sempozyumu
Bursa il Müftülüğü-Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ortak organizasyonuyla düzenlenmiş olan sempozyum, bu adla organizatörler marifetiyle, kitap halinde okuyuculara sunulmuştur. ( İstanbul 2007)
BİRİNCİ BÖLÜM
MUHAMMED HAMİDULLAH
(19 Ocak 1908/16 Muharrem 1326)__(17 Aralık 2002/13 Şevval 1423) HAYATI ve ESERLERİ
I. HAYATI
A. Doğumu ve Ailesi
Muhammed Hamidullah, 19 Ocak 1908 (Hicri 16 Muharrem 1326) tarihinde -şu an Hindistan’ın Andra Pradeş eyaletinin merkezi olan- Hayderâbâd (Deccan) şehrinde dünyaya gelmiştir.1 Soyu, Arap müfessir ve mutasavvıf Mahdûm Mehâimî’ye dayanmakta olup2 ailesi, köklü bir ilmî ve kültürel geleneğe sahiptir.3 Ailesi içerisinde ilim adamları, hukukçular, yazarlar, edipler ve sûfi meşrep büyükler yer almaktadır. Kaynaklarda bu geniş, kültürlü aileye ait zengin bir kütüphanenin bulunduğu bilgisi de geçmektedir.4
Babası Hayderâbâd Nizamlığı başmüftülerinden Ebû Muhammed Halîlullah, annesi ise Sultan Begüm’dür.5 Muhammed Hamidullah, 3’ü erkek 5’i kız olmak üzere 8 çocuklu bu
ailenin en küçüğüdür.6
B. Eğitimi
Muhammed Hamidullah, ilk eğitimini, başta annesinden olmak üzere, aile büyüklerinden almıştır. Annesi Sultan Begüm, kendisine özgü özel bir anlatım üslûbu ile Hz. Peygamberin hayatını, sahabi menkıbelerini ve bazı önemli tarihî olayları daha küçük yaşta Hamidullah’ın öğrenmesini sağlamış,7 belki de onun bu şekilde İslam tarihine ilgisini çekerek sonraki yıllarda bu alanda ciddi çalışmalar yapmasına zemin hazırlamıştır.
1 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammad Hamidullah”, Marife, s. 9; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi:
Muhammed Hamidullah”, s. 58; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 42.
2 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 42.
3 Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 58. 4 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 6.
5 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 42. 6 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 5.
7 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammad Hamidullah”, Marife, s. 9; Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 6; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 42.
İlk eğitiminin ardından Hayderâbâd’da hem İslamî ilimleri hem de müsbet ilimleri tedris edebileceği, klasik medrese tarzında eğitim veren bir kurum olan Nizâmiye Üniversitesi’ne gitmiştir.8 Bu kurumda eğitimini tamamladığında (1924) ülkesinde master seviyesine denk bir unvan olan “mevlevî kâmil” payesini almıştır.9
Daha sonra Osmaniye Üniversitesi Hukuk Fakültesinde lisans ve yüksek lisans (Master of Arts) eğitimlerini tamamlamıştır.10 Hem bitirme tezi, hem de yüksek lisans çalışmalarında modern Devletler Hukuku ile İslam Devletler Hukukunun (siyer) birbirine denk olduğu tezini savunmuştur. 11
Yaptığı ciddi çalışmaları ile dikkat çeken Muhammed Hamidullah, Haydarâbad’da Hukuk Fakültesi dekanı Hüseyin Ali Mirza’nın sağladığı bir burs ile doktora öğrenimi görmek üzere, Almanya’nın Bonn şehrine gitmiştir. Rheinische Friedrich-Wilhems Üniversitesinde İslam Devletler Umumî Hukuku alanında öğrenim görmüş, araştırmalar yapmış, Arapça ve Urduca dersleri vermiştir.12 Araştırmaları esnasında Mekke, Medine, Yemen, Tahran, Kahire, Beyrut, Şam ve İstanbul’daki kütüphaneleri tanıma ve buradaki yazma eserleri inceleyip –özellikle siyerle ilgili– temel kaynaklardan bilgi edinme imkânına sahip olmuştur.13 Çalışmaları neticesinde 1933 yılında “İslam Devletler Hukukunda
Tarafsızlık” (Die Neutralität im Islamischen Völkerrecht) adlı doktora tezini tamamlamaya muvaffak olmuştur.14
Aynı zamanda ikinci bir doktora çalışmasını da Fransa’da Sorbonne Üniversitesinde Tarih-Edebiyat dalında yapmıştır.15 İlk dönem İslam diplomasisini ele aldığı bu çalışmasını
8 Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 58; Yaşaroğlu, “Muhammed
Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 42.
9 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 42; Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 5.
10 Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 58.
11 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 5; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve
Eserleri”, s. 42.
12 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 42–43.
13 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammad Hamidullah”, Marife, s. 10; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi:
Muhammed Hamidullah”, s. 58.
14 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 43; Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 5; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 58.
tamamlarken, Kuzey Afrika’daki ve Avrupa’daki yazma eserleri inceleme imkânı bulmuştur.16 “La Diplomatic Musulmane á l’Époque du Prophète et des Khalifes Ortodoxes” adlı bu doktora tezini de 1935 yılında tamamlamış; böylece hem hukuk, hem de tarih-edebiyat alanlarında çifte doktora unvanı kazanmıştır.17
Muhammed Hamidullah, batıda yaptığı bu çalışmaları sayesinde, daha önce vâkıf olduğu İslamî kaynakların yanı sıra, batılı kaynakları da tanıma fırsatı bulmuştur. Bu vesileyle pek çok batı dilini de öğrenmiş; müsteşriklerin fikirlerini, delillerini, onların savundukları tezleri, lehlerinde ve aleyhlerindeki görüşleri, sonuca varmada kullandıkları metotları tetkik etme fırsatı bulmuştur.18
Doktora çalışmalarının ardından bir süre Collège de France’ta Henri Laoust19, Louis Massignon20 ve William Marçais’in derslerine katılmıştır.21 Daha sonra ülkesine dönerek, lisans ve yüksek lisans diplomalarına sahip olduğu Osmaniye Üniversitesinin İlahiyat ve Hukuk Fakültelerinde ve yine aynı nizamlıkta bulunan Nizamiye Üniversitesinde, 1936–1946 yılları arasında, Devletler Hukuku ve Siyer kürsülerinde profesör olarak dersler vermiştir.22
C. Hamidullah’ın Hayatında Türkiye
Hamidullah’ın hayatında Türkiye’nin ve Türk insanının ayrı bir yeri vardır.23 Kendi ifadesiyle “Türkiye onun ikinci ilim yurdu” olmuştur.24 Hamidullah, Türkiye’ye ilk ziyaretini
16 Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 58; Yaşaroğlu, “Muhammed
Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 43.
17 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 43; Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 5.
18 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammad Hamidullah”, Marife, s. 10.
19 Görmez, “Hamidullah Hocamız Üzerine Mehmed Said Hatiboğlu ile Söyleşi”, s. 6; Tuğ, “Prof. Dr.
Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 53.
20 Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 58. 21 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 43.
22 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammad Hamidullah”, Marife, s. 10; Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 7; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 43; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm
Âlimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 58.
23 Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı: Muhammed Hamidullah”, s. 14; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın
Hayatı ve Eserleri”, s. 44.
1932 yılında yapmıştır. Bu ziyaretinde Şerefeddin Yaltkaya, İsmail Saib Sencer, Helmut Ritter, Osman Rescher’in aralarında bulunduğu ilim adamları ile tanışmıştır.25
Daha sonra 1951 yılında, İstanbul’un ev sahipliğini yaptığı, Milletlerarası Müsteşrikler Kongresi’ne katılmıştır. Müzakereler esnasında sergilediği tutumlarla İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Öğretim üyesi olan, aynı zamanda kongre başkanlığını yürüten Ord. Prof. Zeki Velidi Togan’ın dikkatini çekmiştir. Togan’ın talebi üzerine İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İslam Tedkikleri Enstitüsü bünyesinde sözleşmeli misafir profesör sıfatıyla ders vermeye başlamıştır. 1955 yılından başlayarak 1975 yılına kadar sözleşmesi her yıl yenilenerek, her bahar yarıyılı 3 ay süreyle İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde; İslam Kültürü, Siyer, Dinler Tarihi, İslam’da Devlet İdaresi ve Devletler Hukuku gibi dersleri okutmuştur. Arapça, Fransızca ve İngilizce olarak sunulan bu dersleri; Dr. Fuat Sezgin, Kemal Kuşçu, Dr. Salih Tuğ, Dr. Yusuf Ziya Kavakçı, Dr. M. Bilge ve Dr. Ahmet S. Furat gibi akademisyenler Türkçeye tercüme etmişlerdir.26 Sadece ilgili bölüm öğrencileri değil, aynı zamanda diğer fakültelerden öğrenciler ve hocalar da bu dersleri takip etmiştir.27
Hamidullah, 1960’lı yıllardan sonra ise Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde ve Erzurum’da Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesinde; İslam Hukuku, İslam Tarihi, İslam Müesseseleri Tarihi ve Mukayeseli Dinler Tarihi vb. dersler vermiştir.28
Ayrıca Türkiye’de bulunduğu süre zarfında Türkiye’nin diğer bazı şehirlerinde bulunan Yüksek İslam Enstitülerinde, çeşitli kültürel vakıf ve derneklerde konferanslar vermiştir. Hamidullah, bu konferanslar ile II. Dünya Savaşı sonrası Türkiye’de önü açılan
25 Okay, “Âlimin Ölümü”, s. 40; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 44.
26 Asrar, “Kalender Ruhlu Gerçek Bir Bilim Adamı”, s. 49; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Alimi Portresi:
Muhammed Hamidullah”, s. 58.
27 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammad Hamidullah”, Marife, s. 10; Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 7; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 44; Kavakçı, “Muhammed
Hamidullah: Zamanımızın Dünya Çağındaki Dev İslam Âlimi”, s. 21; Gölcük, “Muhammed Hamidullah: Batı’da Parlayan İslam Yıldızı”, s. 35; Okay, “Âlimin Ölümü”, s. 40; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Alimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 58.
28 Görmez, “Hamidullah Hocamız Üzerine Mehmed Said Hatiboğlu ile Söyleşi”, s. 5; Yaşaroğlu, “Muhammed
Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 44; Yıldırım, “Üstad M. Hamidullah’dan Kalan Hoş Sada”, s. 38;
İslamî ilimlerin yeniden canlandırılması çalışmalarında önemli rol oynamıştır.29 Türkiye’de onun konferanslarından istifade etmiş, onun talebesi olma ayrıcalığını yakalamış; Hayreddin Karaman, Bekir Topaloğlu, Suat Yıldırım, Yusuf Ziya Kavakçı, Şerafeddin Gölcük ve İhsan Süreyya Sırma gibi isimler bulunmaktadır.30
D. Fransa’da Mülteci Olarak Kaldığı Yıllar
1948 yılı, Muhammed Hamidullah’ın hayatında bir dönüm noktası olmuştur. 1947 yılında Osmaniye Üniversitesi tarafından, ilmi çalışma yapmak üzere, Paris’e gönderilmiştir. Hayderâbâd Nizamlığını Birleşmiş Miletlere dâhil etmek üzere kurulan delegasyonda görev almıştır.31 Bu esnada, Hamidullah Paris’te iken memleketi işgâl edilmiş; Hayderâbâd Nizamlığı’nın siyasi ve idari varlığına, o yıl bağımsızlığını kazanan Hindistan Devleti tarafından son verilmiştir.32
Bunun üzerine Muhammed Hamidullah, ülkesinin bağımsızlığının batılı ülkeler tarafından kabul edilmesini sağlamak amacıyla 1948’de Hayderâbâd Bağımsızlık Cemiyeti’nin kuruluşuna katılmış ve bu uğurda çalışmalarını sürdürmüştür.33 İşgali protesto
eden yazılar kaleme almış, işkâl aleyhinde yazdığı bu yazıları sebebiyle Hindistan Devleti Hamidullah’ın pasaportunu iptal ederek Hindistan’a girişini yasaklamıştır. Artık doğup büyüdüğü ve akademik çalışmalarını sürdürdüğü vatanına bir daha dönememiştir. Bu tarihten itibaren “Heimatlos” (vatansız) statüsüyle çoğunluğu –kendi tabiriyle “vatan-ı gayr-i me’lûf” (alışamadığım vatan) dediği– Paris’te olmak üzere ülkesinin dışında hayatını devam ettirmek zorunda kalmıştır.34 Türkiye’nin de aralarında bulunduğu birçok ülkenin vatandaşlık teklifini ise kabul etmemiştir.35
29 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammad Hamidullah”, Marife, s. 11; Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 7; Kavakçı, “Muhammed Hamidullah: Zamanımızın Dünya Çağındaki Dev İslam Alimi”, s. 26. 30 Kavakçı, “Muhammed Hamidullah: Zamanımızın Dünya Çapındaki Dev İslam Alimi”, s. 24; Yaşaroğlu,
“Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 45; Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s.
69.
31 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 43. 32 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 43. 33 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 43.
34 Yıldırım, “Üstad M. Hamidullah’dan Kalan Hoş Sada”, s. 37; Tuğ, “Prof. Dr. Muhammad Hamidullah”, Marife, s. 10; Görmez, “Hamidullah Hocamız Üzerine Mehmed Said Hatiboğlu ile Söyleşi”, s. 5; Tuğ, “Prof.
Hamidullah, 1950’lerin başlarında Pakistan’ın ilk anayasasının teşekkülü ile ilgili çalışmalarda yer almıştır.36 1954–1978 yılları arasında, 24 yıl süreyle Paris’teki Bilimsel Araştırmalar Milli Merkezi’nde araştırmacı olarak görev yapmış,37 bu süre zarfında sosyal ve akademik faaliyetlerini sürdürmüştür.
Muhammed Hamidullah’ın hayatının Paris’teki bu bölümünün ilk yılları ekonomik darlık içerisinde geçmiştir. 1954’te Centre National des Recherces Scientifiques’e (Bilimsel Araştırmalar Milli Merkezi) üye olarak kabul edilişine kadar geçim sıkıntısı çeken Hamidullah; Arapça, Farsça vb. özel dersler okutarak ekonomik anlamda ayakta kalmayı başarmıştır.38 Bilimsel Araştırmalar Milli Merkezi(CNRS)’ne üye olduktan sonra geçimini buradan aldığı mütevazı bir ücretle sağlamıştır.39
Hamidullah, hem ferdî olarak, hem de kuruluş olarak İslamî faaliyetlerde ciddi gayretler sarf etmiştir. Cuma günleri Paris Camii’nde dersler vererek İslam dünyasının çeşitli yerlerinden gelen Müslümanlara faydalı bilgiler aktarmıştır.40 Ayrıca İslam-Hıristiyan Dostluk Derneği bünyesinde yapılan toplantılara iştirakten geri durmamış, Hıristiyanlara İslam’ı en güzel şekilde tanıtma hizmetini yerine getirmiştir.41
Ayrıca İslam Kültür Merkezi’nin teşekkülünde çaba sarf etmiş ve aylık olarak yayınlanan France-Islam adlı bir dergi çıkarmıştır.42 Avrupa Müslümanları Dostluk Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 7; Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı: Muhammed Hamidullah”,
s. 14; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 43.
35 Kavakçı, “Muhammed Hamidullah: Zamanımızın Dünya Çağındaki Dev İslam Âlimi”, s. 24; Kılıç, “Âlim,
Zâhid, Zarîf ve Nahîf Bir Can Uçtu Aramızdan: Muhammed Hamidullah”, s. 42; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Alimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 59.
36 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 50; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi:
Muhammed Hamidullah”, s. 58; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 43.
37 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 43–44; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi
Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 58.
38 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammad Hamidullah”, Marife, s. 10.
39 Gölcük, “Muhammed Hamidullah: Batı’da Parlayan İslam Yıldızı”, s. 33.
40 Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı: Muhammed Hamidullah”, s. 15; Gölcük, “Muhammed Hamidullah:
Batı’da Parlayan İslam Yıldızı”, s. 33; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 44;
Yıldırım, “Üstad M. Hamidullah’tan Kalan Hoş Sada”, s. 36.
41 Gölcük, “Muhammed Hamidullah: Batı’da Parlayan İslam Yıldızı”, s. 34.
42 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 44; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Alimi
Derneği’nin (Amicales des Musulmans en Europe) faaliyetlerinde de rol almıştır. Fransa Müslüman Öğrenciler Derneği’nde Pazar günleri yaptığı konuşmalar ile Avrupa’da eğitim gören, aralarında Türklerin de bulunduğu, yerli-yabancı pek çok öğrenciye birikimlerini aktarmış, onlarla yakın ilişkiler kurarak eğitim süreleri boyunca kendilerine destek vermiştir.43
1950’li yıllarda, İslam’ı tebliğ etmek amacıyla Cenevre’de bir araştırma ve yayım kurumu olarak kurulan İslam Merkezi’nin (Centre Islamique de Génève) teşekkülüne ve yayınlarına destek vermiştir.
Hamidullah, Paris’te bulunduğu süre zarfında, gerek bireysel çabası gerekse kurumsal gayretleri sebebiyle birçok kişinin İslam ile şereflenmesine vesile olmuştur.44
E. Ömrünün Son Yılları ve Vefatı
Bilimsel Araştırmalar Milli Merkezi’ndeki görevinden 1978 yılında emekliye ayrılan Hamidullah, emeklilik hayatı boyunca da bilimsel araştırmalarına devam etmiştir.45
Paris’ten ayrılmadan önceki son yıllarında sağlık problemleri baş göstermiştir.46Ciddi
sağlık problemleri yaşamaya başlayınca, 1996 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Penssylvania eyaletine akrabalarının yanına gitmek zorunda kalmıştır. Daha sonra Florida eyaletinin Jacksonville şehrindeki akrabalarının yanına yerleşmiştir.47Son zamanlarında işitme duyusunu kaybetmesine ve konuşma güçlüğü çekmesine rağmen şuurunu kaybetmemiştir.48 Son haftalarında onunla sadece yeğeni Sedîde Atâullah Hanım işaretlerle konuşabilmiştir.49 Sedîde Atâullah onun ölümünden sonra da eserlerinin toplanması ve tanıtılması ile ilgili çalışmalara bizzat destek vermiştir.
43 Yıldırım, “Üstad M. Hamidullah’dan Kalan Hoş Sada”, s. 37. 44 Asrar, “Kalender Ruhlu Gerçek Bir Bilim Adamı”, s. 49.
45 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 45. 46 Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı: Muhammed Hamidullah”, s. 15.
47 Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Alimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 58; Yaşaroğlu, “Muhammed
Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 45.
48 Yıldırım, “Üstad M. Hamidullah’dan Kalan Hoş Sada”, s. 39; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı
ve Eserleri”, s. 45; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 58.
Hamidullah, 17 Aralık 2002 (Hicri 13 Şevval 1423) Salı günü yeğeni Sedîde Atâullah Hanımın evinde sabah namazını eda ettikten sonra istirahat halinde iken ruhunu teslim etmiştir.50 Cenaze namazı 18 Aralık 2002 Çarşamba günü Türk öğrencilerinden Prof. Dr. Yusuf Ziya Kavakçı tarafından kıldırılmış ve cenazesi Jacksonville’deki Müslüman kabristanına (Muslim Garden of Chapel Hills Memorial Gardens, Muslim Cemetery) defnedilmiştir.51
II. ŞAHSİYETİ VE İLMî KİŞİLİĞİ
A. Şahsiyeti
Miladi takvimle 94, Hicri takvimle 97 yıllık ömrü boyunca İslam’ı batıda mükemmel bir şekilde temsil etmiş olan Muhammed Hamidullah, nezaketi, ihlâsı, alçakgönüllülüğü ve dindarlığı ile tanınmıştır. Samimi bir Müslüman olarak İslam dinine güzel hizmetler etmiş, batılı entelektüellerin gözünde âdeta İslam’ın yaşayan bir örneği olmuştur.52
Hamidullah şöhrete, şana, paraya iltifat etmemiştir. Son derece mütevazı bir yaşamsürmüştür. Paris’teki yaklaşık 50 yıllık hayatında; 5 katlı, asansörü olmayan eski bir binanın çatı katında; bir oda, bir mutfak ve bir lavabodan müteşekkil, küçük bir dairede (Tournon sokağının 4 numaralı konağının 25 nolu dairesi) yaşamıştır.53 Eşya olarak evinde sadece bir yatak, birkaç sandalye vb. zarurî şeylerden başka bir şey bulundurmamıştır.54
50 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammad Hamidullah”, Marife, s. 9; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve
Eserleri”, s. 45; Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 5; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 59.
51 Kavakçı, “Muhammed Hamidullah: Zamanımızın Dünya Çağındaki Dev İslam Âlimi”, s. 25, Yaşaroğlu,
“Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 45; Tuğ, “Prof. Dr. Muhammad Hamidullah”, Marife, s. 11;
Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 59. 52 Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı: Muhammed Hamidullah”, s. 14.
53 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 45; Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı:
Muhammed Hamidullah”, s. 15; Kılıç, “Âlim, Zâhid, Zarîf ve Nahîf Bir Can Uçtu Aramızdan: Muhammed Hamidullah”, s. 44.
Hamidullah, yazdığı eserlerden telif ücreti dahi almamış, bunları Paris Müslüman Öğrenciler Örgütüne bağışlamıştır.55 Ayrıca Pakistan Devletine yaptığı fikri yardımlarından dolayı kendisine layık görülen “hilal-i imtiyaz” ödülünü, o dönemin Pakistan devlet başkanı Ziyâü’l-Hakk’ın elinden almış ama yanında verilen para ödülünü kabul etmeyerek bu ödülü İslâmâbâd’daki İslam Araştırmaları Enstitüsü’ne bağışlamıştır.56 Aynı şekilde kendisine taktim edilen Kral Faysal ödülünü ise kabul etmemiştir.57 Ankara Üniversitesinde verdiği konferansların ücretlerini de almayarak bunları fakülte talebe cemiyetine bağışlamıştır.58 Üstelik emekli maaşını da etrafındaki fakir öğrencilere dağıtmış, adeta bu dünyalık hiçbir şeye sahip olmak istememiştir.59
Tutumlu bir kimse olan Muhammed Hamidullah, hiçbir şeyi israf etmemeye azamî özen göstermiştir. Yaşadığı evi yakından müşahede imkânına erişmiş bir kimse olan Yusuf Ziya Kavakçı, Hamidullah'ın notlarını belli yerlere iliştirmede yapıştırıcı olarak kullanmak üzere pul kenarlarını bile atmadığını aktarmakta ve şaşkınlığını açıkça izhar etmektedir.60
Hamidullah mütevazılığını daima muhafaza etmiştir. Kendisine büyük saygı duyanların bile elini öpmelerine müsaade etmemiştir.61 Tebliğleri sonucu İslam ile şereflenen
kimseler olduğu zaman bunu etrafındakilere müjdelemiş; fakat kendisinin bu hidayete vesile olduğunu gizlemeyi tercih etmiştir.62 Başkasının kendisine hizmet etmesinden
55 Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı: Muhammed Hamidullah”, s. 15; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın
Hayatı ve Eserleri”, s. 45; Kavakçı, “Muhammed Hamidullah: Zamanımızın Dünya Çağındaki Dev İslam Alimi”, s. 27; Kademoğlu, “Sağlam Duruşlu Büyük Âlim: Muhammed Hamidullah”, s. 47; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Alimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 59.
56 Kılıç, “Âlim, Zâhid, Zarîf ve Nahîf Bir Can Uçtu Aramızdan: Muhammed Hamidullah”, s. 43; Yaşaroğlu,
“Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 45.
57 Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 45.
58 Görmez, “Hamidullah Hocamız Üzerine Mehmed Said Hatiboğlu ile Söyleşi”, s. 5.
59 Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı: Muhammed Hamidullah”, s. 15; Kavakçı, “Muhammed Hamidullah:
Zamanımızın Dünya Çapındaki Dev İslam Âlimi”, s. 27.
60 Kavakçı, “Muhammed Hamidullah: Zamanımızın Dünya Çapındaki Dev İslam Âlimi”, s. 23.
61 Özdenören, “Hamidullah Hoca ile Bir Görüşme” s. 17; Kavakçı, “Muhammed Hamidullah: Zamanımızın
Dünya Çapındaki Dev İslam Âlimi”, s. 27; Kılıç, “Âlim, Zâhid, Zarîf ve Nahîf Bir Can Uçtu Aramızdan: Muhammed Hamidullah”, s. 44.
hoşlanmadığından, kendi işini mümkün mertebe kendisi görmeye gayret etmiştir.63 Misafirperverliği ile de tanınmıştır. Yaşlılık günlerinde bile evini ziyaret eden misafirlerine bizzat elleriyle ikramda bulunmağa özen göstermiştir.64
Hamidullah, hiç evlenmemiştir;65daha doğrusu kendi ifadesiyle, evlenmeye fırsat bulamamıştır. Nitekim bir röportajında kendisine niçin evlenmediği sorulmuş, o da evlilik işlerinin aileler tarafından ayarlanması, kendisinin ise yurtdışında bulunması ve fırsatlarının doğmaması gibi sebepler yüzünden Müslümanlığın bu sünnetini yerine getiremediğini esefle ifade etmiştir.66
İslamî gelenekteki menfî yaklaşımdan dolayı fotoğraf konusunda da hayli titiz davranan Hamidullah, pasaport vs. gibi mecburi bir durum olmadıkça fotoğraf çekinmekten kaçınmıştır. Talebeleri elimizde olan fotoğraflarının büyük çoğunluğunun kaçak olarak çekildiğini söylemektedirler.67Hamidullah’ın resim çekileceğini anladığı zaman eliyle yüzünü sıkıca kapattığı da anlatılmaktadır.68
Yeme içme konusunda da son derece titiz davranmıştır. Kanaatkâr bir kimse olan Hamidullah, bazen günde yarım litre süt ile yetindiği olmuştur.69 Onun her hangi bir çay ve
kahve vb. alışkanlıkları da olmamıştır.70Avrupa’da yaşadığı yıllarda İslamî ölçülere dikkat
etmeksizin kesildiğinden, Hıristiyanların kestiğini yememiş, kesime dikkat eden Yahudilerin
63 Özdenören, “Hamidullah Hoca ile Bir Görüşme” s. 18; Kavakçı, “Muhammed Hamidullah: Zamanımızın
Dünya Çapındaki Dev İslam Âlimi”, s. 27; Gölcük, “Muhammed Hamidullah: Batı’da Parlayan İslam Yıldızı”,
s. 33; Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 74. 64 Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı: Muhammed Hamidullah”, s. 15.
65 Kavakçı, “Muhammed Hamidullah: Zamanımızın Dünya Çağındaki Dev İslam Âlimi”, s. 24; Yaşaroğlu,
“Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 45; Gölcük, “Muhammed Hamidullah: Batı’da Parlayan İslam Yıldızı”, s. 33; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 59.
66 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 51–52.
67 Görmez, “Hamidullah Hocamız Üzerine Mehmed Said Hatiboğlu ile Söyleşi”, s. 10; Kavakçı, “Muhammed
Hamidullah: Zamanımızın Dünya Çapındaki Dev İslam Alimi”, s. 27; Yıldırım, “Üstad M. Hamidullah’dan Kalan Hoş Sada”, s. 39.
68 Tuğ, “Prof. Dr. Muhammed Hamidullah”, Yedi İklim, s. 52.
69 Görmez, “Hamidullah Hocamız Üzerine Mehmed Said Hatiboğlu ile Söyleşi”, s. 6; Gölcük, “Muhammed
Hamidullah: Batı’da Parlayan İslam Yıldızı”, s. 33.
kestiği etleri ise Siyonizm’e destek olmasın diye yememiştir.71 Ancak Türkiye ziyaretlerinde et yemekte bir mahzur görmemiştir.72
Hamidullah, ezaketi ile de herkesin takdirini kazanmış bir şahsiyetttir. İnsanlarla yakından ilgilenmiş, kimseyi incitmemeye gayret sarf etmiştir. Talebeleri, onun inceliği ile ilgili hatıra olarak; Hamidullah’ın misafir olduğu bir evde ev sahibesi hanıma karşı nezaketsizlik olmasın diye, az yemek âdeti olmasına rağmen, ikram edilen bir tepsi yemeği yemesini,73 kendisiyle muayyen bir vakitte randevulaşan ve randevusuna gelmeyen birini, geç de gelebileceği ve kendisini bulamayacağı ihtimaline binaen nezaketsizlik olmasın diye yerinden ayrılmadan iki saat kadar daha beklemesini,74seksen yaşının üzerinde olmasına rağmen kendisinden yardım isteyen Hıristiyan bir bayanın arabasını iteklemeye çalışmasını75 vb. hadiseleri anlatmışlardır. Belki de o, bununla Müslümanların ne kadar centilmen olduğunu gösterme fırsatını kaçırmak istememiştir.
Hamidullah, son derece yumuşak bir tabiata sahiptir. Kendi aleyhinde yazılar yazan, kendisini tekfir edecek kadar ileri giden kimselere bile kin beslememiştir. Onu anlayamamış, kıt fikir dünyasına sahip kimselerin, hakkında ileri geri konuşmalarına üzülmüş, etrafındakilere bundan esefle bahsetmekle yetinmiştir.76
Paris’te olduğu yıllarda İslam’ın yayılması için faaliyetlerde bulunmuş, pek çok kişinin hidayetine vesile olduğu gibi, Katolik rahibeler de dâhil, birçok entelektüel kimsenin de İslam’ı tanımasına katkıda bulunmuştur.77 Avrupa’da gittikçe popüler hale gelmiş olan
71 Yıldırım, “Üstad M. Hamidullah’dan Kalan Hoş Sada”, s. 38; Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı:
Muhammed Hamidullah”, s. 14.
72 Gölcük, “Muhammed Hamidullah: Batı’da Parlayan İslam Yıldızı”, s. 33.
73 Görmez, “Hamidullah Hocamız Üzerine Mehmed Said Hatiboğlu ile Söyleşi”, s. 6. 74 Görmez, “Hamidullah Hocamız Üzerine Mehmed Said Hatiboğlu ile Söyleşi”, s. 10. 75 Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı: Muhammed Hamidullah”, s. 16.
76 Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı: Muhammed Hamidullah”, s. 14; Görmez, “Hamidullah Hocamız Üzerine
Mehmed Said Hatiboğlu ile Söyleşi”, s. 6; Kavakçı, “Muhammed Hamidullah: Zamanımızın Dünya Çapındaki Dev İslam Alimi”, s. 26; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Alimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 59.
77 Görmez, “Hamidullah Hocamız Üzerine Mehmed Said Hatiboğlu ile Söyleşi”, s. 5; Karlığa, “Bir Bilim ve
İnanç Adamı: Muhammed Hamidullah”, s. 14,16; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”,
s. 46; Asrar, “Kalender Ruhlu Gerçek Bir Bilim Adamı”, s. 49; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Âlimi Portresi:
ateizm ile boşalan ve cemaatsiz kalan kiliselerin satın alınıp mescid haline getirilerek Müslümanların hizmetine sunulmasına önayak olmuştur.78
B. Mezhep ve Yolu
Hamidullah, bazılarının iddia ettiği gibi mezhepsiz değil; bilakis Sünnî ve Şafiî’dir. 79 Ancak hangi mezhepten olursa olsun âlimlerin görüşlerine değer vermiştir. Ona Şafiî Mezhebindendir derken kastettiğimiz ibadetlerle ilgili konularda genelde bu mezhebi takip etmesidir;80yoksa Hamidullah, hukukun pek çok alanında her mezhebin görüşlerini inceleyip tercihlerde bulunan yeni meselelerde de ictihad eden bir âlimdir. Ayrıca o, mezhep taassubunu “affedilmez bir hata” olarak nitelemeştir.81
Hamidullah için, sûfi değildi ama bir sûfinin sahip olduğu özelliklere sahipti denilmiştir.82 O, münzevi bir hayatı tercih etmemiştir. Paris’teki yaşamına şahit olanlar onun halk ile iç içe yaşadığını belirtmişlerdir.83 Ancak onun tasavvufi bir menşee sahip olduğu84, tasavvufi silsilelerden manevi terbiye aldığı da söylenmiştir.85 Kendi ifadelerinde tasavvufu
incelediğini, tasavvufun boş bir uğraş olmayıp Allah ile insan arasındaki en kısa yol olduğunu,86 batıda İslam’ın yayılmasının kalp ve tasavvuf yollarından geçtiğini87 açıkça belirtmiştir.
78 Görmez, “Hamidullah Hocamız Üzerine Mehmed Said Hatiboğlu ile Söyleşi”, s. 6.
79 Tuğ, “Hatıralarla Hamidullah”, s. 225; Kavakçı, “Muhammed Hamidullah: Zamanımızın Dünya Çapındaki
Dev İslam Alimi”, s. 24; Yıldırım, “Üstad M. Hamidullah’dan Kalan Hoş Sada”, s. 38.
80 Hamidullah, “İslam’a Giriş”, s. 360, 374–380. 81 Hamidullah, “İslam’a Giriş”, s. 356.
82 Uludağ, “Sempozyum Değerlendirmesi”, Hayatı, Kişiliği ve Düşünceleri ile Muhammed Hamidullah Sempozyumu, s. 253; Yıldırım, “Üstad M. Hamidullah’dan Kalan Hoş Sada”, s. 38.
83 Tuğ, “Hatıralarla Hamidullah”, s. 226.
84 Yıldırım, “Üstad M. Hamidullah’dan Kalan Hoş Sada”, s. 38.
85 Koçkuzu, “Sempozyum Değerlendirmesi”, Hayatı, Kişiliği ve Düşünceleri ile Muhammed Hamidullah Sempozyumu, s. 233.
86 Kara, “Sempozyum Değerlendirmesi”, Hayatı, Kişiliği ve Düşünceleri ile Muhammed Hamidullah Sempozyumu, s. 258.
87 Kılıç, “Âlim, Zâhid, Zarîf ve Nahîf Bir Can Uçtu Aramızdan: Muhammed Hamidullah”, s. 42–43; Görmez,
“Hamidullah Hocamız Üzerine Mehmed Said Hatiboğlu ile Söyleşi”, s. 6; Kara, “Sempozyum Değerlendirmesi”, Hayatı, Kişiliği ve Düşünceleri ile Muhammed Hamidullah Sempozyumu, s. 258.
C. İlmî Kişiliği
Yabancı dile olan üstün kabiliyeti sayesinde Arapça, Urduca, İngilizce, Fransızca ve Almanca başta olmak üzere Sanskritçe, Hintçe, Farsça, Türkçe, İtalyanca ve Rusça’ya da vukûfiyeti olan bir şahsiyettir.88
Hamidullah özellikle İslam tarihi ile ilgili yaptığı çalışmaları bizzat yerinde incelemeye önem vermiştir. Bunun için yaya ve hayvan üzerinde yolculuklar yapmıştır. Bu bilgilerini aktarırken de anlattığı ders hakkında detaylı bilgiler vermiş, tahtaya krokiler çizmek suretiyle dersin zihinlerde daha da yer etmesini sağlamaya gayret etmiştir. 89
Hamidullah, aynı zamanda Kuran-ı Kerim’i hıfzetmiştir. Medine’de bulunduğu yıllarda Mescid-i Nebî’de kıraat âlimi olan Hasan b. İbrahim eş-Şâir’in huzurunda Kuran-ı Kerim’i baştan sona okuyarak, üzerinde sahabeye kadar uzanan rivayet zincirinin de yazılı olduğu bir icazetname de almıştır.90 Hayatını yakından tanıyanların aktardığına göre Hamidullah, bu icazetnamenin, kendi gözünde diğer diplomalarından daha değerli olduğunu söylemiştir.91
Hamidullah, son derece azimli, titiz bir araştırmacı olarak tanınmıştır. Çalışmalarında enerjisini sonuna kadar kullanmıştır. Hiçbir ayrıntıyı kaçırmama gayretiyle, ortaya koyduğu çalışmalarında öncekileri tekrardan kaçınarak yeni veriler elde etmiş, ulaştığı sonuçları yine bizzat kendisi gözden geçirerek yanlışlarını düzeltmiş, ilave edeceği şeyler varsa bunları ilave etmiştir. Böylece çalışmalarını inceleyen ilim adamlarına yüksek derecede istifade imkânı sunmuştur.92Tespit edilebildiği kadarıyla 40 civarında kitabı ve 700 kadar bilimsel makalesi
88 Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı: Muhammed Hamidullah”, s. 14; Gölcük, “Muhammed Hamidullah:
Batı’da Parlayan İslam Yıldızı”, s. 35; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 45;
Yıldırım, “Üstad M. Hamidullah’dan Kalan Hoş Sada”, s. 36; Asrar, “Kalender Ruhlu Gerçek Bir Bilim
Adamı”, s. 49; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Alimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 59.
89 Haksal, “Muhammed Hamidullah: Büyük Bir İslam Âlimi”, s. 11; Kavakçı, “Muhammed Hamidullah:
Zamanımızın Dünya Çapındaki Dev İslam Alimi”, s. 23.
90 Haksal, “Muhammed Hamidullah: Büyük Bir İslam Âlimi”, s. 12; Gölcük, “Muhammed Hamidullah: Batı’da
Parlayan İslam Yıldızı”, s. 35; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 46.
91 Gölcük, “Muhammed Hamidullah: Batı’da Parlayan İslam Yıldızı”, s. 35.
92 Haksal, “Muhammed Hamidullah: Büyük Bir İslam Âlimi”, s. 10; Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı:
Muhammed Hamidullah”, s. 14; Berki, “Muhammed Hamidullah’ın Eserlerinin Bir Kültür Atlası Olarak da Değeri”, s. 19; Yaşaroğlu, “Muhammed Hamidullah’ın Hayatı ve Eserleri”, s. 46; Kavakçı, “Muhammed
bulunduğu söylenmektedir.93 Fakat biz ne yazık ki eserlerinin tamamını inceleme imkânı bulamadık. Bunların bir kısmı aynı adla değişik dillerde yazılmış ya da o dillere çevrilmiş makalelerden oluşmaktadır. Ancak her ne olursa olsun bu sayıda makaleyi isim olarak tespit etmek bile zordur.
III. ESERLERİ
A. Kitapları
1. Quran in Every Language (Hayderâbâd- Deccan 1936, 1939).
Bütün Kur’an tercümelerinin bibliyografik bir listesi olup Fatiha süresinin çeşitli dillerdeki çevirilerini ihtiva etmektedir.
2. Mecmû'atü‘l-vesâ'iki’s-siyâsiyye 1i’l-ahdi‘n-nebevî ve‘1-hilâfeti’r-râşide (Kahire 1941, 1956; Beyrut 1965, 1983, 1985, 1987, 2001.
Doktorasının malzemesini oluşturan idarî-siyasi belgelerin neşridir. Müellif, eserin her yeni baskısında bulduğu belgeleri eklemek suretiyle çalışmasını yenilemiştir. Kitabın Hz. Peygamber dönemiyle ilgili bölümü Vecdi Akyüz tarafından Hz. Peygamber Döneminin Siyasî-İdarî Belgeleri94 ismiyle Türkçe’ye tercüme edilmiştir (İstanbul 1997).
3. The Muslim Conduct of State (Hayderâbâd-Deccan 1942; Lahore 1945, 1953, 1962, 1979).
İslam devletler hukukuna dair olup ilk defa 1941–1942 yıllarında lslamic Culture dergisinde yayımlanmıştır. Eserde Hamidullah’ın Bonn Üniversitesi’nde yaptığı doktora tezi de yer almaktadır. Islamic World Inter-State Relations adıyla da yayımlanan kitabı (New Delhi 2001) Kemal Kuşçu (İstanbul 1963; Ankara 1979) ve Hamdi Aktaş (İstanbul 1998) İslam’da Devlet İdaresi adıyla Türkçe’ye çevirmiştir.
4. The Battlefields of the Prophet Muhammad (Woking 1953; Hayderâbâd - Deccan 1972).
Hamidullah: Zamanımızın Dünya Çapındaki Dev İslam Alimi”, s. 24, 26; Yıldırım, “Üstad M. Hamidullah’dan Kalan Hoş Sada”, s. 36; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Alimi Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 59.
93 Karlığa, “Bir Bilim ve İnanç Adamı: Muhammed Hamidullah”, s. 14; Yaşaroğlu, “Çok Yönlü Bir İslâm Alimi
Portresi: Muhammed Hamidullah”, s. 59.
İlk olarak 1952 ve 1953’te The Islamic Review dergisinde (London) neşredilen eser Hz. Peygamber’in Savaşları ve Savaş Meydanları adıyla Türkçe’ye (çev. Salih Tuğ, İstanbul 1962, 1972, 1981, 1991), Resül-i Ekrem der Meydün-ı Ceng ismiyle Farsça’ya (çev. Seyyid Gulâm Rızâ, Tahran 1956, 1970) tercüme edilmiştir.
5. Le saint Coran (Paris 1959, 1989).
Kur’an-ı Kerîm’in bir müslüman âlim tarafından yapılan ilk Fransızca çevirisi olup aynı zamanda Kur’an’ın bir Batı dilinde en çok okunan tercümesidir. Baş tarafında Kur’an tarihi hakkında bilgilerle Batı dillerindeki Kur’an çevirilerinin listesini içeren bir giriş yer almaktadır. Bir tür tefsirî tercüme özelliği taşıyan meâlde açıklamalar çoğunlukla notlar şeklindedir. Abdülaziz Hatip ve Mahmut Kanık tarafından Aziz Kur’an adıyla Türkçeye tercüme edilen eserin (İstanbul 2000) daha önce yalnız giriş kısmının çevirisi yapılmıştır (Kur’an-ı Kerîm Tarihi: Bir Deneme, çev. Mehmet Sait Mutlu, İstanbul 1965; Ankara 1991[Macit Yaşaroğlu’nun Kur’an-ı Kerim ‘in Türkçe Terceme ve Tefsirleri Bibliyografyası ile birlikte]; Kur’n-ı Kerim Tarihi: Özellikleri, Tedvini, Türkçe ve Batı Dillerine Yapılan Tercümeleri, ilavelerle birlikte çev. Salih Tuğ, İstanbul 1993).
6. Le prophéte de I’Islam (I-II, Paris 1959, 1978, 1979).
Türkçeye İslâm Peygamberi, adıyla çevrilmiştir. (çev. M. Sait Mutlu — Salih Tuğ, İstanbul 1969, 1972; çev. Salih Tuğ, I-II, İstanbul 1980, 1990, 2003; çev. Mehmet Yazgan, İstanbul 2004). Müellif, Hz. Peygamber’in hayatını ilk elden verilere ve kaynaklara dayanarak incelediği bu eserin üzerindeki çalışmalara devam ederek yeni baskılarına çeşitli bilgiler eklemiştir. Çeşitli dillere çevrilen kitapta konular siyer kitaplarının aksine sistematik düzenle anlatılmıştır.
Hz. Peygamber'in hayatı hakkında yapılmış çalışmalar incelendiğinde Hamidullah'ın "İslâm Peygamberi"nin diğer siyer çalışmalarından metodolojik olarak çok büyük farklılıklar arz ettiği hemen hemen her araştırmacı tarafından hissedilmektedir. Uzun yıllar uğraş verdiği ve izlediği usulüyle diğer siyer kitaplarından farklılık arz eden bu çalışmasının ilk baskısı 1959'da Paris'te yapılmıştır. İki cilt halinde dilimize tercüme edilen eserdeki "Dünyanın İlk Yazılı Anayasası" kısmı genişletilerek ayrı basım ile neşredilmiş ve bu çalışma Dünya Anayasa Tarihi çalışmalarına Hamdullah'ın getirdiği yeni bir katkı olarak kaydedilmiştir.
7. Introduction to Islam (Hayderâbâd -Deccan 1957, lnitiationά l’Islam, Paris 1963). Hamidullah bu eserini, İslâm hakkında güvenilir bir bilgi edinme ihtiyacına cevap vermek amacıyla yazdığını söylemiştir. Yirmiden fazla dile çevrilen ve pek çok kişinin
İslam’ı benimsemesine vesile olan kitap Kemal Kuşçu (İstanbul 1961, 1965, 1973) ve Cemal Aydın (Ankara 1996) tarafından İslam’a Giriş95 adıyla Türkçeye kazandırılmıştır.
İslam'a Giriş, İslam dini hakkında bilinmesi gerekli temel bilgileri içermektedir. Verdiği bilgilerin yalın ve doyurucu oluşu nedeniyle eser, İslam hakkında bilgi edinmek isteyen her seviyede insan için bir başvuru kitabı özelliği taşımaktadır.
8. Muhammad Rasûlullah (Hayderâbâd-Deccan 1974).
Hz. Peygamber’in hayatını özet olarak ele alan eseri Salih Tuğ, Rasûlullah Muhammed, (İstanbul 1973, 1992) ve Ülkü Zeynep Babacan, Allah’ın Elçisi Hz. Muhammed, (İstanbul 2001) adlarıyla Türkçeye tercüme etmişlerdir.
9. el-Bokhari, les tradition islamiques (tome-5). Introduction et notes correctives de
la traduction Iran çaise de Octave Houdas et William Marçais (Paris 1401/1981).
İki Fransız müsteşrikin hazırladıkları ve ilk cildi 1903'te çıkan ve daha sonra dört cilt olarak basılan Buhârî’nin el-Câmiu'ş-sahih'inin Fransızca çevirisindeki yanlışları göstermek üzere kaleme alınmıştır. Hamidullah bu tercümeye bin sayfaya yakın bir tashih yapmıştır. Bu zeylin beşinci cilt olarak basımı Paris'te gerçekleşmiştir. M. S. Hatiboğlu bu beşinci cilt olmadan bu tercümeden istifade etmenin uygun olmadığını hatırlatmıştır. (Görmez, Mehmet,
“Hamidullah Hocamız Üzerine Mehmed Said Hatiboğlu ile Söyleşi", İslâmiyat/Kitâbiyat
(Bülten), s. 8; sy. Ekim-Aralık 2002) 10. The Emergence of Islam.
Hamdullah’ın, hicretin 1400. yılı kutlamaları çerçevesinde Pakistan’ın Bahvelpür şehrindeki İslâm Üniversitesi’nde verdiği on iki konferansından oluşmaktadır. Bu metinler ilk defa Hutabât-ı Behâvelpûr adıyla Urduca (1981, 1985), bazı değişiklikierden sonra İngilizce (çev. Afzal lqbal, Islamabad 1993) olarak yayımlanmıştır. Eseri Murat Çiftkaya İslâm’ın Doğuşu adıyla Türkçeye tercüme etmiştir (İstanbul 1997).
İslam'ın Doğuşu, Hamidullah'ın 1980 yılı Mart ayında Bahawalpur'daki İslam Üniversitesi'nde verdiği on iki konferansın içeriğini anlaşılır ve sade bir dille sunma girişimidir. Yazılı notlara dahi başvurulmadan verilen bu konferanslar, Hamidulla'ın, İslam'ın ilk dönemi konusundaki ömür boyu süren tedkiklerinin ve düşüncelerinin bir sonucudur. Bu konferanslarda Hamidullah, İslami öğretilerin temel araçlarını aydınlığa kavuşturmaya; İslam'ın fikri ve kurumsal tarihinin teşekkülünü ana hatlarıyla ortaya koymaya çalışmaktadır.
95 çev: Kemal Kuşçu, Sönmez Neşriyat, İstanbul 1961 (1. bs.); Çantay Kitabevi, İstanbul 1965.(2. bs.); İrfan Yayınevi, İstanbul 1973. (3. bs.); Nur Yayınları, Ankara ts. (5. bs); çev: Cemal Aydın, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1996; 1999; çev: Gündüz İsmayılov, Qismet Printing and Publishing, Bakü 2006; çev. Veysel Uysal-İbrahim Arif Koytak Beyan Yayınları; İstanbul 1996.
Engin bilgi birikimine dayanan Hamidullah, sıradan bir dinleyicinin dahi anlayabileceği bir tarzda, İslamî düşüncenin, toplum ve devletin ve İslamî kuralları uygulamaya dönüştürmek için tesis edilen kurumların doğuş ve gelişimini açıklamaktadır.
11. Six originaux des lettres diplomatiques du prophéte de l’Islam (Paris 1985). Eser, Hazret-i Peygamberin Altı Orijinal Diplomatik Mektubu adıyla Türkçeye çevrilmiştir. (Mehmet Yazgan, İstanbul 1990, 1998).
Bu eser, Hz. Peygamber (sav)'in İslâm'ı tebliği gayesiyle komşu devlet başkanlarına gönderdiği mektupların, son zamanlarda ortaya çıkarılmış orijinal nüshalarını konu edinmektedir. Hamidullah, keşfedilen bu orijinal nüshaları incelemenin yanı sıra, bunların sahte olup olmadıklarını da tartışarak, konuya açıklık kazandırmaya çalışmaktadır. Eserde ayrıca Arap yazısının tarihçesiyle ilgili bir bölüm de bulunmaktadır.
12. Le grand livre de la conduite de l'état (I-IV, Ankara 1989).
Muhammed eş-Şeybânî’nin es-Siyerü’l-kebîr adlı kitabının, Serahsî’nin yaptığı şerhle birlikte Fransızca’ya tercümesidir. UNESCO adına hazırlanan, ancak bu kurum tarafından yayımlanamayan tercümeyi Türkiye Diyanet Vakfı neşretmiştir.
13. İslam Anayasa Hukuku96
"İslam Anayasa Hukuku," çağımızın en önemli ilim adamlarından Hamidullah'ın, Anayasa ile ilgili on beş müstakil makalesinin derlenmesinden meydana gelmiş bir eserdir. Bu makaleler şu başlıkları taşımaktadır:
"İslam Anayasa Hukuku", "İslam'da Anayasa", "Medine'de Kurulan İlk İslam Devletinin Teşkilat Yapısı ve Hz. Peygamberin Vazettiği Yeryüzündeki ilk Yazılı Anayasa", "İslam'ın İlk Döneminde Anayasa Sorunları", Hıristiyanlıkta ve İslam'da Anayasa", İslam Ülkelerinde anayasa Adlı Esere Takdim", "Hz. Peygamber ve Hulefa-i Râşidîn Döneminde İslam Devlet Başkan", Hilafet Mefhumu ve Bugünkü İslam Devletleri Muvacehesinde Hilafetin tatbikatı Üzerine Bir Görüş", "İslam'da Devletler Hususi Hukuku", "İslam'da Gayrimüslimlerin Durumu", "Hz. Peygamber Gayrimüslimlere Nasıl Davrandı", "Hz. Peygamberin Hayatında Siyah Irktan İnsanlar", "İslam'da İsbat Hukukunun Doğuşu", "Halife Hz. Ömer Devrinde adlî Teşkilat".
Görüldüğü gibi İslam Anayasa Hukuku Hz. Peygamber dönemi ve daha sonraki devirlerle ilgili, anayasal ilişkileri incelemesi açısından tarihi bir öneme sahip bir makaleler külliyatıdır.
14. İslam Tarihine Giriş97
Hamidullah'ın, Erzurum Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi’nde okuttuğu ders notlarından derlenmiştir. Ruhi Özcan tarafından yapılan Türkçe çeviri ilk olarak 1975'te teksir halinde yayımlanmıştır.
15. İslamiyet ve Hıristiyanlık
Selamet, doğru yolu takip edene olsun" diyor Kur´an (20/47). Ve O yine şöyle diyor (5/47): İncil sahipleri Allah´ın onda indirdikleri ile hükmetsinler!... "Şu halde müslümanlar, muhatapları olan Hıristiyanlardan, gerçek İncil´i- eksiksiz olarak- takip etmelerinden başka bir şey istemiyorlar, Allah'a gitmek isteyenlere, Allah yön verir ve yolunu kolaylaştırır."
16.İslam'ın Hukuk İlmine Yardımları98 17. İslam Müesseselerine Giriş99
İslam Müesseselerine Giriş, inceleme ve araştırmalarıyla kendinden sonraki kuşağa büyük bir tedkik hazinesi bırakmış olan Hamidullah'ın, dilden başlayarak hac, Kâbe, cami, imamet, hilafet ve vergi gibi İslam müesseselerini ilgilendiren konularda yaptığı araştırmaları ihtiva etmektedir.
18. İmamı Azam ve Eseri 100
Bu çalışma yaklaşık ikinci asrın başından başlayarak ortasına kadar devam eden ve ilk kişisel ve özel çaba olan İslam hukuk kurallarının toplanıp kanunlaştırılması meselesini, yani Hicret´in 80 yılında doğup 150 yılında vefat eden İmam-ı A´zam Ebu Hanife'nin çalışmalarını konu edinmektedir.
19. İlk İslam Devleti101
Bu eser, Hamidullah'ın çeşitli zamanlarda yaptığı beş önemli araştırmasını bir araya getirmek üzere yayımlanmıştır. Hz. Peygamber (sav) zamanında Medine'nin Sosyal Yapısı; İlk
İslâm Devleti'nin Kuruluş ve Organları; Akdeniz Çevresi Müslümanlarının Tarih İlmine Katkıları; Müslümanların Petrol Hakkındaki Bilgileri ve Kristof Colomb'dan Önce Müslümanların Amerika Kıtasını Keşfi ile ilgili kıymetli ve yeni bilgiler bulunmaktadır.
20. Muhtasar Hadis Tarihi
Hadislerin toplanmasının ve muhafazasının tarihi, üzerinde durulmaya ihtiyaç göstermeyecek kadar büyük bir öneme sahiptir. Bu eser, Peygamber (sav)'in yakın ashabından biri tarafından derlenmiş ve bugüne kadar gelebilmiş olan bir hadis kitabının yalnız metnini
97 çev. Ruhi Özcan, edt. Vecdi Akyüz, Beyan Yayınları, İstanbul 1994. 98 edt. Salih Tuğ, Milliyetçiler Derneği, İstanbul 1962.
99 çev. İhsan Süreyya Sırma, Beyan Yayınları, İstanbul 1992. 100 çev. Kemal Kuşçu, Cağaloğlu Yayınevi, İstanbul 1963. 101 çev. İhsan Süreyya Sırma, Beyan Yayınları, İstanbul 1992.
değil, belki şimdiye kadar sağa sola dağılmış olan belgeleri de toplamakta ve ilk Müslümanların, Peygamberlerinin (sav) kıymetli hadislerinin derlenmesi ve gelecek nesillere ulaştırılması için sarf ettikleri gayretlere ışık tutmaktadır; dolayısıyla bu sahada araştırmalar yapan ve son zamanlarda keşfedilen bu eserleri görmeden yazılar yazan Batılı bilim adamlarının sebep oldukları olumsuz kanaatleri de ortadan kaldırmaktadır.
21. Kur'an-ı Kerim Tarihi
22. İslam Fıkhı ve Roma Hukuku102
23. İslam Hukuku Etüdleri (Makaleler Külliyatı)103 24. İslam Bilim ve Felsefe104
25. İslam Tarihi Dersleri105
26. Hazreti Peygamber Zamanında Hadisin Tedvini106 27. Daily Lue of a Muslim107
28. Economic System of Islam108 29. The Muslim Women109
30. Spiritual Life in Islam110
31. Status of Non-Muslimin lslam111
32. Misafir Prof.Dr. M. Hamidullah’dan Konferanslar112
102 çev. Kemal Kuşçu, Yağmur Yayınevi, İstanbul 1964. 103 der. Bir Yayıncılık, Bir Yayıncılık, İstanbul 1984. 104 çev. Ali Zengin, Akabe Yayınları, İstanbul 1990.
105 çev. Ruhi Özcan, Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Erzurum 1976. 106 Milliyetçiler Derneği, İstanbul 1958.
107 İslâmâbâd 1989. 108 İslâmâbâd 1989. 109 İslâmâbâd 1989. 110 İslâmâbâd 1989. 111 İslâmâbâd 1989.
112 çev. Zahit Aksu, Erzurum Atatürk Üniversitesi İslamî İlimler Fakültesi’nde verdiği çeşitli konferansların tercümeleridir. Baskı yeri ve tarihi yok.
B. Makaleleri
1. “Modern İktisat ve İslam”113
Hamidullah, İslam iktisadıyla ilgili kaleme aldığı otuz sahifelik bu makalesinde;
“Acaba İslam, Müslümanlara iktisadî sahada bazı takip edilecek prensipler getirmiş midir? Şayet getirmiş ise bu prensipler, bugünün batı dünyasında geçerli kaidelerle ne ölçüde uyuşmaktadır ve Müslümanlar üzerinde hâlâ tatbiki mümkün bir özelliğe sahip midir?
sorularına cevap aramıştır.
Yukarıdaki sorular çerçevesinde Hamidullah, ilk önce dünyada mevcut temel iktisadî sistemlerden bahsetmiş ardından İslam’ın iktisadî esas ve prensiplerini, bu bağlamda Müslüman olmayanlarla olan ilişkileri ve günümüz batı dünyasında geçerli bir takım iktisadî müesseseleri ve İslam’ın bu müesseselere olan bakışını ele almıştır. Nihayet, Müslümanların güncel sorunlarına, İslam’ın temel esaslarıyla uyum problemi olmayacak, iktisadî bir takım çözüm önerileri sunmaktadır.
2. “İslam’ın Hukuk İlmine Yardımları”114
Hamidullah, yaklaşık yedi sahife tutan bu makalesinde, hukuk tarihi ile ilgili önemli tespitlerde bulunmaktadır:
Tarihte ilk yazılı anayasanın, m. 622 yılında Medine’de Hz. Muhammed (sav) tarafından ortaya konulduğu, devletler hukuku’nun siyaset bilimi dışında ilk defa hukuk
113 Salih TUĞ tarafından Türkçeye çevrilen bu çalışma; Yağmur Yayınevi tarafından, müstakil bir kitapçık olarak basılmıştır. (İstanbul 1963)
114 Bu makale, Milliyetçiler Derneğinin teşebbüsü ile 28 Ocak 1957’de İstanbul’da Eminönü Öğrenci Lokalinde verilen ve Kemal KUŞÇU tarafından tercüme edilen bir konferanstır. Bu konferans bahsi geçen dernek tarafından ilk defa 1958’de broşür halinde neşredilmiştir. Daha sonra, Salih TUĞ tarafından derlenen ve Milliyetçiler Derneği Neşriyatı tarafından basılan “İslam’ın Hukuk İlmine Yardımları” adlı eser (makaleler külliyatı) içerisinde yayımlanmıştır. (İstanbul 1962). Makale “İslam ve Hukuk İlmi” adıyla Bir Yayıncılık tarafından yayımlanan “İslam Hukuku Etüdleri” adını taşıyan makaleler külliyatı içerisinde (İstanbul 1984) ve son olarak da Vecdi AKYÜZ editörlüğünde Beyan Yayınlarından çıkan “İslam’ın Hukuk İlmine Katkıları” adlı eser içerisinde bir numaralı makale olarak yer almıştır.(İstanbul 2005)
çerçevesi içerisinde “el-Mecmu” adlı eseriyle ele alan kişinin Zeyd b. Ali (h.120) olduğu, Teorik Hukuk İlminin mucidinin Müslümanlar olduğu ve bu ilmi “er-Risâle” adlı eseri ile ilk defa Şafiî’nin (h.204) “Usûlü’l-Fıkh” olarak meydana getirdiği tespit edilmiştir. Ayrıca Hamidullah, Şafiî’den sonra bu ilme Türk asıllı hukukçuların hizmet ettiğini hayretle ifade etmiştir.
3.“Medine’de Kurulan İlk İslam Devletinin Esas Teşkilat Yapısı ve Hz. Peygamberin Vazettiği Yeryüzündeki İlk Yazılı Anayasa”115
Çalışma içerisinde Akabe biatlerinden ve mahiyetlerinden bahsedilmiştir. Hamidullah burada biatleri “içtimaî mukavele” olarak nitelemektedir. Ayrıca İslam devletinin kuruluş serüvenine ve bu devletin kurulmasında hukuka bağlı devlet nazariyesinin varlığına dikkat çekilmiştir. Medine vesikası kırk yedi madde olarak burada aktarılmış; vesikanın anayasal özelliklerine işaret edilmiştir.
4.“Usûlü’l-Fıkh’ın Tarihi” 116
Makalede, başta Şafiî olmak üzere; Maturudî, Debusî, es-Serahsî gibi âlimlerin Fıkıh Usûlüne katkıları tespit edilmişti. Ayrıca çeşitli usul mekteplerinden ve bu mekteplere ait eserlerden bahsedilmiştir. Bu bağlamda Mutezile ile ilgili yeni değerlendirmeler yapılmıştır.
İmam Şafiî’nin hukuka katkıları zikredilirken Hamidullah, “er-Risale”nin eski ve yeni iki versiyonunun bulunduğunu ve henüz bunların mukayese edilmediğini tespit etmektedir.
115 Hamidullah’ın, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İslam Araştırmaları Enstitüsü’nde vermiş olduğu ders notlarından Salih Tuğ tarafından derlenmiştir. Yaklaşık yirmi sayfalık bir yazıdır. Salih TUĞ tarafından derlenen ve Milliyetçiler Derneği Neşriyatı tarafından basılan “İslam’ın Hukuk İlmine Yardımları” adlı eser (makaleler külliyatı) içerisinde yayımlanmıştır. (İstanbul 1962). Makale “İslam ve Hukuk İlmi” adıyla Bir Yayıncılık tarafından yayımlanan “İslam Hukuku Etüdleri” adını taşıyan makaleler külliyatı içerisinde yer almıştır.(İstanbul 1984)
116 Aslı Fransızca olan makale, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, c. II, sy: 1’de 1956-57 senesinde Fuat SEZGİN tarafından Türkçe tercümesi, neşredilmiştir. Müellif tarafından yeniden gözden geçirildikten sonra, Salih TUĞ tarafından derlenen ve Milliyetçiler Derneği Neşriyatı tarafından basılan “İslam’ın Hukuk İlmine Yardımları” adlı eser (makaleler külliyatı) içerisinde yayımlanmıştır. (İstanbul 1962). Makale, Bir Yayıncılık tarafından yayımlanan “İslam Hukuku Etüdleri” adını taşıyan makaleler külliyatı içerisinde “Fıkıh Usûlü Tarihi” adıyla, (İstanbul 1984) ve son olarak da Vecdi AKYÜZ editörlüğünde Beyan Yayınlarından çıkan “İslam’ın Hukuk İlmine Katkıları” adlı eser içerisinde “Fıkıh Usûlü Tarihi: İmam Şafiî ve Sonrası” başlığı ile dördüncü makale olarak yer almıştır.(İstanbul 2005).
