Hürriyet
ve
itilâf lideri
'Y Sadık (bey) vatana
döndüğü gün vefat etti
Be Sadık evvelki
gün
Romanya vapurile îstanbula gelmiş ve vapur
Boğazdan girince büyük bir heyecana kapılarak
hastalanmış, hastanede vefat etmiştir
H ürriyet ve İtiiâf fırkasının lideri m iralay S a d ık ( t e y ) uzun yıllar, i vatan haricinde yaşadıktan sonra
evvelki gün R om anya vapurile şeh rim ize gelm iştir. B. S adık vapur
Boğazdan içeriye girerken büyük bir heyecana kapılm ış ve sıhhati b ir
denbire tehlikeli bir vaziyete gir miştir. B. S adık G alata rıhtım ın dan K adıköyünde A ltıyo lağzın d aki evine gitm iş fakat hastalığı arttığın
dan ailesi tarafından H ayd arp aşa Numune hastanesine nakledilm iştir. B. Sadık gece hastanede vefat et miştir.
.Meşrutiyet inkilâp hareketlerinin başında bulunanlardan biri olan bu zatın h ayatı m aceralarla doludur.
Babası, enderun m uallim lerinden ve (huzuru hüm ayun) dersleri baş m uharriri F ilibeli A b dullah efendi dir. Am cası, meşhur büyük Filibeli H ali! efendidir. A ilesi, aslen Bur- salı olm akla beraber, vaktile Bur- sadan F ilibeye hicret etm işlerdi. B.
Sadık Filibede doğmuştur.
Bursa Ulemasından büyük babası (A y a k lı kütüphane) nam ile m aruf olan M ustafa efendi, Bursanın (Şehreküstü) m ahallesinde oturdu ğu için S ad ık (b e yin ) de son za m anlarda (Şehreküstü) soyadını a l mıştı. Merhum, bu suretle geçirdiği d ağ d ağ alı hayatın ve uğradığı felâ ketle! in bu soyadm a uygun düştü ğünü düşünüyordu.
Sadık (b e y ) 60 sene evvel H arbi ye m ektebinden süvari mülâzım ı ola rak çıktıktan sonra yüzbaşılığında H arbiye m ektebinin süvarilik, meç, fransızca m uallim liklerinde bulun muş, bundan sonra Rum elideki üçüncü orduya tayin edilmişti.
Sadık (b e y ) ordu m erkezi olan M anastır şehrinde bulunduğu zam an m utlakıyet idaresini devirm ek ve m em leketi hürriyete kavuşturm ak düşüncesini kendisine bir fikri sabit haline getirm işti. Bir m üddet son ra bu fikir ordunun genç zabitleri arasında yayılm ağa başlayınca P a riste ve Cenevrede çalışan Jön T ürk lerle gizlice tem asa gelm işler, Ru- m elide (T erakki ve Ittihad cemi y e ti) ni kurm uşlardı. C em iyet, faa liyetini b ilhassa M anastır ve Selâ- nik şehirlerinde teksif etmişti. M a nastır, o zam an üçüncü ordunun m erkezi idi. Bu itib arla cem iyetin inkişaf ve teazzuv edebilm esi için genç elem anları k o layca tedarik et m ek mümkündü.
B. S adık
sonra S ad ık (b e y ) lib eral fikirlere aykırı bir program la (H izbi C edid) ism i!e yeni siyasî b ir teşekkül kur m ağa başlam ıştır. Bunun üzerine
(ittih ad ve T erak k i) ile büsbütün arası açılmıştı.
Mahmud Şevket paşa H arbiye Nazırı iken, evvelce süvari dairesi reisliğine getirilen Sad ık (b e y ) in asker olduğu halde politika yap m a sını d o ğ ru » bulm am ış ve kendisini tekaüde sevketm işti. A rtık S ad ık (b e y ) tam am ile cem iyetten ay rıl mıştı. O zamar. bazı m ebuslarla ve meclis harici şahsiyetlerle birleşerek (H ürriyet ve itilâ f) fırkasını kur muştu.
M ahmud Şevket paşanın katli üzerine gıyaben idam a mahkûm olan Sadık (b e y ) m ütarekeden son ra m em lekete dönmüş ve tekrar
(H ürriyet ve İtilâf) fırkasını ih ya et mişti. O zaman şeyhislâm olan eski T okat mebusu M ustafa Sabri efendi ile (yüz elliliklerd en ) ihti lâfa düşmüş, fırka ikiye ayrılm ıştı.
Z aferden sonra m em leketi terk eden m iralay S ad ık (b e y ) on sekiz seneden beri R om anyada yaşıy o r du. Y akın zam anlara k ad ar kendi sinin hayatta olup olm adığı h ak k ın d a burada bulunan akrabasının b ile m alûm atı yoktu.
Y üz elliliklerin affından aonra ailesile beraber Rom anyanın H ar- sova kasabasında olduğu an laşıl mıştır.
E vvelki gün v atan ın a dönen S a dık (b e y ) A n k a ray a gidip M illî Ş e fe m innettarlığını arzetm ek arzusun da idi.
Kendisi R om anyada iken geçir diği 18 senelik iztırablı h ayatın d a bir aralık bazı şirketlerde hendesî re sim ler yapm ış, köy hocalığı ile m eş gul olmuş, son zam anlarda d a oğ lu M uhiddinin bir köyde kurduğu bir kum aş atelyesinin kazancile öl- m iyecek k ad ar kendisini ve ailesini yaşatm ağa m uvaffak olmuştu. •
S ad ık (b e y ) siyasî hatıratını y a z m ıştır. Bunlar m eşrutiyetten evvel ve sonra (Ittihad ve T erak k i) nin ve kendi faaliyetlerine, ve m ütare kedeki h ayatın a ait olm ak üzere üç kısım dır. Bu hatıratının büyük bir kısmı tam am lanm ıştır.
83 yaşın d a vefat eden merhumun cenazesi bugün öğle vakti H ayd ar paşa Nümune hastanesinden k a ld ı rılacak ve Sahrayıcedid k ab rista nına defnedilecektir.
S ad ık (b e y ) in ölümü ile m eşîu- tiyet tarihim izin fırtınalarla, m üca d elelerle geçmiş bir sahifesi daha kapanıyo r.. A llah rahm et eylesin.
M ustafa R agıb
Sadık (b e y ) cem iyetin (M anas- i tır heyeti m erkeziyesi reisliğini de ruhte etmiş ve bütün m esaisini istip- dadı devirm eğe, hürriyeti ilân a hasretmişti. Etrafına bütün genç za bitleri ve bazı sivilleri toplıyan Sadık (b e y ) m utlakıyet idaresi aleyh in de dağa çıkan Resneli Niyazi b eyle diğer inkılâpçıların isyan hareketle rini teşvik ediyor, bunlara azam î m üzaherette bulunuyordu.
Şemsi paşa hâdisesinden sonra, baştı Sad ık (b e y ) olduğu halde bü tün inkılâpçılar artık sarayın sarsıldı ğını ve y ıllard an beri devam eden
m utlakıyet idaresinin yıkılacağın ı tahminde güçlük çekm ediler.
Bu sırada padişah, Şem si p aşa nın yap am ad ığı işe devam etm ek üzere müşir T atar Osman p aşayı M anastıra göndermişti. Eyüp S ab ri (şim di Çcrum mebusu B. Eyüp Sabri A k g ö l) ve Niyazi b ey
lerle diğer inkılâpçı zabitler, Os man p aşayı d a bir gece d ağ a kald ı rınca artık S adık (b e y ) m eşrutiyetin ilânında bir mahzur kalm adığını görmüş, topçu yüzbaşısı K ayserili Z iya beye 10 f pare top attırm ak 6uretile M anastırda 9 temmuz, 1 324 (1 9 0 8 ) tarihinde (kanunu e s a s i nin iade edildiğini ilân etmişti.
H albuki m eşrutiyet, Selânikte 10 temmuzda ve îstanbulda d a II tem m uzda ilân edilm iştir.
M eşrutiyetten sonra bir m üddet cem iyetin kâtibi um um îliğini deruh- de eden S adık (b e y ) arad an çök îan ıan geçm eden inkılâpçı arkadaş- larile uyuşam am ağa başlam ıştı. Ken disi tasavvufî itik a d la ra saplandı ğından tasavvufla cem iyet ve b a yat işlerini telif edecek bir hâleti rııhiyede değildi. Bir aralık Debre m utasarrıflığını tayin edilmiş, fa kat T alât ve doktor Nâzım b ey ler gibi cem iyet erkânının farm a- *on olm alarına kızarak bunların (Ittihad ve T erakki) den çıkm ala- (uo.ı istem eğe başlam ıştı. Bundan
