SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
GELENEKSEL TÜRK SANATLARI ANABİLİM DALI GELENEKSEL TÜRK SANATLARI BİLİM DALI
OSMANLI ÖNCESİ KONYA VE ÇEVRESİNDE
BULUNAN MİMARİ ESERLERDEKİ MA'KILİ
YAZILAR
Raşide ÖZTÜRK
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Danışman
Doç. Dr. Zuhal TÜRKTAŞ
1 ÖNSÖZ
Medeniyetler tarih boyunca kendi kültür ve değerlerini, gelecek nesillere aktarma ihtiyacı duymuş ve sanat bu değerlerin başında gelmiştir. Türk kültüründe süsleme sanatı tarih öncesi çağlardan günümüze kadar süregelmektedir.
İslam coğrafyasındaki mimari eserlerde karşılaştığımız geometrik (hendesi) kompozisyonlar, coğrafi konum bakımından gelişim ve değişim göstermektedir. Tarih öncesi çağlardan günümüze kadar gelen önemli yerleşim yerlerinden biri olan Konya, özellikle Anadolu Selçuklu Devleti’ne başkentlik yapmış ve en güzel mimari eserleri bu dönemde vermiştir.
Osmanlı öncesi Anadolu Selçuklu ve Beylikler döneminde Konya’daki mimari yapılar pek çok çalışmaya konu olmuştur. Ancak bu çalışmalarda genellikle yapıların mimari yönü ve genel tezyinatının incelendiği görülürken; Ma’kıli yazının yer aldığı kısımların değerlendirilmediği gözlemlenmiştir. Bu eksikliğe katkı sağlaması düşüncesiyle mimari yapılardaki Ma’kıli yazılar araştırma konusu olarak seçilmiştir.
Tez konusu seçimi sırasında bana yol gösteren danışmanım, Sayın Doç. Dr. Zuhal TÜRKTAŞ’a minnet ve şükranlarımı borç bilirim. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında büyük desteği olan, Sayın Doç. Dr. Meral AKAN’a ve Sayın Doç. Dr. Melek HİDAYETOĞLU’na, minnetle teşekkür ediyorum. Çalışmamız süresince görüştüğüm tüm kütüphane ve müze çalışanlarına teşekkür ederim. Özellikle Mevlana Araştırmaları Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Ali TEMİZEL’e yardımlarından dolayı minnet ve şükranlarımı sunuyorum. Ayrıca, İslam Ülkeleri İstatistik Ekonomik ve Sosyal Araştırma Eğitim Merkezi Kıdemli Araştırmacı Dr. Ahmet ÖZTÜRK’e desteğinden dolayı çok teşekkür ediyorum.
Raşide ÖZTÜRK KONYA- 2019
2 ÖZET
Türk İslam devletlerinde ve özellikle Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Ma’kıli yazı, yapı ve süsleme unsuru olarak kullanıldığı görülmektedir. 10. yüzyıldan itibaren Karahanlılar ve Gazne gibi devletlerde Ma’kıli yazı kubbeler minareler, kuleler ve türbelerde kullanılmıştır. Aynı tarihlerde, Selçuklular İran’da Ma’kıli yazıyı dini mimaride hem dış cepheyi kaplayacak şekilde hem iç süslemede kullanmışlardır.
Selçukluların Anadolu’ya yerleşmesiyle birlikte kültürel değerlerle yoğrulan sanat birikimleri, birçok alanda eserlere yansımıştır. Selçuklular Anadolu’ya geldiklerinde karşılaştıkları taş malzeme ile Orta Asya’da kullandıkları tuğla malzemeyi sentezleyerek kullanmışlardır.
Osmanlı öncesi Anadolu Selçuklu mimarisinde Konya’da bulunan 13. yüzyıl eserlerinden Akşehir Ulu Camii, Sırçalı Medrese, Karatay Medresesi, Sahip Ata Camii, Sahip Ata Türbesi, Hz. Mevlana’nın Sandukası, Beyşehir Eşrefoğlu Camii, Eflaki Dede Türbesi ve Akşehir Tacettin Dede Türbesi bu alandaki eserlere örnektir.
Bu araştırmada, bahsi geçen eserlerdeki duvar yazıları, minber yazıları, mihrap yüzeyi, minare gövdesi gibi mimari unsurlarda kullanılan Ma'kıli yazının oluşturduğu geometrik kompozisyonlar incelenmiştir. Kullanılan malzeme ve teknik özelliklerinin belirlenmesi, çözümleme ve tanımlamaların yapılabilmesi için Ma'kıli yazının temeli olan çizgilerden hareketle, yapılardaki tezyinat kapsamlı şekilde incelenmiş ve değerlendirilmiştir.
3 ABSTRACT
It is seen that Makili writing was used as a structural and decorative element in Turkish Islamic States and especially in Anatolian architecture of Seljuk period. Since the 10th century, the Makili script has been used in domes, minarets, towers, and tombs in the states such as Karahanlılar and Gazne. At the same time, the Seljuks used the Makili script in the exterior and interior decoration of religion architecture in Iran.
With the settlement of Seljuks in Anatolia, the art accumulations mixed with cultural values were reflected in the works in many fields. Seljuks synthesized stone material faced in Anatolia with the brick material they used in Central Asia.
Aksehir Grand Mosque, Sircali Madrasah, Karatay Madrasah, Sahip Ata Mosque, Tomb of Sahip Ata, Hz. Mevlana's Sarcophagus, Sadrettin Konevi Mosque, Beysehir Esrefoglu Mosque, Bulgur Tekke Mosque, Sircali Prayer Room, Tomb of Eflaki Dede, Hasbey Daru’l-Huffazi, and Tomb of Aksehir Tacettin Dede are examples of Pre-Ottoman Anatolian Seljuk architecture in this field in Konya in 13th century.
In this study, the geometric compositions formed by Makili script in wall writings, pulpit writings, mihrab surface, and minaret of the above works were examined. In order for determination of materials and technical properties, analysis and identification in writings, the decorations in the structures were examined and evaluated extensively from the lines that are the basis of Ma'kıli script.
4 İÇİNDEKİLER ÖZET ... 2 ABSTRACT ... 3 FOTOĞRAFLAR LİSTESİ ... 7 ÇİZİZM LİSTESİ ... 12 1.GİRİŞ ... 15
1.1. Konunun Tanımı ve Önemi ... 15
1.2. Konuyla ilgili Kaynaklar ... 40
1.3. Materyal ve Yöntem ... 44
2. HAT SANATI ve ÇEŞİTLERİ ... 47
2.1. Hat Sanatının Tanımı ve Yazı Çeşitleri ... 47
2.2.1. Tevki ... 49 2.2.2. Rika ... 50 2.2.3. Muhakkak ... 50 2.2.4. Reyhani ... 50 2.2.5. Sülüs ... 50 2.2.6. Nesih ... 51 2.2.7. Ta'lik: ... 52 2.2.8. Divani ... 52 2.2.9. Kufi ... 52 2.3. Ma'kılî2 ... 54
2.3.1. Makili Yazı Tarihçesi ... 56
2.3.2. Ma'kılî Çeşitleri ... 60
2.3.3. Ma'kılî Yazıda Kullanılan Teknikler ... 60
2.3.4. Mak'kıli Yazının Tasarım Özellikleri ... 65
2.3.5. Yazı Aracı Kullanımında Malzeme ve Yöntem ... 70
2.3.6. Tuğla ... 73
2.3.7. Taş ... 93
2.3.8. Çini ... 94
2.3.9. Ahşap ... 96
3. KONYA VE ÇEVRESİNDE BULUNAN MA’KILİ YAZININ KULLANILDIĞI MİMARİ ESERLER ... 97
3.1. Akşehir Ulu Camii ... 97
3.2. Sırçalı Medrese (MUHLİSİYE) ... 106
3.3. Karatay Medresesi ... 123
3.4. Sahip Ata Camii ... 141
3.5. Sahip Ata Türbesi ... 153
5
3.7. Beyşehir Eşrefoğlu Camii ... 181
3.8. Konya Eflaki Dede Türbesi ... 188
3.9. Akşehir Taceddin Dede Türbesi ... 194
5. DEĞERLENDİRME ve KARŞILAŞTIRMA ... 198
SONUÇ ... 213
6 GENEL KISALTMALAR
age. : Adı geçen eser agm. : Adı geçen makale bkz. : Bakınız c. : Cilt Çev : Çviren cm. : Santimetre Env. No : Envanter no F. : Fotoğraf Foto. : Fotoğraf H : Hicri Hz : Hazreti
İA. : İslam Ansiklopedisi İbn. : İbni m. : Metre mm. : Milimetre M. : Miladi ö. : Ölümü S : Sayı s : Sayfa VGM : Vakıflar Genel Müdürlüğü vb. : Ve benzeri yy : Yüzyıl
7 FOTOĞRAFLAR LİSTESİ
Fotoğraf 1: Akşehir Ulu Camii Mihrabı Kavsaranın Köşeliklerindeki
Çini-Alçı "Ali" İstifi ... 16
Fotoğraf 2: Akşehir Taceddin Dede Altıgenin içinde geçmeli geometrik "Ali" istifi ... 18
Fotoğraf 3: Sırçalı Medrese Çini Mozaik Mihrabında Kavsara ... 19
Fotoğraf 4: : Sırçalı Medrese Çini Mozaik Mihrab Kavsara Köşeliği ... 19
Fotoğraf 5: Sırçalı Medrese Giriş Tonuzu ... 20
Fotoğraf 6: Sırçalı Medresenin Avluya Açılan Giriş Tonozunun Kemer Köşesi ... 21
Fotoğraf 7: Konya Sırçalı Mescid Mihrabı ... 22
Fotoğraf 8: Konya Bulgur Tekkesi Mescidi Mihrap Nişi ... 24
Fotoğraf 9: Konya Sadreddin Konevi Camii Mihrabı ... 25
Fotoğraf 10: Konevi Camii Mihrap Nişi ... 26
Fotoğraf 11: Sırçalı Medrese Giriş Tonuzu ... 27
Fotoğraf 12: Sadreddin Konevi Camii Mihrabı ... 27
Fotoğraf 13:Bulgur Tekkesi Mescidi ... 27
Fotoğraf 14:Sırçalı Mescidi ... 27
Fotoğraf 15: Hasbey Darü’l-Huffazı Mihrabı ... 28
Fotoğraf 16: Hasbey Darü’l-Huffazı Mihrabı Detayı ... 29
Fotoğraf 17: İnce Minareli Medrese Kaı Kemer Köşelikleri ... 29
Fotoğraf 18: İnce Minareli Medrese Kaı Kemer Köşelikleri Geometrik "Ali" Detayı ... 30
Fotoğraf 19: Beyşehir Eşrefoğlu Cami Minberi Ma'kıli Yazı İstifi ... 32
Fotoğraf 20: Sahip Ata Camii Taçkapı Ma'kıli"Muhammed" istifi ... 32
Fotoğraf 21: Sahip Ata Camii Taçkapı Ma'kıli"Muhammed" istifi ... 32
Fotoğraf 22: İnce Minareli Medrese Taçkapı Kavsara Köşeliklerinde Hz. "Muhammed" Ma'kılî Yazı Detayı ... 35
Fotoğraf 23: İnce Minareli Medrese Taçkapı Hz. "Muhammed" Yazı Detayı ... 35
Fotoğraf 24: Karatay Medresesi Taçkapı Hz. Muhammed Yazı Detayı ... 38
Fotoğraf 25: Alaeddin Camii Taçkapı Hz. Muhammed Ma'kıli Yazı İstifi .... 39
Fotoğraf 26: Hutut-ı Mütenevvia (Kaynak: Yazır, 1972: 12) ... 48
Fotoğraf 27: Arami Yazısından Arap Yazısına Geçiş ... 58
Fotoğraf 28: Hz Muhammed'in vali El-Munzir bin Sava'ya gönderdiği mektup. ... 59
Fotoğraf 29: Hz Muhammed'in vali El-Munzir bin Sava'ya gönderdiği mektubun restoresi ... 59
Fotoğraf 30: Sarban Minaresi 12.Yüzyıl Selçuklu (Kaynak: Sanal, 2019:15.) . 61 Fotoğraf 31: Sarban Minaresi ... 62
Fotoğraf 32: Sarban Minaresi Detay ... 62
Fotoğraf 33: Sarban Minare Ma'kıli yazı Detayı ... 62
Fotoğraf 34 : Sarban Minare Geometrik Süsleme Detayı ... 62
Fotoğraf 35: Edirne Şah Melek Camii Ma'kıli Yazı Bordür Detayı ... 65
8
Fotoğraf 37: Emin Barın Hz. Muhammed İkili (Aynalı) Simetri... 65
Fotoğraf 38: Akşehir Ulu Camii Mihrabı ... 66
Fotoğraf 39: Sahip Ata Türbesi Kuzey Duvarı "Ali" Dörtlü istif ... 66
Fotoğraf 40: Beyşehir Eşrefoğlu Camii Minberi ... 68
Fotoğraf 41: "Ayetel Kürsi" Tasarım Kaynak: Sanal, 2019:13 ... 68
Fotoğraf 42:Mermer Ve Mozaik ile "Hz. Muhammed-Ali" Tasarım ... 68
Fotoğraf 43:Mardin Ulu Camii "Hz. Muhammed-Ali" İstifi ... 68
Fotoğraf 44: Zeynel Bey Türbesi ... 69
Fotoğraf 45: Ahmed Yesevi Küliyesi Tuğla dizilişi yatay düşey (çerçevesiz) .. 71
Fotoğraf 46: Ahmed Yesevi Küliyesi Tuğla dizilişi yatay düşey (Çerçeveli) ... 72
Fotoğraf 47: Karhanlılara Ait Burana Minaresi ... 76
Fotoğraf 48: Burana Minaresinden Detay ... 76
Fotoğraf 49: İsmail Samani Türbesi Buhara –Özbekistan ... 77
Fotoğraf 50: Türbe İç Duvar Detay ... 77
Fotoğraf 51 : İplikçi Camii(1930) ... 78
Fotoğraf 52 : İplikçi Camii Şimdiki Hali ... 78
Fotoğraf 53: I. İzzettin Keykavus Türbesi Kasnağı Kaynak: Sanal,2019:23. ... 79
Fotoğraf 54: Kayseri Pınarbaşı Melik Gazi Türbesinden Detay ... 82
Fotoğraf 55: Malatya Ulu Camii ... 82
Fotoğraf 56:Sivas Keykavus Türbesinden Detaylar Kaynak: 2019: 12. ... 87
Fotoğraf 57: Harput Ulu Camii Minaresinden tuğla kalıp detay ... 87
Fotoğraf 58: Harput Ulu Camii Minaresi ... 87
Fotoğraf 59: Mengücek Gazi Türbesi Taç Kapı Kemer Alınlığı ... 88
Fotoğraf 60:Kalıp Olarak Dökülmüş Ma'kılî semboller Kaynak:Sanal.2018: 19. ... 88
Fotoğraf 61:Örgü Türü : Yatay İstif / Düz örgü (Kaynak: Bakırer, 1981: 15) . 90 Fotoğraf 62: Ulu Cami Girişi (İç Detay) ... 98
Fotoğraf 63: Akşehir Ulu Camii Minaresi ... 99
Fotoğraf 64: Akşehir Ulu Camii Minare Detayı ... 99
Fotoğraf 65:Akşehir Ulu Camii Doğu Taçkapısı ... 100
Fotoğraf 66: Akşehir Ulu Camii Mihrap Kufi Kuşak Yazıları ... 102
Fotoğraf 67:Mukarnasın Sağ Tarafı ... 103
Fotoğraf 68: Mukarnasın Sol Tarafı ... 103
Fotoğraf 69: Akşehir Ulu Camii Mirabında Ma'kılî "Ali" Tasarımı ... 104
Fotoğraf 70: Sırçalı Medrese Dış Görünüş ... 107
Fotoğraf 71: Sırçalı Medrese (Kaynak: Mustafa Cambaz) ... 108
Fotoğraf 72: Sırçalı Medrese Avlusu ... 108
Fotoğraf 73: Sırçalı Medrese Eyvan Girişi ... 109
Fotoğraf 74: Sırçalı Medrese Taç Kapısı ... 110
Fotoğraf 75: Sırçalı Medrese Ana Eyvan İç Kemerindeki Çini Kitabe ... 111
Fotoğraf 76: Sırçalı Medrese Arka Duvar Kemer Detayı ... 111
Fotoğraf 77: Sırçalı Medrese Giriş Eyvanı (Tonuzu) ... 112
Fotoğraf 78: Sırçalı Medrese Giriş Eyvanı Ma'kıli Yazı Dökülmeden Geriye Kalan ... 112
Fotoğraf 79: Sırçalı Medrese Giriş Eyvanı Detayı ... 113
Fotoğraf 80: Sırçalı Medrese Giriş Eyvanı Detayı ... 114
9
Fotoğraf 82: Sırçalı Medrese Giriş Tonuzu Yazı Detayı "Ali" ىلع (Sağ
Kısmı) ... 116
Fotoğraf 83: Ana EyvanTonuzu ve Arka Duvarı ... 117
Fotoğraf 84: Sırçalı Medrese Ana Eyvan Sol Tonuz ... 119
Fotoğraf 85: Sırçalı Medrese Ana Eyvan Sağ Tonoz ... 119
Fotoğraf 86: Sırçalı Medrese Mirap (2019). ... 121
Fotoğraf 87: Sırçalı Mihrap Mira Ma'kıli yazı detayı. ... 121
Fotoğraf 88: Konya, Karatay Medresesi ... 124
Fotoğraf 89: Karatay Medresesi Taç Kapısı ... 124
Fotoğraf 90: Karatay Medresesi Taç Kapı İnşa Kitabesi. ... 125
Fotoğraf 91: Karatay Medresesi Taçkapı Detay ... 125
Fotoğraf 92: Karatay Medresesi Taç Kapısı ... 126
Fotoğraf 93: Karatay Medresesi Taç kapı Sütünce ve Sağ Kanadı Panosu . 126 Fotoğraf 94: Kubbe Kufi Yazı Kuşağı ... 127
Fotoğraf 95: Karatay Medresesi İç Hol ... 128
Fotoğraf 96: Kubbe Eteği Kufi Yazı Kuşağı ... 128
Fotoğraf 97: Fotoğraf 98: Kubbe Eteği Kufi Yazı Kuşağı ... 128
Fotoğraf 99: Pandantifler Batı Cephesi ... 129
Fotoğraf 100 :Pandantifler Doğu Cephesi ... 130
Fotoğraf 101: "Hz. Muhammed (SAV)" İsmi Tasarım İstifi ... 131
Fotoğraf 102: "Ali (ra)" İsmi Tasarım İstifi ... 131
Fotoğraf 103: "Hz. İsa" İsmi Tasarımı ... 131
Fotoğraf 104: "Osman (ra)" İsmi Tasarımı ... 131
Fotoğraf 105: "Ömer (ra)" İsmi Tasarım İstifi ... 132
Fotoğraf 106: "Ebubekir (ra)" İsmi Tasarım İstifi ... 132
Fotoğraf 107: "Hz Muhammed" İsmi Farklı Bir Tasarım İstifi ... 133
Fotoğraf 108: "HzMusa" İsmi Tasarım İstifi ... 133
Fotoğraf 109: Karatay Medresesi 2018 ... 140
Fotoğraf 110 : Karatay Medresesi 1914. ... 140
Fotoğraf 111: Sahip Ata Camii Taç Kapısı Genel Görünüşü ... 143
Fotoğraf 112: Sahip Ata Camii Taç Kapısı Detay ... 144
Fotoğraf 113: Soldaki Sebil ... 145
Fotoğraf 114: Fotoğraf 115:Sağdaki Sebil ... 145
Fotoğraf 116: Sahip Ata Camii Mimar Kitabesi... 145
Fotoğraf 117:Mimar Kitabesi ... 146
Fotoğraf 118: Sahip Ata Camii 1890. ... 147
Fotoğraf 119: Sahip Ata Camii İnşa Kitabesi ... 148
Fotoğraf 120: Taç Kapı Minare Kaideleri ... 149
Fotoğraf 121: Minare Kaidesinde Düğümlü Kompozisyon Ma'kıli "Muhammed" ... 149
Fotoğraf 122: Minare Kaidesinde düğümlü kompozisyon Ma'kıli "Muhammed" ... 149
Fotoğraf 123: Minare Kaidesinde Yer Alan ''Ali'' İsmi. ... 150
Fotoğraf 124: Minare Kaidesinde Yer Alan ''Ebubekir'' ismi ... 150
Fotoğraf 125: Minare Detayı ... Fotoğraf 126: Sahip Ata Minaresi 152 Fotoğraf 127: Sahip Ata Türbesi ... 154
10
Fotoğraf 129: Sahip Ata Türbesi'nin kubbe kuşağı ve kuşak altındaki Türk
üçgenlerinden detay. Batı cephesi ... 156
Fotoğraf 130: : Sahip Ata Türbesi'nin kubbe kuşağı ve kuşak altındaki Türk üçgenlerinden detay. Duğu Cephesi ... 156
Fotoğraf 131: Sahip Ata Türbe Kubbesi ... 157
Fotoğraf 132: kubbe merkezindeki çinili madalyona ... 158
Fotoğraf 133: Sahip Ata Türbe Duvarının Doğu Cephesi Giriş Sağ Duvar ( Ali ismi) ... 159
Fotoğraf 134: Türbe Duvar Tuğla Birimler Detay ... 159
Fotoğraf 135: Türbenin içerisinde Sahip Ata kendisi ve ailesinin sandukaları ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Fotoğraf 136: Türbe Sandukaların Onarım Öncesi Durumu ... 161
Fotoğraf 137: Sandukalar ... 162
Fotoğraf 138: Sahip Ata Türbesinin kubbesi ... 162
Fotoğraf 139: Kubbe ( Balıksırtı Tuğla Örgüsü ) ... 164
Fotoğraf 140: Kubbenin Orta Göbeğinde Yazılı 4 halife İsimleri... 165
Fotoğraf 141: Kemerde ki Al-i İmran süresinden ayetler ... 166
Fotoğraf 142: Türbe İçi Sivri Kemer Üst Tezyinat ... 166
Fotoğraf 143: Sivri Kemer Detay: Gamalı Haç ... 167
Fotoğraf 144: Sivri Kemer Detay: Gamalı Haç ... 167
Fotoğraf 145: Sivri Kemer Detay: Gamalı Haç ... 167
Fotoğraf 146: Kuzey duvar üst geometrik süsleme ... 168
Fotoğraf 147:Alt Geometrik süsleme ... 168
Fotoğraf 148: Giriş Kapı Üstü süsleme ... 169
Fotoğraf 149:Türbe Giriş Kapısı ... 170
Fotoğraf 150: Türbe Giriş Kapısı ve Üst Geometrik Pano ... 170
Fotoğraf 151: Türbe Giriş kapısı Sivri Kemer Tezyinatı ... 170
Fotoğraf 152: Türbe Giriş kapısı Sivri Kemer Geometrik Detay ... 170
Fotoğraf 153:Mevlana Sandukası ve Mevlana ... 172
Fotoğraf 154: Mevlana Türbesi Mevlana Ahşap sanduka ... 173
Fotoğraf 155: Mevlana Ahşap Sanduka Detayı ... 175
Fotoğraf 156: Ahşap Sanduka Eteğindeki Pervaz Doğu Cephesi Ma'kılî Kuşak ... 177
Fotoğraf 157: Ahşap Sanduka Eteğindeki Pervaz Kuzey Cephesi Ma'kılî Kuşak ... 177
Fotoğraf 158: Ahşap Sanduka Eteğindeki Pervaz Güney Cephesi Ma'kılî Kuşak ... 178
Fotoğraf 159: Ahşap Sanduka Eteğindeki Pervaz Güney Cephesi Ma'kılî Kuşak ... 179
Fotoğraf 160: Ahşap Sanduka Eteğindeki Pervaz Ma'kılî Kuşak Detayı ... 179
Fotoğraf 161: Ahşap Sanduka Eteğindeki Pervaz Batı Cephesi Ma'kılî Kuşak ... 180
Fotoğraf 162: Beyşehir Eşrefoğlu Cami ... 182
Fotoğraf 163: Beyşehir Eşrefoğlu Camii Taçkapısı ... 183
Fotoğraf 164: Beyşehir Eşrefoğlu Camii Mihrap Minber ... 185
Fotoğraf 165 : Bayşehir Eşrefoğlu Cami Minber Ma'kıli yazı Hz. Muhammed ismi ile başlaması... 186
11
Fotoğraf 166: Eflaki Dede Türbesi ... 189
Fotoğraf 167: Eflaki Dede Türbesi ... 190
Fotoğraf 168: Eflaki Dede Türbesinden geriye kalan iki duvar ... 190
Fotoğraf 169: Eflaki Dede Türbesi Detay Geometrik süsleme ... 191
Fotoğraf 170: Eflaki Dede Türbesi Ma'kıli Yazı İstifi ... 192
Fotoğraf 171: Akşehir Taceddin Dede Türbesi ... 195
Fotoğraf 172: Akşehir Taceddin Dede Türbesi Taçkapısı ... 195
Fotoğraf 173: Akşehir Taceddin Dede Türbesi Kitabe ortasındaki Altıgen "Ali" istifi ... 196
Fotoğraf 174: Sahip Ata Camii Taç Kapısı ... 205
Fotoğraf 175: Sırçalı Medrese Taç Kapısı ... 205
Fotoğraf 176: Sırçalı Medrese Avlu ... 205
Fotoğraf 177: Ali Gav Medresesi Avlu ... 205
Fotoğraf 178: Sahip Ata Hanikahı ... 206
Fotoğraf 179: Karatay Medresesi Avlu ... 206
Fotoğraf 180: İnce Minareli Medrese Avlu ... 206
Fotoğraf 181: Sahip Ata Türbesi Ali İstifi ... 207
Fotoğraf 182: Sırçalı Medrese Giriş Eyvanı Ali İstifi ... 207
Fotoğraf 183: Eflaki Dede Türbesi Ma'kılî ... 208
Fotoğraf 184: Sırçalı Medrese Ana Eyvan Ma'kılî Yazı ... 208
Fotoğraf 185: Akşehir Ulu Camii Mihrap Ma'kılî ... 209
Fotoğraf 186: Akşehir Taceddin Dede Türbesi Kitabe ortasındaki Altıgen "Ali" istifi ... 209
Fotoğraf 187:Karatay Medresesi Eyvan Duvar ... 210
Fotoğraf 188:Sırçalı Medrese Eyvan Duvar ... 210
Fotoğraf 189: İnce Minareli Medrese Minaresi ... 210
Fotoğraf 190: Sahip Ata Camii Minaresi ... 210
Fotoğraf 191: Sırçalı Medrese Dış Kapıdan Avluya Giriş ... 211
Fotoğraf 192: Eflaki Dede Türbesinden Ayakta Kalan İki Duvar ... 211
Fotoğraf 193: Mevlana Sandukası Etek Pervazı ... 212
Fotoğraf 194: Mevlana Sandukası Etek Pervazı ... 212
12 ÇİZİZM LİSTESİ
Çizim 1: Akşehir Ulu Camii Mihrabı "Ali" İstifi ... 17
Çizim 2: Akşehir Ulu Camii Mihrabı "Ali" İstifi Detayı ... 17
Çizim 3: geometrik süsleme ızgıra yöntemiyle şekillenmesi (Necipoğlu, 1995:266). ... 17
Çizim 4: Akşehir Taceddin Dede Altıgenin içinde geçmeli geometrik "Ali" istifi ... 18
Çizim 5: Sırçalı Medrese Mihrap Detayı ... 19
Çizim 6: Sırçalı Medresenin Avluya Açılan Giriş Tonozunun Kemer Köşesi 21 Çizim 7: Sırçalı Mescid’in Mozaik Çinili Mihrab Kavsaranın Köşeliği ... 23
Çizim 8: Sırçalı Mescid Mihrap Nişinde ... 23
Çizim 9: Bulgur Tekkesi Mescidi Mihrabı ... 24
Çizim 10: Konevi Camii Mihrap Nişi Detayı ... 26
Çizim 11: Beyşehir Eşrefoğlu Cami Minberi Ma'kıli Yazı İstifi ... 32
Çizim 12: Sahip Ata Camii Taçkapı Düğümlü Aynalı "Muhammed" Tasarımı ... 33
Çizim 13: Sahip Ata Camii Taçkapı Düğümlü Aynalı "Muhammed" Tasarımı ... 33
Çizim 14: Sahip Ata Camii Taçkapı Düğümlü Aynalı "Muhammed" Tasarımı ... 33
Çizim 15: İnce Minareli Medrese Taçkapı Hz. "Muhammed" Yazı Detayı ... 36
Çizim 16: Ma'kılî Harflerinden Mim Harfinin Birçok Yazım Şekli ... 36
Çizim 17: Ma'kılî Harflerinden Ha Harfinin Birçok Yazım Şekli ... 36
Çizim 18 : Ma'kılî Harflerinden Ha Harfinin Birçok Yazım Şekli ... 36
Çizim 19: Ma'kılî Harflerinden Ha Harfinin Birçok Yazım Şekli ... 36
Çizim 20: İnce Minare Taçkapı "Muhammed"İsminin Detaylandırması ... 37
Çizim 21: Karatay Medresesi Taçkapı Hz. Muhammed Yazı Detayı ... 38
Çizim 22: Karatay Medresesi Taçkapı Hz. Muhammed Yazı Detayı ... 39
Çizim 23: Ma'kılî Harfleri ... 54
Çizim 24: Ma'kilî Yazı Harf Farklı Yazım Şekilleri ... 55
Çizim 25: Sarban Minaresi Ma'kıli yazı detayı '' Osman, Ali, Muhammed, Ebubekir, ömer.'' ... 62
Çizim 26: Sarban Minare Gövde Detayı Ma'kıli Yazı İstifleri Düz Satır Mail Tasarım ... 63
Çizim 27: "Huve illa Ve Rama..." ... 64
Çizim 28: "Bismillah'' ... 64
Çizim 29: "Ve Huve bikulli sey'in AIim" ... 64
Çizim 30: ''La İlahe illa Huve'' ... 64
Çizim 31: Düz Satırdan Kare Tasarım Oluşturma ... 67
Çizim 32: Düz Satırdan Kare Tasarım ve Örgülü Tasarım aşamaları Kaynak Sakkal.com ... 67
Çizim 33: Zeynel Bey Türbesi Ma'kıli Yazı Detayı (Anonim) ... 69
13
Çizim 35: Ahmed Yesevi Küliyesi Tuğla dizilişi yatay düşey (çerçeveli) ... 72
Çizim 36 : Tuğla kalıp alma ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizim 37: Üçlü Ali İstfinin Detaylı çizimi ( Kaynak, Bulut:2017.36) ... 104
Çizim 38: Akşehir Ulu Camii Mihrap Ma'kılî "Ali" ىلعTasarımı ... 105
Çizim 39: Sırçalı Medrese Giriş Eyvan Tonuzu Yazı Detayı "Ali" ىلع ... 116
Çizim 40: Sırçalı Medrese Ana Eyvan Ma'kıli yazı “Allahu rabbî ve Muhammedü’n nebi” (Rabbim Allah ve nebim Muhammed) ... 118
Çizim 41: Sırçalı Medrese Ana Eyvan Ma'kıli yazı detayı ... 120
Çizim 42: Ana Eyvan Ma'kıli Yazı Metni Düz Satır Yazılışı " دمحمو يبر الله ىبنلا " ... 120
Çizim 43: Hz. Muhammed (SAV) ... 134
Çizim 44: Hz. İsa ... 134
Çizim 45: Ali (ra) ... 134
Çizim 46: Osman (ra) ... 134
Çizim 47: Ömer (ra) ... 135
Çizim 48: Ebubekir (ra) ... 135
Çizim 49: Hz. Muhammed (SAV) ... 136
Çizim 50: Yelpaze Üçgen Pandantif Yazıların Konumu (Kaynak, Erdemir) . 138 Çizim 51: Minare Kaidesinde Yer Alan ''Ali'' İsmi. ... 150
Çizim 52: Minare Kaidesinde Yer Alan ''Ebubekir'' ismi ... 150
Çizim 53: Sahip Ata Türbesi Doğu Cephesi "Ali" İstifi ... 159
Çizim 54: Sahip Ata Türbe Duvarının Doğu Cephesi "Ali" ismi (Vgm) ... 160
Çizim 55: Kemer: Gamalı Haç ... 167
Çizim 56: Kemer: Gamalı Haç ... 167
Çizim 57: Üst süsleme çizimi ... 168
Çizim 58: Alt Geometrik çizim ... 168
Çizim 59: Giriş Kapı Üstü süsleme ... 169
Çizim 60: Ahşap Sanduka Eteğindeki Pervaz Doğu Cephesi Ma'kılî Kuşak 177 Çizim 61: Ahşap Sanduka Eteğindeki Pervaz Kuzey Cephesi Ma'kılî Kuşak178 Çizim 62: Ahşap Sanduka Eteğindeki Pervaz Güney Cephesi Ma'kılî Kuşak ... 178
Çizim 63: Ahşap Sanduka Eteğindeki Pervaz Güney Cephesi Ma'kılî Kuşak ... 179
Çizim 64: Ahşap Sanduka Eteğindeki Pervaz Batı Cephesi Ma'kılî Kuşak . 180 Çizim 65: Bayşehir Eşrefoğlu Cami Minber Ma'kıli yazı Hz. Muhammed ismi ile başlaması ... 186
Çizim 66: Bayşehir Eşrefoğlu Cami Minber Ma'kılî yazı Orta kısmında "Allah" Ve "Ali" ismi ile sonlanması ... 187
Çizim 67: Bayşehir Eşrefoğlu Cami Minber Ma'kıli yazı "Allah, Muhammed, Ebubekir, Ömer, Osman ve Ali" isimleri ... 187
Çizim 68: Eflaki Dede Türbesi Ma'kıli Yazı İstifi : "Allahu rabbi ve Muhammedü'n nebi" - " ىبنلادمحمويبرالله " ... 192
Çizim 69: Eflaki Dede Türbesi Ma'kıli Yazı Tamamlanmış Çizimi Yazılı İstif : "Allahu rabbi ve Muhammedü'n nebi" ... 193
Çizim 70: Eflaki Dede Türbe Duvarı Datay (Kaynak: V.g.m. ) ... 193
Çizim 71: Akşehir Taceddin Dede Türbesi Kitabe ortasındaki Altıgen "Ali" istifi ... 196
14
Çizim 72: Akşehir Taceddin Dede Türbesi Taçkapısı Süslemesi / Kaynak: Demiralp ... 197
15 1.GİRİŞ
1.1. Konunun Tanımı ve Önemi
Araştırma konusu olan "Osmanlı Öncesi Konya ve Çevresinde bulunan Mimari Eserlerdeki Ma'kıli Yazılar" başlıklı çalışmamızda; Hat Sanatında yazı çeşidi olan Ma'kıli yazının mimari eserlerde nasıl uygulandığı araştırılmış olup, yazının özellikleri, yöntemi ve uygulama tekniklerine yönelik değerlendirmeler yapılmıştır.
Bu araştırmada; Konya’da bulunan 13. yüzyıl eserlerinden Akşehir Ulu Camii, Sırçalı Medrese, Karatay Medresesi, Sahip Ata Camii, Sahip Ata Türbesi, Hz. Mevlana’nın Sandukası, Beyşehir Eşrefoğlu Camii, Eflaki Dede Türbesi ve Akşehir Tacettin Dede Türbesinde bulunan Ma'kıli yazılar üzerine incelemeler yapılmıştır. İncelemeler sonucunda elde edilen bulgular kapsamlı şekilde açıklanmıştır.
Ma'kıli yazıda kullanılan ana malzeme genellikle tuğla olmuştur. Mermer, taş ahşap, gibi malzemenin daha az kullanıldığı gözlemlenirken, çini kullanılan örneklerle en az tuğla kadar karşılaşılmaktadır. Yapılardaki Ma'kıli yazıda tuğla işçiliğine daha çok yer verilmiş olması, bizim de çalışmamızda tuğla konusunu daha kapsamlı ele almamıza neden olmuştur.
Hat sanatında yer alan Ma'kıli yazının mimari eserlerde kullanılma sebebi; düz ve köşeli formu sayesinde, mimari işçilikte kolaylık sağladığı ve geometrik tasarıma elverişli olmasından dolayı tercih edilmiştir. Özellikle tam ve yarım şeklinde olan birim tuğlaların yatay, yatay/düşey ve eğik olmak üzere üç farklı istif türünde örgüler meydana gelmektedir. Bu örgü şekilleri sonucunda tuğlanın kendi geometrik yapısından kaynaklı, duvar yüzeyinde geometrik biçimler oluştuğu görülmektedir.
Birçok mimari eserde Ma'kıli yazı süsleme unsuru olarak kullanılmıştır. Bu istifler, renk, teknik ve kompozisyon özellikleri bakımından incelenerek, bunların bir disiplin içerisinde analiz edilmesi ve bu alanda araştırma yapanlara kaynak oluşturulması amaçlanmıştır. Bu konuda akademik çalışmaların yetersiz olduğu düşünülerek tez konusu olarak seçilmiştir.
16
Yapılan araştırmalar esnasında bahsi geçen döneme ait (13. yüzyıl) Konya ve çevresindeki bilinen yapıların taranması sırasında dikkatten kaçmayan Hz Ali yazılarına sahip yapıların oldukça fazla olduğu görülmektedir. Bu yapılarda önceden kapsamlı incelendiği halde Hz. Ali ismine değinilmemiştir. Bunun sebebi ise sanat tarihçilerin "geometrik süslemeler" arasında yer verdikleri bazı şekillerin aslında Hz. Ali isminin olabileceği fikrini tartışmaya açmasıdır.
Daha çok mihraplarda dikdörtgen, beşgen, altıgen ve çok kollu yıldız şeklindeki geometrik bezemelerde, "Ali" istifinin kullanıldığı görülmektedir. Akşehir Ulu Cami mihrabının (Fot.1). köşeliklerinde altıgen kollu yıldız şeklindeki geometrik bezemenin bölümleri içerisinde üçlü "Ali" Ma'kıli yazı istifinin firuze renkli çini mozaik tekniğiyle beyaz alçı üzerine istiflendiği görülmektedir.
Fotoğraf 1: Akşehir Ulu Camii Mihrabı Kavsaranın Köşeliklerindeki Çini-Alçı "Ali" İstifi
Altıgen bölümlerin içersinde merkezde uc uca tutunan üçerden altı adet Ma'kıli "Ali" yazısına rastlanmaktadır (Yetkin, 1972:5961; Bakırer, 1976: 136-137) (Çizim 1-2). Harflerin başlangıç ve bitiş yerleri birbirlerine değme noktalarına göre düzeltilmiştir. "Ali" isminden yapılan bu motifin benzerleri Anadolu'nun birçok mimari eserlerinde karşılaşmaktayız.
17
Çizim 1: Akşehir Ulu Camii Mihrabı "Ali" İstifi Çizim 2: Akşehir Ulu Camii Mihrabı
"Ali" İstifi Detayı
Ulu Cami mihrabının bir benzeri Akşehir Taceddin Dede Türbesi Kitabe ortasındaki Altıgen madalyon içinde geçmeli geometrik "Ali" istifidir. Kemer Kavisinde yer alan süslemeler, oyma tekniğiyle yapılmış bitkisel ve geometrik formlarla kitabe yazısından oluşmaktadır. Dörtlü yazılı panolar ortasında altıgenin içinde "Ali" isminin üçlü simetri Ma'kıli yazılı motif görülmektedir. Ayrıca bu kompozisyonlar ızgara yöntemiyle kolayca çizilebilmektedir (Çizim 3).
Çizim 3: geometrik süsleme ızgıra yöntemiyle şekillenmesi (Necipoğlu, 1995:266).
Kırık çizgi sistemleri belirli aralıklarla tekrar eden açılarla kırılan çizgilerin, sonsuz karakterli kompozisyonlar veya sınırlı kompozisyonlar içerisindeki düzenlemeleridir. Fırıldak olarak incelenen örneklerin büyük bölümü, "svastika"
18
başlığı altındaki örneklerin bir kısmı tuğla, mermer, ahşap malzemelerden yapılan uygulamalar, birimlerden oluşan geometrik kompozisyonlar gurubuna girmektedir.
Fotoğraf 2: Akşehir Taceddin Dede Altıgenin içinde geçmeli geometrik "Ali" istifi
Çizim 4: Akşehir Taceddin Dede
Altıgenin içinde geçmeli geometrik "Ali" istifi
Konya Sırçalı Medrese'nin çini mozaik mihrabında kavsaranın ön yüzünde firuze zemin üzerine manganez moru ince şeritlerin meydana getirdiği tam ve yarım çarkıfelek ya da fırıldak denilen motifler köşeli hatlar üzerinde yer almaktadır. Bunların da altıgen bölümlerde uç uca tutunmuş altı adet Ma'kıli "Ali" yazısından içe doğru mülhem bir kompozisyon olduğu anlaşılmaktadır (Bakırer, 1976: 164). Bunların da altıgen bölümlerde uc uca tutunmuş altı adet Ma'kıli "Ali" yazısından (Fot. 4-5,Çizim 5). mülhem bir kompozisyon olduğu anlaşılmaktadır (Çakmakoğlu, 2007:74).
19
Fotoğraf 3: Sırçalı Medrese Çini Mozaik Mihrabında Kavsara
Fotoğraf 4: : Sırçalı Medrese Çini Mozaik Mihrab Kavsara Köşeliği
20
Sırçalı medresenin avluya açılan giriş tonozunun kemer köşelerinde de "Ali" ismi çarkıfelek şeklinde istiflenmiştir. Firuze ve mor renkli mozaik çini tekniğindeki kapı kemer köşeliklerinden sol tarafının yarısı yok olmuştur. Diyagonal olarak sıralanan altıgenlerin merkezlerinde ise her bir kenarından çıkan şeritlerle daha küçük altıgenler yer almakta ve geometrik süsleme etkisindeki bu kompozisyonun yine "Ali" yazılarından oluşmuştur. Kemer köşelerinin sağ tarafı tamamıyla yıkılmış, sol tarafında ise bir kısmı mevcuttur (Fot. 6).
21 Fotoğraf 6: Sırçalı Medresenin Avluya Açılan Giriş Tonozunun Kemer Köşesi
Çizim 6: Sırçalı Medresenin Avluya Açılan Giriş Tonozunun Kemer Köşesi
13. yüzyılın ikinci yarısında yapıldığı belirtilen Konya Sırçalı Mescid’in mozaik çinili mihrabında kavsaranın ön yüzü Sırçalı Medresede olduğu gibi firuze zemin üzerine manganez moru ince şeritlerin meydana getirdiği çarkıfelek denilen motiflerle birlikte altı adet Ma'kıli "Ali" yazısından oluşan bir kompozisyona sahiptir. Sırçalı Mescid mihrap nişinde ise firuze zemin üzerine diyagonal yerleştirilen manganez moru altıgenlerin ve bunların etrafını çevreleyen dörtgenlerin kenarından çıkan uzantılar, motiflere ilk bakışta çarkıfelek izlenimi verse de motiflerin aslında uç uca tutunarak ilerleyen Ma'kıli "Ali" yazılarını oluşturduğu fark edilmektedir (Yetkin, 1972: 101-102; Bakırer, 1976: 46,107-108). (Mülayim, 1982: 230).
22
23
Çizim 7: Sırçalı Mescid’in Mozaik Çinili Mihrab Kavsaranın Köşeliği
Çizim 8: Sırçalı Mescid Mihrap Nişinde
Konya Bulgur Tekkesi Mescidi’ne ait firuze ve mor çini mozaik mihrabın nişinde yine köşeli olarak dizilen, ortalarında altı kollu yıldızlara sahip altıgenler, kenarlarının her birinden çıkan şeritlerle "Ali" yazılarını meydana getirmektedir (Yetkin, 1972: 107).
24
Fotoğraf 8: Konya Bulgur Tekkesi Mescidi Mihrap Nişi
25
26
Konya Sadreddin Konevi Camii’nin de firuze ve mor renkli mozaik çini mihrap nişinde üç kollu ok ucu, mihrabın köşeliklerinde ise çarkı felek motifi olarak isimlendirilen süslemelerin aslında Ma'kıli "Ali" yazılarından olduğu görülmektedir. Mihrap nişinde üçü merkeze yönelen mor renkli ok uçları belli aralıklarla yan yana dizilerek bir merkez etrafında altı adet Ma'kıli "Ali" yazısını meydana getirmektedir ((Bakırer, 1976: 111; Şaman, 1993: 440-441, 445).
Fotoğraf 10: Konevi Camii Mihrap Nişi
27 Fotoğraf 11: Sırçalı Medrese Giriş Tonuzu
Fotoğraf 12: Sadreddin Konevi Camii Mihrabı
Sırçalı Medrese ve Sadreddin Konevi camii mihrap geometrik "Ali" tezyinatının benzerliği görülmektedir (Fot. 12-13).
Fotoğraf 13:Bulgur Tekkesi Mescidi Fotoğraf 14:Sırçalı Mescidi
Bulgur Tekkesi Mescidi ve Sırçalı Mecid nişlerindeki geometrik "Ali" tezyinat benzerliği de görülmektedir.
28
Karamanoğullarına ait Konya Hasbey Darü’l-Huffazı’nda firuze, mor renkli çinilerden oluşan mozaik mihrabın kavsara ön yüzüne yerleştirilmiş altıgenlerin merkezinden çıkan ve geometrik geçme etkisi veren şeritlerin kenarlarda oluşturduğu küçük altıgenler içinde yine "Ali" anımsatan yazı olduğu görülmektedir (Yetkin, 1972, 132; Bakırer, 1976: 201).
29
Fotoğraf 16: Hasbey Darü’l-Huffazı Mihrabı Detayı
Kelük bin Abdullah’ın eseri olan İnce minareli medresenin avluya açılan kuzeydeki odalarından firuze ve mor renkli mozaik çini tekniğindeki kapı kemer köşeliklerinden birinde diyagonal olarak sıralanan altıgenlerin merkezlerinde her bir kenarından çıkan şeritlerle daha küçük altıgenler yer almakta ve geometrik süsleme etkisindeki bu kompozisyonun yine "Ali" yazılarından oluştuğu anlaşılmaktadır. Bunun bir benzeri sırçalı Medrese giriş kemer köşelerinde de görülmektedir. (Çakmaklı, 2007: 74).
30
Fotoğraf 18: İnce Minareli Medrese Kaı Kemer Köşelikleri Geometrik "Ali" Detayı
Beyşehir Eşrefoğlu iç kapının kemer köşeliklerinde firuze zemin üzerine koyu mavi altı ışınlı yıldızlar şeklinde ya da çarkıfelek olarak isimlendirdiği çini mozaik süsleme (Yetkin 1972, 125, Şaman 1993, 445-446) aslında diyagonal olarak sıralanan merkezdeki altıgenlerden çıkan uzantıların meydana getirdiği firuze renkli Ma'kıli "Ali" yazılarından oluştuğu görülmektedir.
Örneklerini çoğaltabileceğimiz Selçuklu Anadolu'sundaki Türk yapılarının yukarıda olduğu gibi belli başlılarına ayrıntıya girmeden genel olarak bakıldığında "Ali" yazılarının bazen açık, bazen dekoratif olarak bazen de geometrik süsleme etkisinde sıklıkla yer aldığı görülmektedir.
Selçuklu Anadolu Türk Mimarisinde 13. yy yapılarında artış gözlemlenen Hz. Ali yazılarının varlığını özellikle Moğol istilası ile artan göç dalgaları içersinde Azerbaycan, Irak, Suriye, İran bölgelerinden gelen Şii mezhebe mensup sanatçılarla
31
açıklamak mümkündür ama tamamını yansıtmaz. Beyşehir Eşrefoğlu Camii’ne ait ahşap minberin kare alınlığında Ma'kıli yazıyla kenarlarda Hz. Muhammed ve ilk üç halifenin isimleri bulunmaktadır (Fot. 20). Merkezde ise Allah adının yanında "Ali'nin" yer almasının (Çizim-11) camiyi yaptıran Süleyman Bey'in onayı ile gerçekleştiği düşünülmektedir. Bu eserlerde Ali yazıları açıkça ya da geometrik süsleme içerisinde gizlenmiş olarak yer almaktadır.
Yukarıda bahsettiğimiz çoğu eserde Ali yazılarının Sünni mezhebe bağlı olduğu bilinen banilerinin bilgisi dışında, sadece ustanın isteği doğrultusunda kullanılmış olması mümkün görünmemektedir. Diğer halifelerden çok daha fazla "Ali" adının cami, medrese, şifahane, kervansaray, türbe, zaviye, saray, köprü gibi yapılarda kullanılmış olması, yazıları yapıya nakşeden ustaların mezhepleri, geldikleri ülkelerden getirdikleri alışkanlıklarından çok başka inançlara hoşgörü ile yaklaşan, genelde katı olmayan anlayıştaki Sünni mezhebe mensup Ortaçağ Anadolu’sunun Türk yöneticilerinin de Hz. Ali'ye duydukları sevgi ve bağlılıkları ile açıklanabilir.
Zaten belgelere dayanmadan Anadolu'daki ustaların hepsini Sünni, Moğol istilası ile gelenleri de tamamıyla Şii kabul etmek ne kadar hatalı ise Anadolu'da yaşayan Türk halkını da büyük ölçüde Sünni varsaymanın yanlışlığının farkında olmakla birlikte bunu tartışmayı konunun uzmanlarına bırakmaktayız. Fakat Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisindeki Ali yazıları, yönetici-halk, yerleşik-göçebe, Sünni-Şii ya da gayri Sünni fark etmeksizin Türk Milleti’nin Hz. Ali sevgisinin tezahürlerinden biri olarak değerlendirilmelidir. Bu tezahür bir taraftan da İslam dünyasına sadece askeri gücü ile değil bilim ve sanatı ile de pek çok değer katan Türklerin "Ben kimin mevlası isem Ali de onun mevlasıdır" (Yörükan, 2001: 423) diyen sevgili peygamberine sadakati de ifade etmektedir.
32 Fotoğraf 19: Beyşehir Eşrefoğlu Cami
Minberi Ma'kıli Yazı İstifi Çizim 11: Beyşehir Eşrefoğlu Cami Minberi
Ma'kıli Yazı İstifi
Fotoğraf 20: Sahip Ata Camii Taçkapı
33 Çizim 12: Sahip Ata Camii Taçkapı
Düğümlü Aynalı "Muhammed" Tasarımı Düğümlü Aynalı "Muhammed" Tasarımı Çizim 13: Sahip Ata Camii Taçkapı
34
Ayrıca İnce minare medresesi, Karatay medresesi, Alaeddin Cami ve Sahip Ata Camii taç kapılarında düğümlü kompozisyon Hz. Muhammed mülhem tasarımlarının olduğunu görmekteyiz (Fot. 21-22). Sahip Ata Camii taçkapısında Ma'kılî kare panoların altındaki mermer dış bükey silmelerde görünen Ma'kılî yazıda “Hz. Muhammed” ifadesinin olma ihtimali vardır. Bu kare Ma'kılî yazılı pano altında ise sağda ve solda simetrik olarak yerleştirilmiş iki pencere vardır. Bu sivri kemerli pencerelerin kemer ile panonun dış çerçevesi arasında kalan kısmında; mermerden plastik etki gösterecek biçimde yapılmış, geometrik geçmeler dikkati çekmektedir (Fot.21-22). Sanat tarihçileri soldaki dış bükey silmelerden oluşan mermer bordürü, zengi düğümü diye adlandırmaktadırlar (Fot. 21-22). İki tarafta da mermerlerin arasında alçakta kalan zemin kısmı firuze ve patlıcan moru çini levhalarla doldurulmuştur. Mermer dış bükey silmelerin arasında kalan kısımlar çoğunlukla firuze renk ile doldurulmuşken; sivri kemerin alınlığında ve köşeliklerinde beyaz renk ile sınırlandırılmış patlıcan moru çiniler görülmektedir. Konyalı, zengi düğümlü geçmenin de yer aldığı pencerelerde Ma'kıli yazıyla mermerden “Muhammed” yazılı olduğunu söylemiştir (Konyalı, İ.H. 335).
Ayrıca Fatih Özkafa Sahip Ata Camii taçkapı minare kaidesinde bulunan kare Ma'kıli panoların altındaki mermer dış bükey silmelerden Ma'kılî yazıyla Hz. "Muhammed" yazılı olma ihtimalini kabul etmemiş, "Ebu Bekir" ve "Ali" isimlerinin altına Hz. Peygamber’in isminin yazılmasının saygı gereği mümkün olmadığını söylemiştir (Özkafa,2006: 173). Fakat birçok Ma'kılî tasarıma bakıldığında Muhammed isminin alta gelerek halife isimlerinin üst tarafa yerleştirildiğini görmekteyiz. Örnek olarak Beyşehir Eşrefoğlu Cami minberinde yer alan kare Ma'kılî tasarımda alta Hz. Muhammed, üst kısımlara dört halife isimlerinin yerleştirildiğini görmekteyiz. Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii son Cemaat yeri sağ tarafta bulunan mihrap nişi ile minare kapısı arasındaki kare formlu Ma'kılî yazı da buna örnek gösterilebilir. Buna benzer örnekler çoğaltılabilir.
35
Fotoğraf 22: İnce Minareli Medrese Taçkapı Kavsara Köşeliklerinde Hz. "Muhammed" Ma'kılî Yazı Detayı
36
Çizim 15: İnce Minareli Medrese Taçkapı Hz. "Muhammed" Yazı Detayı
Çizim 16: Ma'kılî Harflerinden Mim Harfinin Birçok Yazım Şekli
Çizim 17: Ma'kılî Harflerinden Ha Harfinin Birçok Yazım Şekli
Çizim 18 : Ma'kılî Harflerinden Ha Harfinin Birçok Yazım Şekli
Çizim 19: Ma'kılî Harflerinden Ha Harfinin Birçok Yazım Şekli
Harf anatomileri çok farklılık gösteren Ma'kılî yazı harflerine bakıldığında bu tasarımların Muhammed ismi olma olasılığını kuvvetlendirmektedir.
37
Çizim 20: İnce Minare Taçkapı "Muhammed"İsminin Detaylandırması
Hattat ve grafik sanatçısı Savaş Çevik İnce Minareli Medrese taç kapısındaki zengi düğümü diye nitelendirilen kompozisyon için; "Bu kompozisyonu sadece bir geçme olarak algılamak çok basit olabilir. Köşelerdeki bu boşluğa geçme tarzında Ma'kıli yazı ile Muhammed kelimesi yazılmış olabilir. Bu alışılmamış bir Ma'kıli tasarım olduğundan alışılmış Ma'kıli biçimde karşımıza çıkmamıştır. İki adet kare formunun olması ve diğer alanın da kare dışında farklı bir formda dal harfine benzer olması tesadüf değildir. Zira yazı yazılmayıp sadece form geçme ya da düğüm olması istenseydi bu alan bundan çok daha farklı bir geçme ile rahatlıkla değerlendirilirdi." ifadesini kullanmaktadır.
38
Fotoğraf 24: Karatay Medresesi Taçkapı Hz. Muhammed Yazı Detayı
39
Fotoğraf 25: Alaeddin Camii Taçkapı Hz. Muhammed Ma'kıli Yazı İstifi
Çizim 22: Karatay Medresesi Taçkapı Hz. Muhammed Yazı Detayı
Sahip Ata Camii ve İnce Minareli Medresede zengi düğümü diye nitelendirilen kompozisyon olan "Hz. Muhammed" isimleri mermerden kabartmalı olarak yapıya işlenirken Karatay Medresesi ve Alaeddin Camii taç kapısında farklı bir tasarımla iki renkli mermer malzemeyle düz duvar zemine işlenmiş olduğu görülmektedir.
40 1.2. Konuyla ilgili Kaynaklar
Yaptığımız incelemeler sonucunda konumuz olan Ma’kıli yazı hakkında çok fazla kaynak bulunmadığı tespit edilmiştir. Araştırmalar genellikle hat sanatının tarihi gelişimi, yazı çeşitleri, Ekol Hattatlar, Biyografiler, Kaynakçalar, Mimari ve farklı alanlarda kullanılan yazılar ve özelliklerini kapsamaktadır. Ma’kıli yazının uygulama yöntemi hakkında önemli bilgilerin verildiği ve bizim de yararlandığımız başlıca kaynaklar şunlardır:
Yazır, M. B. (1989). Medeniyet Aleminde Yazı ve İslam Medeniyetinde Kalem Güzeli (C:3). Ankara: D. İ. B. Yayınları.
Bilhassa Cumhuriyet'ten sonra hat sanatı alanında yazılmış en önemli kaynak olarak gösterilen eserde yazar; Hat Sanatını ve özellikle yazı çeşitlerini kapsamlı bir şekilde ele almış, geçmişten günümüze hat sanatı ve uygulamaları, yazı karakterleri ve terimleri, kullanılan yöntem ve malzemeleri ayrıntılı bir şekilde açıklamıştır. Bizim de yazı çeşitleri bölümünde faydalandığımız en önemli eserlerden olmuştur.
Serin. Muhittin. (2003). Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar (4. Baskı). İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
Daha çok yazı çeşitleri ve hat sanatının gelişimi bölümlerinde başvurulan eserde yazar; geçmişten günümüze hat sanatı hakkında yazılmış olan birçok eseri sadeleştirerek günümüz Türkçesine çevirmiş, İslam yazısının evreleri ile onları oluşturan birey ve öğeleri ele almıştır. Hat sanatı için temel kaynak teşkil eden eser, faydalanılan bir diğer kaynak olmuştur.
Bakırer, Ömür (1981). Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuğla Kullanımı. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları.
Anadolu Selçuklu Döneminde tuğla ile gerçekleştirilen örgü ve geometrik düzenleme örneklerini ayrıntılarıyla belgelemiş, Selçuklulara ait mimari eserlerdeki duvar parçası, minare gövdesi, kubbe yüzeyi, kullanılan tuğla süslemeler ve tuğla örgüleri ayrıntılarıyla incelemiştir. Ayrıca tuğla örgülerinde istif yöntemleri ve
41
geometrik düzenlemelerde tasarım yöntemlerini sınıflandırmıştır. Tuğla birimlerinin ilk aşamada birbirleriyle, ikinci aşamada sırlı tuğla ile ilişkileri üzerinde yoğunlaşmış ve oldukça kapsamlı bilgi vermiştir. Bizim de tuğla bölümünde faydalandığımız önemli eserlerden olmuştur.
Karpuz, Haşim (2009). Türk Kültür Varlıkları Envanteri Konya. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kitap "Türkiye'nin Sosyal ve Kültürel Tarihi" isimli projenin sonucunda ortaya çıkmış bir çalışmadır. Mimari yapılar ayrıntılı bir şekilde görsellerle belgelenmiştir. Konya'da günümüzde mevcut olan, Anadolu Türk mimari eserleri hakkında bilimsel sonuçlar elde edilmiş ve yapıların tarihiyle beraber envanterleri çıkartılmıştır. Bizimde faydalandığımız bir diğer kaynak olmuştur.
Erginsoy, Ülker (1988). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Eserde Anadolu Selçuklu mimari süslemeleri bütün olarak ele alınıp, Anadolu Selçuklu Beyliği döneminin (14. yy) çeşitli sanatlardaki uzantılarına değinilmiştir. Çalışmamızda faydalandığımız önemli kaynaklardan olmuştur.
Erdemir, Yaşar (2009). Sırçalı Medrese. Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
Yazar kitabında, Sırçalı Medrese hakkında detaylı araştırmalar yaparak, plan ve mimarisiyle ilgili bilgi vermiş, aynı zamanda arşiv fotoğraflarıyla eskiyi ve yeniyi kıyaslayarak değerlendirmelerde bulunmuştur. Yapının rölövesi yeniden çıkartılarak detaylı çizimlerin yapıldığı eserde; tuğla, çini gibi işçiliklere de yer verilmiştir. Sırçalı Medrese üzerine çalışılmış ilk kapsamlı kitap olma özelliği taşıyan eser, bizim de faydalandığımız önemli kaynak olmuştur.
Erdemir, Yaşar (2001). Karatay Medresesi. Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
42
Karatay Medresesi hakkında oldukça önemli bilgiler içeren eser; planı ve mimarisinin yanı sıra, tuğla işçiliği ve çini malzemedeki süsleme motifleri detaylı olarak ele alınmıştır. Medreseyi bütün yönleriyle tanıtan kapsamlı bir araştırma olma özelliğine sahip olan eser, bizim de Karatay Medresesi bölümünde faydalandığımız kaynak olmuştur.
Hat sanatıyla ve konumuzla genel olarak bağlantılı olan diğer kaynaklar;
M.Şinasi Acar'ın " Osmanlıdan Bugüne Gözümüzden Kaçanlar", M.Bedreddin Yazır'ın, " Eski Yazıları Okuma Anahtarı " ve "Medeniyet Aleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli", kitapları. Selim Türkoğlu'nun "Ruhi Hendese Hüsn-i Hat Sanatı" ve Muammer Ülker'in "Başlangıçtan Günümüze Türk Hat Sanatı" 'dır.
İslam ve Türk sanatında geometrik kompozisyonlar özgün bir bezeme türü haline gelmiştir. Ma'kıli yazı da bu özeliği bakımından, geometrik bezeme diye nitelendirilmektedir. Ma'kıli yazının yoğun kullanımı, araştırmacıların ilgisini çekmiş ve bu araştırmalarda kompozisyonların tanımlanması, çözümlenmesi ve sınıflandırılması üzerinde durulmuştur.
Doç. Dr. Alev Çakmakoğlu Kuru, "Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde Hz. Ali Yazıları" bazen açık olarak bazen dekoratif biçimde ele alınan bu yazıların yanı sıra asıl geometrik süslemeler arasında fark edilen Hz.Ali yazılarına dikkat çekilmiştir.
Zekeriya Şimşir, "Konya Selçuklu Medreseleri Çinilerinde Kullanılan Motifler" adlı yüksek lisans tezinde, geçmeler, çizgi sistemlerinden gelişenler ve kapalı şekil geçmelerinden oluşan geometrik kompozisyonlar olarak tasnif yapılmıştır. Benzer tasnif, Halil İbrahim Kunt tarafından "Konya Selçuklu Portallerinde Geometrik ve Mukarnas Tezyinat" adlı yüksek lisans tezinde de tekrarlanmıştır.
43
Hanbury Hankin, "On Some Discoveries of the Methods of Design Employed in Mohammedan Art" " adlı makalesinde geometrik şekillerin tasnifini kare, altıgen, sekizgen olarak dört (kare, altıgen ve sekizgen 3 yapıyor) başlık altında incelemiştir.
Bahaeddin Ögel, "Selçuklu Devri Anadolu Ağaç İşçiliği Hakkında Notlar" adlı makalesinde yalnızca yıldız köşe sayılarına göre yaptığı tasnifte ahşap eserlerdeki kompozisyonları "sekiz köşeli yıldız kompozisyonu, on iki köşeli yıldız kompozisyonu, on iki köşeli Memluk tipi, on iki şualı1 Anadolu tipi ve diğer yıldız
kompozisyonları" olarak beş gurupta sınıflandırmıştır.
Mustafa Bulut, "Geometrik Sistemin Çözümlenmesi Selçuklu Örnekleri Üzerine Birkaç Girişim" Araştırmada, Anadolu Selçuklu geometrik süslemesinin, yapıldığı yüzey ve malzemeye göre değişen özelliklerinin belirlenebilmesi, daha kolay, anlaşılır çözümleme ve tanımlamaların yapılabilmesi için geometrik süslemenin asıl unsuru olan çizgilerden hareketle kapsamlı bir tipolojik tasnifin önerilmesi amaçlanmıştır.
Kurt Erdmann'ın, Anadolu Selçukluları'nın geometrik süslemeyi yoğun olarak kullandıkları kervansarayların mimari özelliklerini incelediği "Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahrhunderts" adlı eserinin, ölümünden sonra eşi H. Erdmann tarafından yayınlanan, yapılardaki süslemeleri ayrıntılı olarak incelediği ve çizimlerine yer verdiği üçüncü cildi "Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahrhunderts - III" erken tarihli bir girişim olarak zengin malzeme dökümüyle bu konudaki en önemli başvuru kaynaklarından biri olmuştur.
Konu hakkındaki en kapsamlı yayın Selçuk Mülayim tarafından hazırlanan "Anadolu Selçuklu Mimarisinde Geometrik Süslemeler, Selçuklu Çağı" adlı kitaptır. Sanat tarihi araştırmalarında terminolojik kararsızlığa dikkat çekilen kitapta, bazı ifadeler daha önce kullanıldığı haliyle tekrarlanmış, bazı ifadeler için de farklı önerilerde bulunulmuştur.
44
Semra Ögel, "Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı" adlı eserinde geometrik kompozisyonları kapalı, açık geometrik sistemler ve yıldız olarak üç gruba ayırmıştır.
Rahmi Hüseyin Ünal, "Osmanlı Öncesi Anadolu-Türk Mimarisinde Taçkapılar" adlı kitabında geometrik süslemeleri geçmeler ve yanlardan da devam ettirilebilen örnekler olarak sınıflandırmış, ardından da yarım yıldız örnekli bordürler ve mukarnaslar, yazı taklidi şeritler ve süsleme haline gelmiş yazı şeritleri alt başlıklarını kullanmıştır. Daha çok geometrik kompozisyonun sınırlarına göre yapılan bu tasnifte geçmeler tek eksenli sonsuz karakterli geometrik kompozisyonlar şeklinde düşünülmüş ve kırık çizgi sistemleri ile kapalı şekillerden oluşturulmuştur.
Rüstem Bozer, "15. Yüzyılın Ortasına Kadar Anadolu Türk Sanatında Ahşap Kapılar" adlı doktora tezinde geometrik süslemeleri çizgi sistemlerinden gelişenler ve kapalı şekil geçmeleri olarak iki ayrı başlıkta incelemiş ve Selçuk Mülayim tarafından yapılan tipolojik tasnifin esas alındığını belirtmiştir.
Yıldız Demiriz'in "İslam Sanatında Geometrik Süsleme" adlı kitabı, kısa bir giriş bölümünden sonra İslam sanatında görülen geometrik süslemelerin çizimlerine yer vermekte olan bir diğer önemli kaynaktır.
Bunlar dışında Gülay Apa Kurtişoğlu, "Anadolu Selçuklu Süslemelerinde Geometrik Kurgu" adlı makalesinde ve "Anadolu Selçuklu Dönemi Ahşap Minberleri" adlı kitabında sadece minberler üzerinden bir tasnif yapmıştır.
1.3. Materyal ve Yöntem
Araştırmamıza literatür taramasıyla başlanmış, konuyla ilgisi bulunan kitap, makale, tez ve görsel malzemelerin tasnifi yapılmıştır. Bu araştırmalar doğrultusunda; saha çalışması yapılarak mimari eserler yerinde incelenmiş, yapılardaki yazılar detayları olarak fotoğraflanmıştır. Yapılarda kullanılan malzeme ve teknik üzerine gerekli değerlendirmeler yapılmıştır. Bu alanda uzman hocalarla görüşülmüş, birebir görüşemediklerimizle ise; gerekli yazışmalar yapılmış ve en doğru sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır.
45
Çekilen fotoğraflar doğrultusunda duvar yüzeylerindeki yazı formları geometrik süslemeler bilgisayar programıyla (Corel Draw) çizimleri yapılmıştır. Yapılarda karşılaşılan birçok tahribatın bulunduğu bölümlerdeki yazılı geometrik süslemeler bilgisayar programına aktarılarak, eksik yerler tamamlanmıştır. Ma'kıli yazılar ve geometrik formlar orijinal haline bağlı kalınarak tamamlanmıştır.
Tez konusu olan "Osmanlı Öncesi Konya ve Civarındaki Mimari Eserlerdeki Ma'kıli Yazılar" başlıklı araştırmamız beş ana başlıktan oluşmaktadır. Giriş bölümünde konunun tanımı ve önemi, araştırmada kullanılan materyal ve yöntem, konuyla ilgili kaynaklar ele alınmış olup, yararlanılan kaynaklar bölümünde harf kronolojisi takip edilmiştir. İkinci bölümde ise; Hat sanatının tanımı, yazı çeşitleri ve Ma'kıli yazının gelişimi, kullanılan teknikler ve tasarım özellikleri hakkında genel bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümde; Konya’daki 13. yüzyıl eserlerinden Akşehir Ulu Camii, Sırçalı Medrese, Karatay Medresesi, Sahip Ata Camii, Sahip Ata Türbesi, Hz. Mevlana’nın Sandukası, Beyşehir Eşrefoğlu Camii, Eflaki Dede Türbesi ve Akşehir Tacettin Dede Türbesi'nde bulunan Ma'kıli yazının kullanıldığı alanlar malzeme, renk ve teknik kapsamlı şekilde değerlendirilmiştir. Bahsi geçen eserler daha anlaşılır sonuç vereceği düşüncesiyle, katalog sistemi tercih edilmiştir.
Katalog listesi;
Katalog No :
Fotoğraf No :
Çizim No :
Türü :
Yapının Yeri ve İsmi : Ma'kıli Yazının Bulunduğu Yer :
Yazı İstif Türü :
Kullanılan Malzeme :
Renk :
Uygulama Yöntemi ( Teknik) :
Yapının tanımı :
46
şeklindeki bilgiler, kronolojik sıralamaya göre tasniflenerek inşa tarihinden itibaren günümüze kadar geçirdikleri tarihi seyri, belgeler doğrultusunda açıklanmıştır.
Sonuç bölümünde ise; elde edilen bulgulara yer verilmiş olup, tüm bu bulguların genel değerlendirmesi yapılarak, kaynakça bölümüyle çalışmamız tamamlanmıştır.
47 2. HAT SANATI ve ÇEŞİTLERİ
2.1. Hat Sanatının Tanımı ve Yazı Çeşitleri
Hat sanatı cismani aletlerle meydana getirilen, ruhani bir hendesedir (Yazır, 1981: 122), Hat; Arapça bir kelime olup, sözlükte ince, uzun, doğru yol, birçok noktanın birbirine bitişerek sıralanmasından meydana gelen çizgi, gibi anlamlara gelmektedir. Özellikle islam kültüründe yazı ve güzel yazı hüsh-i hat, hüsnü‟l hat, elhattu‟l-hasen manalarında kullanılmıştır. Hüsn-i hat estetik kurallara bağlı kalarak, ölçülü ve güzel yazı yazma sanatıdır. Yalnızca islam yazıları için kullanılan bir tabir olmuştur. Bu sanatı icra eden kişilere verilen en eski lakap katip, küttab, muharrir ve verrak kelimeleridir. Hattat kelimesi tahminen miladi X. Yüzyıldan sonra kullanılmaya başlanıldığı düşünülmektedir (Serin, 2008: 17).
Kur'an, İncil ve Tevrat’ta "yazı" sözcüğü kutsal bir anlam alır. Kur’an’da da yazının kendisi, tıpkı eski, Mısırlıların hiyeroglifleri gibi “Tanrının yazısı”dır. Okunmasa bile anlaşılmasa bile ona saygı duyulur. Bir sanat formu olarak gelişmiş “hat” sadece İslam kültürüne özgü değildir. Diğer örnekler Çin-Japon kaligrafisi ve Avrupa'da İncil metinlerinde çokça görülen kaligrafi, Hint kutsal metinlerindeki kaligrafisi sayılabilir. Fakat İslam dünyasında, hat sanatı çok daha büyük ölçüde kullanılmıştır. Şaşırtıcı ölçüde çeşitli ve yaratıcı yollarla, tüm sanat formlarını etkilemiştir. Bu nedenlerle, Hat, İslam sanatının benzersiz orijinal örneği olarak sayılabilir. İslam Hat Sanatı anlamlı bir metni yani mesajı, görsel ve estetik olarak ifade etmesi, hattatlar için sonsuz yaratıcılığa, çok yönlülüğe imkan verir. Kur’an 7. yüzyılda Hz Muhammed ile insanlara duyurulmuştur. Dili Arapça olmakla birlikte daha sonra Hat Sanatı, Müslümanlar tarafından büyük saygı ve rağbet görür. Çünkü Allah sözünün kaydedilmiş hali yazı olarak bir sanata dönüşmüştür. Kur’an'da Arapça her metin tüm Müslümanlar için kutsal olduğundan, Hat Sanatı İslam Sanatı olarak adlandırılır. Yüzyıllarca bir ucu Buhara’da bir ucu Endülüs’te olmak üzere her yerdedir ve herkesin gözdesi olmuştur. Hat sanatı yazı ve kitaplar için yüksek statü ve genel olarak bir saygıya yol açtı. Ancak, tüm hat içeriğinin dini olduğu anlamına gelmez. Kur'an'ın kutsal durumu hat için önemli olsa da, Hat Sanatı sadece Kur’an
48
metinlerinden oluşmaz. Şiirler, aforizmalar gibi başkaca metinler de Hat Sanatına konu olur. Hat sanatı diğer medeniyetlerdeki yazı sanatlarından başka bir değer ve anlam taşır. Dünyada hiçbir yazı (Jean, 2012:56). Hat Sanatı kadar sanatsal özen ve ilerleme göstermemiştir.2
Fotoğraf 26: Hutut-ı Mütenevvia (Kaynak: Yazır, 1972: 12)
49
Yüzyıllar içinde İslam hat sanatı büyüleyici çeşitlilikte başyapıtlar verecektir. İslam yazısı da İbranice gibi sağdan sola yazılır ve okunur, sesli harfleri kaydetmez. Noktalarla birleştikleri zaman sayıları yirmi dokuza çıkan on sekiz harften oluşur. İşlek yazıda harfler birbirine bağlanır. İslam yazısının kendine özgü dehası sayısız biçimlere beklenmedik dönüşümlere açık olmasında yatar (Jean, 2012:56-58).
Hat sanatı İslam âleminde önemli bir yere sahiptir. İslam sanatlarında ki tasvir yasağı estetik yazının daha çok rağbet görmesine ve yazı sanatının gelişmesine vesile olmuştur. Mushaf dilinin Arapça olması bu sanatın Müslüman çevrede ki kıymetini daha da arttırmıştır.
Arap yazısının İslam'dan önce köşeli ve yuvarlak farklı çeşitleri mevcut olan Nebat yazısından türediği bilinmektedir.
Abbasiler zamanında artan ilim ve sanat faaliyetleri, etkisini yazı konusunda da göstermiş ve bu çerçevede hattat vezir ibn-i Mukle Arap yazısını belli kurallara göre geliştirerek mevzun veya mensup hat adı verilen yazı türünü icat etmiştir.
İbn-i Mukle'den yaklaşık bir asır sonra yaşayan İbnü-l Bevvab Arap yazısını biraz daha geliştirmiş ve nihayet Yakutü-l Musta’simi aklam-ı sitte adı verilen sülüs, nesih, muhakkak, reyhani, tevki’ ve rika'dan müteşekkil altı çeşit hattı özellikleriyle tespit etmiştir
2.2.1. Tevki
Tevki' alamet, nişan, tuğra, ferman, menşur ve beratlara denilmiştir. Tevki' kalemi (kalemü'r-riyasi, kale-mü'-tevkiat) padişaha ait belgelerde kullanılan bir yazı çeşididir. Tevki' yazı Osmanlılarda XV. yüzyıl sonlarında divani yazının teşekkülüne kadar kullanılmış olup, harflerin yarısı düz yarısı yuvarlaktır. Sülüse nispetle harflerin boyları, çanaklar, küpler ve elifler daha küçük ve kıvraktır. Kalem kalınlığı sülüse yakındır. Tevki' ve rika' (hatt-ı icaze) yazılarının en bariz vasfı, eğri çizgilerin yazı bünyesine kazandırdığı canlılık ve harekettir. Harfler birbirine yaklaşarak toplanma ve bütünleşme istidadı göstermektedir (Serin, 2008: 72).
50 2.2.2. Rika
Rika "yazı çeşidi, Tevki" yazının nesih ve Reyhani gibi küçüğü ve ince kalemle yazılanıdır. Çoğu harfler birbirine bitişik olması hasebiyle süratli yazılmaya müsaittir. Bu hatla mektuplar ve vakıf kayıtları yazılmıştır. İran'da ta'lik yazının ortaya çıkışına ve Osmanlılarda divani yazının geliştirilmesine kadar kullanılmıştır. Sema, kıraat, rivayet ve mütalaa gibi kayıtlar, hattat ketebeleri, yerine göre tevkî‟ ve rika hatla yazılmıştır. Bilhassa ilmiye icazetnamelerinin bu hatla yazılması sebebiyle rikâ‟ yazısına hatt-ı icaze adı da verilmiştir. Bu nedenle geniş bir kullanım sahası oluşmuştur. Bu sebepten dolayı, tevki' ve rika' yazıları, aklam-ı sitte içinde gelişmesini en önce tamamlayan yazılardır (Serin, 2008: 72-73).
2.2.3. Muhakkak
Muhakkak; Tahkik olunmuş, doğruluğu ve sıhhati anlaşılmış, ispat olunmuş gibi manalarına gelmektedir. Kalem kalınlığı sülüs kadardır. Sülüs harflerine nispetle muhakkak yazının harfleri daha büyüktür ve yayılma istidadı gösterir. Kaseler düzümsü ve geniştir. Kur'an-ı Kerim ve diğer kitaplarda, celi tarzı XVI. yüzyıla kadar mimari eserlerin kitabelerinde kullanılmış bir yazıdır (Serin, 2008: 73).
2.2.4. Reyhani
Muhakkak yazıya bağlı onun karakterinde; fakat nesih gibi ince ve küçük yazılan bir hattır. Kalem kalınlığı nesih kalemi kadardır. Daha çok Mushaf kitabetinde ve kitap sanatlarında kullanılmıştır. Ancak nesih yazıya nispetle bazı harfleri geniş ve büyüktür. İbnü'l-Bevvab'la güzelleşen muhakkak, reyhani yazılarının Yakut el-Müsta'sımi tarafından klasik ölçüleri ortaya konmuştur. Her iki yazı da gelişmesini tevki' ve rika'dan sonra tamamlamıştır (Serin, 2008: 73).
2.2.5. Sülüs
Sülüs, hat nevileri içinde en eski ve en çok kullanılan yazılardan olmuştur. Gelişmesini nesihle beraber Osmanlı hattatları elinde tamamlayan bir yazıdır. Umumiyetle kalem ağzı 3 mm. genişliğindedir. Nesihle beraber kıtalarda, beyit, kaside ve Yakut tertibi Mushafların yazılmasında en çok kullanılan bir yazıdır.
