Çizim 22: Karatay Medresesi Taçkapı Hz. Muhammed Yazı Detayı
Sahip Ata Camii ve İnce Minareli Medresede zengi düğümü diye nitelendirilen kompozisyon olan "Hz. Muhammed" isimleri mermerden kabartmalı olarak yapıya işlenirken Karatay Medresesi ve Alaeddin Camii taç kapısında farklı bir tasarımla iki renkli mermer malzemeyle düz duvar zemine işlenmiş olduğu görülmektedir.
40 1.2. Konuyla ilgili Kaynaklar
Yaptığımız incelemeler sonucunda konumuz olan Ma’kıli yazı hakkında çok fazla kaynak bulunmadığı tespit edilmiştir. Araştırmalar genellikle hat sanatının tarihi gelişimi, yazı çeşitleri, Ekol Hattatlar, Biyografiler, Kaynakçalar, Mimari ve farklı alanlarda kullanılan yazılar ve özelliklerini kapsamaktadır. Ma’kıli yazının uygulama yöntemi hakkında önemli bilgilerin verildiği ve bizim de yararlandığımız başlıca kaynaklar şunlardır:
Yazır, M. B. (1989). Medeniyet Aleminde Yazı ve İslam Medeniyetinde Kalem Güzeli (C:3). Ankara: D. İ. B. Yayınları.
Bilhassa Cumhuriyet'ten sonra hat sanatı alanında yazılmış en önemli kaynak olarak gösterilen eserde yazar; Hat Sanatını ve özellikle yazı çeşitlerini kapsamlı bir şekilde ele almış, geçmişten günümüze hat sanatı ve uygulamaları, yazı karakterleri ve terimleri, kullanılan yöntem ve malzemeleri ayrıntılı bir şekilde açıklamıştır. Bizim de yazı çeşitleri bölümünde faydalandığımız en önemli eserlerden olmuştur.
Serin. Muhittin. (2003). Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar (4. Baskı). İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
Daha çok yazı çeşitleri ve hat sanatının gelişimi bölümlerinde başvurulan eserde yazar; geçmişten günümüze hat sanatı hakkında yazılmış olan birçok eseri sadeleştirerek günümüz Türkçesine çevirmiş, İslam yazısının evreleri ile onları oluşturan birey ve öğeleri ele almıştır. Hat sanatı için temel kaynak teşkil eden eser, faydalanılan bir diğer kaynak olmuştur.
Bakırer, Ömür (1981). Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuğla Kullanımı. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları.
Anadolu Selçuklu Döneminde tuğla ile gerçekleştirilen örgü ve geometrik düzenleme örneklerini ayrıntılarıyla belgelemiş, Selçuklulara ait mimari eserlerdeki duvar parçası, minare gövdesi, kubbe yüzeyi, kullanılan tuğla süslemeler ve tuğla örgüleri ayrıntılarıyla incelemiştir. Ayrıca tuğla örgülerinde istif yöntemleri ve
41
geometrik düzenlemelerde tasarım yöntemlerini sınıflandırmıştır. Tuğla birimlerinin ilk aşamada birbirleriyle, ikinci aşamada sırlı tuğla ile ilişkileri üzerinde yoğunlaşmış ve oldukça kapsamlı bilgi vermiştir. Bizim de tuğla bölümünde faydalandığımız önemli eserlerden olmuştur.
Karpuz, Haşim (2009). Türk Kültür Varlıkları Envanteri Konya. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kitap "Türkiye'nin Sosyal ve Kültürel Tarihi" isimli projenin sonucunda ortaya çıkmış bir çalışmadır. Mimari yapılar ayrıntılı bir şekilde görsellerle belgelenmiştir. Konya'da günümüzde mevcut olan, Anadolu Türk mimari eserleri hakkında bilimsel sonuçlar elde edilmiş ve yapıların tarihiyle beraber envanterleri çıkartılmıştır. Bizimde faydalandığımız bir diğer kaynak olmuştur.
Erginsoy, Ülker (1988). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Eserde Anadolu Selçuklu mimari süslemeleri bütün olarak ele alınıp, Anadolu Selçuklu Beyliği döneminin (14. yy) çeşitli sanatlardaki uzantılarına değinilmiştir. Çalışmamızda faydalandığımız önemli kaynaklardan olmuştur.
Erdemir, Yaşar (2009). Sırçalı Medrese. Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
Yazar kitabında, Sırçalı Medrese hakkında detaylı araştırmalar yaparak, plan ve mimarisiyle ilgili bilgi vermiş, aynı zamanda arşiv fotoğraflarıyla eskiyi ve yeniyi kıyaslayarak değerlendirmelerde bulunmuştur. Yapının rölövesi yeniden çıkartılarak detaylı çizimlerin yapıldığı eserde; tuğla, çini gibi işçiliklere de yer verilmiştir. Sırçalı Medrese üzerine çalışılmış ilk kapsamlı kitap olma özelliği taşıyan eser, bizim de faydalandığımız önemli kaynak olmuştur.
Erdemir, Yaşar (2001). Karatay Medresesi. Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
42
Karatay Medresesi hakkında oldukça önemli bilgiler içeren eser; planı ve mimarisinin yanı sıra, tuğla işçiliği ve çini malzemedeki süsleme motifleri detaylı olarak ele alınmıştır. Medreseyi bütün yönleriyle tanıtan kapsamlı bir araştırma olma özelliğine sahip olan eser, bizim de Karatay Medresesi bölümünde faydalandığımız kaynak olmuştur.
Hat sanatıyla ve konumuzla genel olarak bağlantılı olan diğer kaynaklar;
M.Şinasi Acar'ın " Osmanlıdan Bugüne Gözümüzden Kaçanlar", M.Bedreddin Yazır'ın, " Eski Yazıları Okuma Anahtarı " ve "Medeniyet Aleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli", kitapları. Selim Türkoğlu'nun "Ruhi Hendese Hüsn-i Hat Sanatı" ve Muammer Ülker'in "Başlangıçtan Günümüze Türk Hat Sanatı" 'dır.
İslam ve Türk sanatında geometrik kompozisyonlar özgün bir bezeme türü haline gelmiştir. Ma'kıli yazı da bu özeliği bakımından, geometrik bezeme diye nitelendirilmektedir. Ma'kıli yazının yoğun kullanımı, araştırmacıların ilgisini çekmiş ve bu araştırmalarda kompozisyonların tanımlanması, çözümlenmesi ve sınıflandırılması üzerinde durulmuştur.
Doç. Dr. Alev Çakmakoğlu Kuru, "Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde Hz. Ali Yazıları" bazen açık olarak bazen dekoratif biçimde ele alınan bu yazıların yanı sıra asıl geometrik süslemeler arasında fark edilen Hz.Ali yazılarına dikkat çekilmiştir.
Zekeriya Şimşir, "Konya Selçuklu Medreseleri Çinilerinde Kullanılan Motifler" adlı yüksek lisans tezinde, geçmeler, çizgi sistemlerinden gelişenler ve kapalı şekil geçmelerinden oluşan geometrik kompozisyonlar olarak tasnif yapılmıştır. Benzer tasnif, Halil İbrahim Kunt tarafından "Konya Selçuklu Portallerinde Geometrik ve Mukarnas Tezyinat" adlı yüksek lisans tezinde de tekrarlanmıştır.
43
Hanbury Hankin, "On Some Discoveries of the Methods of Design Employed in Mohammedan Art" " adlı makalesinde geometrik şekillerin tasnifini kare, altıgen, sekizgen olarak dört (kare, altıgen ve sekizgen 3 yapıyor) başlık altında incelemiştir.
Bahaeddin Ögel, "Selçuklu Devri Anadolu Ağaç İşçiliği Hakkında Notlar" adlı makalesinde yalnızca yıldız köşe sayılarına göre yaptığı tasnifte ahşap eserlerdeki kompozisyonları "sekiz köşeli yıldız kompozisyonu, on iki köşeli yıldız kompozisyonu, on iki köşeli Memluk tipi, on iki şualı1 Anadolu tipi ve diğer yıldız
kompozisyonları" olarak beş gurupta sınıflandırmıştır.
Mustafa Bulut, "Geometrik Sistemin Çözümlenmesi Selçuklu Örnekleri Üzerine Birkaç Girişim" Araştırmada, Anadolu Selçuklu geometrik süslemesinin, yapıldığı yüzey ve malzemeye göre değişen özelliklerinin belirlenebilmesi, daha kolay, anlaşılır çözümleme ve tanımlamaların yapılabilmesi için geometrik süslemenin asıl unsuru olan çizgilerden hareketle kapsamlı bir tipolojik tasnifin önerilmesi amaçlanmıştır.
Kurt Erdmann'ın, Anadolu Selçukluları'nın geometrik süslemeyi yoğun olarak kullandıkları kervansarayların mimari özelliklerini incelediği "Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahrhunderts" adlı eserinin, ölümünden sonra eşi H. Erdmann tarafından yayınlanan, yapılardaki süslemeleri ayrıntılı olarak incelediği ve çizimlerine yer verdiği üçüncü cildi "Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahrhunderts - III" erken tarihli bir girişim olarak zengin malzeme dökümüyle bu konudaki en önemli başvuru kaynaklarından biri olmuştur.
Konu hakkındaki en kapsamlı yayın Selçuk Mülayim tarafından hazırlanan "Anadolu Selçuklu Mimarisinde Geometrik Süslemeler, Selçuklu Çağı" adlı kitaptır. Sanat tarihi araştırmalarında terminolojik kararsızlığa dikkat çekilen kitapta, bazı ifadeler daha önce kullanıldığı haliyle tekrarlanmış, bazı ifadeler için de farklı önerilerde bulunulmuştur.
44
Semra Ögel, "Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı" adlı eserinde geometrik kompozisyonları kapalı, açık geometrik sistemler ve yıldız olarak üç gruba ayırmıştır.
Rahmi Hüseyin Ünal, "Osmanlı Öncesi Anadolu-Türk Mimarisinde Taçkapılar" adlı kitabında geometrik süslemeleri geçmeler ve yanlardan da devam ettirilebilen örnekler olarak sınıflandırmış, ardından da yarım yıldız örnekli bordürler ve mukarnaslar, yazı taklidi şeritler ve süsleme haline gelmiş yazı şeritleri alt başlıklarını kullanmıştır. Daha çok geometrik kompozisyonun sınırlarına göre yapılan bu tasnifte geçmeler tek eksenli sonsuz karakterli geometrik kompozisyonlar şeklinde düşünülmüş ve kırık çizgi sistemleri ile kapalı şekillerden oluşturulmuştur.
Rüstem Bozer, "15. Yüzyılın Ortasına Kadar Anadolu Türk Sanatında Ahşap Kapılar" adlı doktora tezinde geometrik süslemeleri çizgi sistemlerinden gelişenler ve kapalı şekil geçmeleri olarak iki ayrı başlıkta incelemiş ve Selçuk Mülayim tarafından yapılan tipolojik tasnifin esas alındığını belirtmiştir.
Yıldız Demiriz'in "İslam Sanatında Geometrik Süsleme" adlı kitabı, kısa bir giriş bölümünden sonra İslam sanatında görülen geometrik süslemelerin çizimlerine yer vermekte olan bir diğer önemli kaynaktır.
Bunlar dışında Gülay Apa Kurtişoğlu, "Anadolu Selçuklu Süslemelerinde Geometrik Kurgu" adlı makalesinde ve "Anadolu Selçuklu Dönemi Ahşap Minberleri" adlı kitabında sadece minberler üzerinden bir tasnif yapmıştır.
1.3. Materyal ve Yöntem
Araştırmamıza literatür taramasıyla başlanmış, konuyla ilgisi bulunan kitap, makale, tez ve görsel malzemelerin tasnifi yapılmıştır. Bu araştırmalar doğrultusunda; saha çalışması yapılarak mimari eserler yerinde incelenmiş, yapılardaki yazılar detayları olarak fotoğraflanmıştır. Yapılarda kullanılan malzeme ve teknik üzerine gerekli değerlendirmeler yapılmıştır. Bu alanda uzman hocalarla görüşülmüş, birebir görüşemediklerimizle ise; gerekli yazışmalar yapılmış ve en doğru sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır.
45
Çekilen fotoğraflar doğrultusunda duvar yüzeylerindeki yazı formları geometrik süslemeler bilgisayar programıyla (Corel Draw) çizimleri yapılmıştır. Yapılarda karşılaşılan birçok tahribatın bulunduğu bölümlerdeki yazılı geometrik süslemeler bilgisayar programına aktarılarak, eksik yerler tamamlanmıştır. Ma'kıli yazılar ve geometrik formlar orijinal haline bağlı kalınarak tamamlanmıştır.
Tez konusu olan "Osmanlı Öncesi Konya ve Civarındaki Mimari Eserlerdeki Ma'kıli Yazılar" başlıklı araştırmamız beş ana başlıktan oluşmaktadır. Giriş bölümünde konunun tanımı ve önemi, araştırmada kullanılan materyal ve yöntem, konuyla ilgili kaynaklar ele alınmış olup, yararlanılan kaynaklar bölümünde harf kronolojisi takip edilmiştir. İkinci bölümde ise; Hat sanatının tanımı, yazı çeşitleri ve Ma'kıli yazının gelişimi, kullanılan teknikler ve tasarım özellikleri hakkında genel bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümde; Konya’daki 13. yüzyıl eserlerinden Akşehir Ulu Camii, Sırçalı Medrese, Karatay Medresesi, Sahip Ata Camii, Sahip Ata Türbesi, Hz. Mevlana’nın Sandukası, Beyşehir Eşrefoğlu Camii, Eflaki Dede Türbesi ve Akşehir Tacettin Dede Türbesi'nde bulunan Ma'kıli yazının kullanıldığı alanlar malzeme, renk ve teknik kapsamlı şekilde değerlendirilmiştir. Bahsi geçen eserler daha anlaşılır sonuç vereceği düşüncesiyle, katalog sistemi tercih edilmiştir.
Katalog listesi;
Katalog No :
Fotoğraf No :
Çizim No :
Türü :
Yapının Yeri ve İsmi : Ma'kıli Yazının Bulunduğu Yer :
Yazı İstif Türü :
Kullanılan Malzeme :
Renk :
Uygulama Yöntemi ( Teknik) :
Yapının tanımı :
46
şeklindeki bilgiler, kronolojik sıralamaya göre tasniflenerek inşa tarihinden itibaren günümüze kadar geçirdikleri tarihi seyri, belgeler doğrultusunda açıklanmıştır.
Sonuç bölümünde ise; elde edilen bulgulara yer verilmiş olup, tüm bu bulguların genel değerlendirmesi yapılarak, kaynakça bölümüyle çalışmamız tamamlanmıştır.
47 2. HAT SANATI ve ÇEŞİTLERİ
2.1. Hat Sanatının Tanımı ve Yazı Çeşitleri
Hat sanatı cismani aletlerle meydana getirilen, ruhani bir hendesedir (Yazır, 1981: 122), Hat; Arapça bir kelime olup, sözlükte ince, uzun, doğru yol, birçok noktanın birbirine bitişerek sıralanmasından meydana gelen çizgi, gibi anlamlara gelmektedir. Özellikle islam kültüründe yazı ve güzel yazı hüsh-i hat, hüsnü‟l hat, elhattu‟l-hasen manalarında kullanılmıştır. Hüsn-i hat estetik kurallara bağlı kalarak, ölçülü ve güzel yazı yazma sanatıdır. Yalnızca islam yazıları için kullanılan bir tabir olmuştur. Bu sanatı icra eden kişilere verilen en eski lakap katip, küttab, muharrir ve verrak kelimeleridir. Hattat kelimesi tahminen miladi X. Yüzyıldan sonra kullanılmaya başlanıldığı düşünülmektedir (Serin, 2008: 17).
Kur'an, İncil ve Tevrat’ta "yazı" sözcüğü kutsal bir anlam alır. Kur’an’da da yazının kendisi, tıpkı eski, Mısırlıların hiyeroglifleri gibi “Tanrının yazısı”dır. Okunmasa bile anlaşılmasa bile ona saygı duyulur. Bir sanat formu olarak gelişmiş “hat” sadece İslam kültürüne özgü değildir. Diğer örnekler Çin-Japon kaligrafisi ve Avrupa'da İncil metinlerinde çokça görülen kaligrafi, Hint kutsal metinlerindeki kaligrafisi sayılabilir. Fakat İslam dünyasında, hat sanatı çok daha büyük ölçüde kullanılmıştır. Şaşırtıcı ölçüde çeşitli ve yaratıcı yollarla, tüm sanat formlarını etkilemiştir. Bu nedenlerle, Hat, İslam sanatının benzersiz orijinal örneği olarak sayılabilir. İslam Hat Sanatı anlamlı bir metni yani mesajı, görsel ve estetik olarak ifade etmesi, hattatlar için sonsuz yaratıcılığa, çok yönlülüğe imkan verir. Kur’an 7. yüzyılda Hz Muhammed ile insanlara duyurulmuştur. Dili Arapça olmakla birlikte daha sonra Hat Sanatı, Müslümanlar tarafından büyük saygı ve rağbet görür. Çünkü Allah sözünün kaydedilmiş hali yazı olarak bir sanata dönüşmüştür. Kur’an'da Arapça her metin tüm Müslümanlar için kutsal olduğundan, Hat Sanatı İslam Sanatı olarak adlandırılır. Yüzyıllarca bir ucu Buhara’da bir ucu Endülüs’te olmak üzere her yerdedir ve herkesin gözdesi olmuştur. Hat sanatı yazı ve kitaplar için yüksek statü ve genel olarak bir saygıya yol açtı. Ancak, tüm hat içeriğinin dini olduğu anlamına gelmez. Kur'an'ın kutsal durumu hat için önemli olsa da, Hat Sanatı sadece Kur’an
48
metinlerinden oluşmaz. Şiirler, aforizmalar gibi başkaca metinler de Hat Sanatına konu olur. Hat sanatı diğer medeniyetlerdeki yazı sanatlarından başka bir değer ve anlam taşır. Dünyada hiçbir yazı (Jean, 2012:56). Hat Sanatı kadar sanatsal özen ve ilerleme göstermemiştir.2