Zekayı anlatmak için geçmişten günümüze alan yazında yer alan kuramları açıklamak için kullanılan bazı metaforlar bulunmaktadır. Bu farklı görüşlerin oluşturulmasında temel dayanak olan metaforlar Tablo 1.1’de özetlenmiştir.
1.
Tablo 1.1 : Zekanın Tanımlanmasında Başvurulan Metaforlar
Metafor Başat soru İkincil soru Kuramlar Kuramcılar
Coğrafik
Zekanın bireyin içsel dünyası ile ilişkisi nedir? Zihinsel haritayı biçimlendiren nedir? 1. İki faktör 2. Temel zihinsel yeterlilikler 3. Aklın yapısı 4. Hiyerarşik Spearman Thurstone Guilfort Catell ve Vernon Bilişsel Zekice düşünceyi oluşturan bilgi işleme programları nelerdir? 1. Sözel etkililik 2. Bileşensel Hunt Sternberg Biyolojik Zekice düşünceyi beynin anatomisi ve fizyolojisi ile merkezi sinir sistemi nasıl açıklar? 1. Beynin yarım küresinin yerini saptama 2. Sinirsel aktarımın hızı 3. Sinirsel aktarımın doğruluğu Levi Jensen Eysenck Epistemolojik Bilgi ve zihinsel süreçlerin düzenlendiği zihinsel yapılar nelerdir? Genetik, epistemolojik Piaget Antropolojik Zekanın bireyin dışsal dünyası ile ilişkisi nedir?
Kültürel yaratım zeka nasıl biçimlenir? 1. Radikal kültürel görelilik 2. Koşullu karşılaştırmacılık 3. Etolojik Berry Cole Charlesworth Sosyolojik Gelişimin içselleştirilmesinde sosyal süreçler nasıldır? 1. Yaklaşık gelişme alanı 2. Aracı değişkenli öğrenme deneyimi Vygotsky Feuerstein Sistem Zekanın bireyin dışsal ve içsel dünyası ile ilişkisi nedir?
Benzetimlerin kesiştiği bir noktada aklı nasıl anlayabiliriz? 1. Çoklu zeka 2. Triarşik 3. Biyoekoljik Gardner Sternberg Ceci Kaynak : Sternberg, 1992 : 4
1.1.1.3.1. Coğrafik Metafor
Zihinsel haritayı oluşturan nedir sorusunu araştıran ve içerdiği kuramların daha çok zekanın yapısı üzerine yoğunlaştıkları; süreçler, dinamik gelişmeler gibi diğer boyutlarıyla ilgilenmedikleri görülmektedir (Erçetin, 2004b: 4-5). Zekanın biçimsel olarak yapısı ile ilgilenir. Bu nedenle bu kuramlar yapısal ve statik yaklaşımlar olarak değerlendirilebilir.
1.1.1.3.2. Bilişsel Metafor
Kapsamındaki yaklaşımlar zihni, bir bilgisayar işlemcisi gibi aracı olarak görüp; zihinsel süreçlerle bilgisayarın işleyişi arasında paralellik kurmaya üzerine gelişmiştir (Erçetin, 2004b: 5). Bu kuramlar coğrafik benzetimdeki yaklaşımlar gibi zekanın yapısı ve bireysel farklılıklar üzerinde pek durmamışlardır. Zekice düşünceyi oluşturan bilgi işleme programı üzerinde yoğunlaşılmıştır.
1.1.1.3.3. Biyolojik Metafor
Beynin biyolojik olarak işleyişine göre zekayı anlamaya çalışan bakış açılarını içermektedir (Erçetin, 2004b: 5). Henüz beynin işleyişinin tümüyle çözümlenmemiş olması, bu yaklaşımlar konusunda spekülasyonların yapılmasına neden olmaktadır. Zekice düşüncenin oluşmasını sağlayan beyne ait anatomik ve vücudun sinir sistemine ait oluşumları incelemektedir.
1.1.1.3.4. Epistemolojik Metafor
Zekanın kavramsallaştırılmasına ilişkin felsefi bir bakış açısı olarak düşünülebilir. Farklı bakış açılarını içermenin yanı sıra, epistemolojik benzetim, bazı gelişim prensipleri, yaşa bağlı olarak artan bilgi kazanımı ve bunun beceriye dönüşümü konusunda uzlaşı alanı oluşturmuştur (Erçetin, 2004b: 5). Genetik epistemoloji ve bilişsel gelişim alanında çığır açan Piagete göre bireylerde düşünce gelişimi evrelerden geçerek oluştuğunu ve bireyin çevre ile ilişkilerinde etkin bir şekilde yapılandırıldığını ileri sürmüştür (Kara, 2016a: 261). Zekice düşüncenin oluşmasını sağlayan zihinsel yapılar üzerine odaklanılmıştır.
1.1.1.3.5. Antropolojik Metafor
Zekayı kültürel bir yaratıcılık olarak değerlendiren düşünce biçimleri sonucu oluşmaktadır (Erçetin, 2004b: 5). Bu benzetim zekanın tanımlanması ve gelişimi konusunda dış faktörlere dikkat çekmesi açısından önemlidir. Kültürel yapıların zeka üzerine etkilerinden hareketle ortaya çıkan mefaforlardan oluşmaktadır.
1.1.1.3.6. Sosyolojik Metafor
Kampsamındaki araştırmalar zekanın gelişimini etkileyen sosyalleşme süreçlerine odaklanmıştır (Erçetin, 2004b: 5). Çalışmalar sonucunda, zeka üzerine, toplumun etkisini ortaya koyan ussal ve kabullenilebilir bulgulara ulaşılmıştır. Zeka gelişiminin sosyolojik faktörlerden etkilenme durumları incelenmektedir.
1.1.1.3.7. Sistem Metaforu
Kapsamında değerlendirilebilecek kuramların en önemli özelliği, zekaya bütüncül bir bakış açısı getirmeleridir. Yapılan araştırmalarda bireyin hem içsel hem de dışsal dünyası ile zeka arasındaki ilişki üzerine yoğunlaşılmıştır. Yaklaşımlarda, zekanın farklı biliş ve diğer sistemlerin karmaşık etkileşimleri açısından ele alınmış, farklı benzetimleri bir araya getirme çabası söz konusu olmuştur (Erçetin, 2004b: 5-6).
Metaforlar zeka üzerine yapılan araştırmalara hem birbiri ile geçişmiş hem de ayrışan tarafları ile bir dayanak noktası oluşturmuş ve farklı bakış açılarından dolayı kavram tanımlarının çeşitlenmesini sağlamıştır. Bunlar içinde en önemlisi zekanın insanların içsel ve dışsal çevresi ile arasındaki ilişkisini çok boyutlu bir şekilde açıklamaya çalışan "sistem metaforu" tüm metaforların kesiştiği bir yerde zekayı anlama çabalarının sonucunda ortaya çıktığı düşünülmektedir (Erçetin, 2004b: 5-6). Sistem metaforu kapsadığı kuramlar açısından örgütsel zekayı tanımlamak ve tartışmak için de en uygun kuramsal temeller ve pratik sonuçlar sağlayabilir. Sistem metaforu ile kuramlar ele alınıp; açıklanmış ve örgütsel zekayı tartışmak için bu kuramlardan yararlanılmıştır.
Gardner, Sternberg ve Ceci gibi araştırmacıların Çoklu Zeka, Triarşik ve Biyoekolojik kuramlarına ek olarak Duygusal Zeka kuramı da sistem metaforu alanına
girdiği görülmektedir. Örgütsel zekanın oluşması ve gelişmesinde "duygusal zeka" bir değişken olarak kritik bir rol oynamaktadır. Ayrıca çoklu zeka kuramı, çoğu kez insanları zeka fakiri konumuna düşüren zekaya ilişkin tek boyutlu, geleneksel açıklamaların yarattığı sıkıntıları, sancıları, güven bunalımlarını azaltma, sağaltma çabalarının doğurgu denilebilir (Goleman, 2006: 1-45).
Araştırmanın bu bölümünden itibaren örgütsel zekanın anlaşılabilmesi için tümevarım yöntemi ile kavramlar tek tek analiz edilecektir.