Yazı Farkındalığı

Yazı farkındanlığı yazılı dilin şeklinin ve fonksiyonun anlaşılması olarak tanımlanmaktadır (Ezell ve Justice, 2005: 76). Çocuklar ilköğretime başlamadan önce yazının şeklini, işlevini, yazının özelliklerini kavraması gerekmektedir (Mcginty ve Justice, 2009: 81). Yazı farkındalığı yazılı dilin ve yazım kurallarının anlaşılmasına yönelik geniş bir terimdir. Bu geniş terim içinde çevresel yazıların anlaşılması, kitap kavramlarının da içinde yer aldığı yazının yönü, sözcükler arasındaki boşluklar, sözcük, cümle gibi yazıyı oluşturan birimleri ifade eden yazı kavramları ve alfabe bilgisi ilgili bileşenler yer almaktadır (Justice, Bowles ve Skibbe, 2006; Justice ve Kaderavek, 2003: 11; Pullen ve Justice, 2003: 89; Vukelich ve diğerleri, 2008: 154;).

Okul öncesi dönemdeki çocukların yazıyı formal olarak okumaları beklenmese de yazı kavramlarını kazanmaları ve yazının farkında olmaları gerekmektedir (Ezell ve Justice, 2005: 87). Okul öncesi dönemdeki çocuklarla yapılan araştırmalar, çocukların ileriki dönemlerdeki okuma becerilerini tahmin etmede ne güçlü becerinin yazı farkındalığı olduğunu tespit etmişleridir (Farver, Nakamoto ve Lonigan, 2007; Kelman, 2006).Okul öncesi dönemdeki çocukların yazı farkındalığı ile ilgili olarak sahip olmaları gereken beceriler Durkin (1993) tarafından sözcük ve sözcük olmayan grafik sunumlar arasındaki farkı anlama, yazının herhangi bir araç (kalem, tebeşir, boya, kum vb. ) kullanılarak yazıldığını anlama, yazının farklı yüzeylerde olabileceğini fark etme (kağıt, metal, kumaş vb.), yazının sözcük okunduğunu anlama, sözcüklerin belli bir düzende yazıldığını, sözcükler arasında boşluklar olduğunu ve bu boşlukların bir işlevinin

olduğunu anlama, yazının soldan sağa, yukardan aşağıya okunduğunu anlama olarak sıralanmaktadır (Akt.: Lesiak, 1997: 148).

Bunlara ek olarak okul öncesi dönemdeki çocukların, yazı farkındalığı ile ilgili alfabedeki harflerin bazılarını bilme, alfabedeki harflerin bazılarının seslerini bilme, harflerin büyük ve küçük harf olarak tanımlandığını bilme, çevredeki logoları tanıma ve çevresel yazıları okuma, okuma ve yazmayla ilgili olan “sözcük, harf, okuma, yazma” gibi terimleri kullanma, sözcükteki ilk harfi gösterme, yazının soldan sağa doğru okunduğunu parmağıyla gösterme, çevredeki yazılara ilgi gösterme gibi beceriler kazanması beklenmektedir (Mcginty, Sofka, Suttton ve Justice, 2006: 78).

Yazı farkındalığı, yazının işlevinin anlaşılması, yazının şeklinin anlaşılması, yazının kurallarının anlaşılması olarak üç başlık altında incelenebilir (Mcginty ve diğerleri, 2006: 79).

Yazının işlevinin anlaşılması: Yazının belli bir amaç için yazıldığının

anlaşılmasını içermektedir (Mcginty ve diğerleri, 2006: 80).

Yazının şeklinin anlaşılması: Yazıya oluşturan birimlerin bir araya gelmesiyle

ilgili bilgileri içerir. Yazının, harf, sözcük, cümle gibi farklı birimlerden meydan geldiğinin anlaşılması olarak açıklanmaktadır (Ezell ve Justice, 2005: 76).

Okul öncesi dönemdeki çocukların yazı farkındalığı ile ilgili önemli becerilerden biri harf bilgisi ve diğeri de sözcük farkındalığıdır. Sözcük farkındalığı hem yazılı hem de sözel olarak sözcüğün fark edilmesini, yazılı ve sözlü ifade edilen sözcüklerin arasındaki ilişkinin anlaşılmasını gerektirmektedir (Justice ve Ezell, 2001: 208). Sözcük farkındalığı yazı farkındalığının en karmaşık becerilerinden bir olup, 4-5 yaşlarından itibaren kazanılması beklenmektedir (Mcginty ve diğelerleri, 2006: 83). Justice ve Ezell (2001: 214) yaptıkları araştırmada dört yaşındaki çocukların %30’nun sözcük farkındalığı kazandığını tespit etmişlerdir.

Yazının kurallarının anlaşılması: Çocuklar yaklaşık olarak 4 yaşlarından itibaren

yazıların belli kurallar çerçevesinde oluştuğunu anlamaya başlar. Örneğin kitabın nereden başlayarak okunacağını, yazının soldan sağa doğru yazıldığını anlama gibi yazının

kurallarına ilişkin bilgileri keşfetmeye başlar. Çocukların yazı farkındalığına ilişkin bu özellikleri fark etmeleri çevresel yazıların fark edilmesi ile yakından ilişkilidir (Mcginty ve diğerleri., 2006: 81). Reutzel, Fawson, Young, Morrison ve Wilcox (2003) yaptıkları araştırmada dört yaşındaki çocukların yazı farkındalığı ile çevresel yazıları okuma becerileri arasında korelasyon olduğunu saptamışlardır. Benzer şekilde Berry (2000) yaptığı araştırmada, okul öncesi dönemdeki çocukların yazı farkındalığı ve harf bilgisi gibi becerileri ile çevresel yazıları fark etme becerileri arasında ilişki olduğunu tespit etmiştir.

Çocukların yazı farkındalığı ile ilişkili olarak kazandıkları becerilerinden biri de kitap kavramlarıdır. Çocuklar çok küçük yaşlardan itibaren yazılarla ilgilenmeye başlarlar ve yazılar hakkında sorular sorarlar (Whitehead, 2007: 54). Çocuklar bu sorular yoluyla kitaplar hakkında bilgi sahibi olmaktadırlar. Çocuklara kitap okunurken onların kitaptaki resimlere baktığı düşünülür, ancak çocuklar kitaplarla deneyim yaşadıkça sadece resimlere değil kitaplardaki yazılara da dikkat etmeye başlarlar (Schickedanz, 1992: 56). Evans, Williamson ve Pursoo (2008) 3-5 yaş arasındaki çocukların kendilerine okunan kitabın büyük oranda resimlerine bakmayı tercih ettikleri, ancak yaş ilerledikçe yazıya bakma oranın artmaya başladığını tespit etmişlerdir. Küçük yaşlardan itibaren çocukların, kitapta anlatılmak istenenlerin yazılı olduğunu ve resimlerin de hatırlamada ve anlatmada kişiye yardımcı olduğunu kavramaları sağlanmalıdır (Schickedanz, 1992: 57).

Yazı farkındanlığının bir boyutu olarak görülen kitap kavramları okuryazar olma sürecinde önemli bir köşe taşıdır. Çocuklar kitaplarla deneyim yaşadıkça yazı farkındalığı ile ilgili bazı kitap kavramları öğrenmektedirler. Çocukların kitap kavramlarıyla ilgili olarak aşağıdaki bilgilere öğrenmesi gerekmektedir:

 Kitaplar okunmak içindir.

 Kitap önden arkaya, yukarıdan aşağıya okunur.  Kitap sayfaları sola doğru çevrilir.

 Resim ve yazı birbirinden farklıdır.

 Söylenen sözcüklerle yazılanlar arasında ilişki vardır.  Kitap belirli bir yerden okunmaya başlanır.

 Kitabın bir adı (başlığı) bulunmaktadır.

Okul öncesi dönemdeki çocukların yazı farkındalığı beş aşamada gelişmektedir. Birinci aşamada, çocuklar çevrelerinde bulunan yazılar keşfetmeye başlarlar. 2- 3 yaşından itibaren görülmeye başlayan bu aşamada çocuklar, örneğin yiyecek ambalajlarındaki yazıları resimleriyle ilişkilendirerek okumaya başlarlar. Bu dönemde görülen bu farkındalık, logo, şekil, resim gibi çevresel uyaranlarla ilişkilidir.

İkinci aşamada, çevresel yazı değil de hikaye kitabı, gazete, alışveriş listesi gibi daha çok yazılı dille ilişkili yazıları fark ederler. Bu aşamada çocuklar yazının yönünü, düzenini fark etmeye başlarlar. Bu aşamada çocukların kitapları doğru bir şekilde tuttukları görülür. “Okuma, sayfa, hikaye” gibi bazı yazıyla ilgili bazı kavramlar anlaşılmaya başlanır.

Üçüncü aşama, yazının şeklinin ve işlevinin anlaşılmaya başlandığı aşamadır.

Dördüncü aşamada, yazı ile ilgili kavramlar sözel olarak kullanılır. Çocuklar bu aşamada yazı kavramlarının gelişmesine ve yazının işlevinin anlaşılmasına paralel olarak yazıyı iletişim aracı olarak kullanmaya başlarlar.

Beşinci aşamada, çocuklar yazı kavramlarıyla ilgili daha karmaşık becerileri kullanmaya başlarlar. Yaklaşık altı yaş civarında bu beceriler görülür. İki sözcük arasındaki benzerlik ve farklılıklar fark edilir. Örneğin “Ahmet” ve “Ayşe” isimlerinin aynı harfle başladığını fark edilir. Yazılan sözcükler konuşulan sözcükle ilişkilendirilmeye başlanır. Bu aşamadan sonra çocukların formal okuma öğrenmeye geçmesi beklenir (Ezell ve Justice, 2005: 80-81).