Fonolojik Farkındalık (Ses Farkındalığı)

Fonolojik farkındalık en kritik dil becerilerinden biridir, bu nedenle okuma başarısı ile güçlü bir ilişki bulunmaktadır (Sadler ve Mcevoy, 2003: 503). Dinleme becerisi ile yakından ilişkili olan fonolojik farkındalık okuma ve yazma öğrenmede en önemli becerilerden biri olarak görülmektedir. Fonolojik farkındalık genel olarak işitilen sözcüklerin anlamının dışında, yapısına yoğunlaşmak olarak ifade edilebilir (Evans ve Shaw, 2008: 90; Machado, 2003: 237; Kostelnik, Soderman ve Whiren, 2004: 317;). Dili anlamından bağımsız, tek tek sesbirimler dizisi olarak algılayabilme ve ses birimlerini yönlendirme becerisidir (Aktan, 1996: 92). Sözel olarak işitilen dili daha küçük birimlere ayırabilme ve değişiklik yapabilme becerisi olarak tanımlanmaktadır. Fonolojik farkındalık becerileri büyük birimlerden küçük birimlere doğru (sözcükler, heceler ve ses birimleri), kolay becerilerden daha karmaşık becerilere (kafiyeli kelimeleri fark etme, sesbirimlerini ayırma ve birleştirme) doğru ilerleme göstermektedir. Çünkü sözel dil, farklı şekillerde birimlere ayrılabilir. Cümleler sözcüklere, sözcükler hecelere, heceler seslere ayrılabilir ve seslerde değişiklik yapılabilir (Chard ve Dickson 1999: 262). Fonolojik farkındalık, cümleleri sözcüklere ayırma, sözcükleri hecelere ayırma becerileri benzer ve farklı heceleri bulma, aynı sesle biten sözcükleri bulma, aynı sesle başlayan sözcükleri bulma gibi becerilerinden oluşmaktadır (Vukelich ve diğerleri, 2008: 141; Rohl, 2000: 58).

Çocuklarda okul öncesi dönemden itibaren fonolojik farkındalığa ilişkin beceriler görülmekte ve bu becerileri yaşla birlikte ilerleme göstermektedir (Anthony, Williams, McDonald ve Francis, 2007; Burt, Holm ve Dodd, 1999; 311). İki yaş civarındaki çocuklar fonolojik farkındalığa ilişkin ilk becerileri göstermeye başlamaktadırlar (Curran, 2004: 7). Çocuklarda yaklaşık olarak üç yaşından itibaren hece farkındalığı ile ilgili beceriler gözlemlenmektedir (Burt ve diğerleri, 1999; 313).

Çocuklar fonolojik farkındalık becerileri genellikle sırayla, cümleleri sözcüklere ayırma, sözcükleri hecelere ayırma ve sesbirimlerini fark etme olarak ilerlemektedir (Chard ve Dickson, 1999: 263; Lane, 2005: 2).

Fonolojik farkındalıkla ilgili bir alt beceri, fonemik/sesbirim farkındalığıdır (Vukelich ve diğerleri, 2008: 145). Fonem, en küçük ses birimleri olarak tanılanmaktadır

(Block Collins ve Isreal, 2005: 30; Jackman, 2005: 80). Fonemik farkındalık ise, sesleri fark etme, sesleri değiştirme gibi sözcüklerdeki ayrı ayrı sesbirimlerini fark etme olarak ifade edilmektedir (Anthony ve diğerleri, 2007; 114). Fonemik farkındalık (sesbirimsel farkındalık) sesbirimleri ayırtetme, sesbirimlerindeki benzerlikleri bulma, sesbirimlerini gruplama, sesbirimlerini birleştirme, sesbirimlerini ayırma, sesbirim atma, sesbirim çıkarma, sesbirim ekleme gibi becerilerden meydana gelir.

 Sesbirim ayırtetme: Bir sözcükteki sesbirimlerinin fark edilmesidir. Örneğin; el sözcüğündeki ilk sesin /e/ olduğunu farkedebilme.

 Sesbirim benzerliklerini bulma; farklı sözcüklerde aynı olan sesin fark edilmesidir.

Örneğin, el, et, ek sözcüklerinde /e/ sesinin aynı olduğunu söyleyebilme.

 Sesbirimlerini gruplama; verilen birkaç sözcükten sesbirimi farklı olanı bulma ve aynı olanların fark edilebilmesidir.

Örneğin, yel, sel, tek sözcüklerinden, tek sözcüğünün farklı olduğunu ve /l/ sesbirimi ile bitmediğini fark edebilme.

 Sesbirimlerini birleştirme; ayrı ayrı söylenen sesbirimlerini bir araya getirerek sözcük oluşturulabilmesidir.

Örneğin, /e/ /l/ /a/ sesbirimlerinin ela sözcüğünü oluşturduğunu söyleyebilme.  Sesbirim ayırma; bir sözcükteki kaç ses biriminden meydana geldiğinin fark

edilebilmesidir.

Örneğin, ela sözcüğünün /e/ /l/ /a/ üç sesbiriminden oluştuğunu söyleyebilme.  Ses birim atma: bir sözcükten bir sesbirim atıldığında oluşan sözcüğü fark

edilebilmesidir.

Örneğin, tek sözcüğünün başındaki /t/ sesi atıldığında ek sözcüğünün oluştuğunu söyleyebilme.

 Sesbirim ekleme: yeni bir sözcük oluşturmak için, mevcut bir sözcüğe ses eklenebilmesidir.

Örneğin, arı sözcüğünün başına /s/ sesbirimini yerleştirildiğinde sözcüğün sarı olduğunu söyleyebilme (Block Collins ve Isreal, 2005: 33-34).

 Sesbirimlerini değiştirme: mevcut bir sözcükteki sesbirimini değiştirerek yeni bir sözcük oluşturabilme becerisidir.

Örneğin, sol sözcüğündeki /o/ sesinin yerine /e/ sesi getirildiğinde sözcüğün sel olduğunu söyleyebilme.

Sesbirimsel farkındalık becerileri karmaşık beceriler olup, okul öncesi dönemdeki çocuklarda mutlaka görülmesi beklenmez, bazı karmaşık sesbirimsel farkındalık becerileri ise ancak okumayı öğrendikten sonra gerçekleşebilir (Chard ve Dickson, 1999: 262). Acarlar, Ege ve Turan (2002) Türk çocuklarıyla yaptığı araştırmada çocukların üç yaşından itibaren sözcükleri hecelere ayırabildiğini bulmuşlardır. Çocukların sesbilgisel farkındalıklarının yaşla birlikte arttığı görülmüş ve sözcüğü seslere ayırma ve verilen sesin sonda olduğu sözcüğü bulma gibi sesbirimsel farkındalığa ilişkin becerilerin ancak birinci sınıfta okumayı öğrendikten sonra kazanıldığı görülmüştür. Benzer şekilde Aktan (1996) yılında Amerika ‘lı çocuklar ile Türk çocukları karşılaştırmak amacıyla yaptığı araştırmada, hem Amerikalı hem de Türk çocukların yaşla birlikte ses farkındalıklarında artış olduğu ve ses farkındalığı ile okuma başarısı arasında anlamlı ilişki olduğu sonucu bulunmuştur.

Fonolojik farkındalık okuma başarısı için oldukça önemli bir beceridir. Okul öncesi dönemde çocukların ilerde gösterecekleri okuma becerilerini tahmin etmede en belirleyici becerilerden biri olarak kabul edilmektedir. Yapılan araştırmalar okul öncesi dönemdeki çocukların fonolojik farkındalık becerilerinin okul öncesi dönemdeki diğer okuma ve yazma becerileri ile ilişkili olduğunu ve ileriki yaşlarda okuma ve yazma becerilerinde etkili olduğunu göstermektedir (Anthony ve diğerleri, 2006: 239; Anthony ve diğerleri, 2007: 113; Batson-Magnuson, 2009; Burgess, 2002: 709; Lonigan, Burgess ve Anthony, 2000: 596).

Fonolojik farkındalık ile ilgili gibi görünen ancak farklı bir beceri “phonics” harflerin sesleri ile sembolleri arasındaki ilişkiyi anlama becerisi olarak ifade edilmektedir. Bu beceri ses farkındalığı ve sesbirim farkındalığından farklı olarak sadece işitsel bir beceri değil aynı zamanda yazı farkındalığı ile ilgili bir kavramdır (Chard, 1999: 262; Jackman, 2005: 80; Soderman ve diğerleri, 2005: 34; Vukelich ve diğerleri, 2008: 150).

Okumanın öğrenilmesi için konuşma ve yazı arasındaki ilişkinin keşfedilmesi, yani her sesbirimin yazıda nasıl simgelendiğinin fark edilmesi gerekmektedir (Acarlar,

Ege ve Turan, 2002: 65). Bu nedenle okuma ve yazma becerisinin kazanılmasında fonolojik farkındalık (ses farkındalığı) sesbirimsel farkındalık ve harf ve sesin ilişkilendirilmesi önemlidir.

Okuma ve yazma birlikte gelişen süreçlerdir. Okumanın gerçekleşmesi için sesin yazılı olarak nasıl ifade edileceği ve yazının nasıl düzenlendiği bilgisi gerekmektedir. Bu beceri, yazı farkındalığı kavramını akla getirmektedir. Bundan sonraki başlıkta yazı farkındalığının okul öncesi dönemdeki gelişimi ve okuma ve yazma becerilerindeki önemi üzerinde durulacaktır.