3.1. Türkmenistan’ın Genel Yönetim Yapısı
3.1.1. Yasama Erki
Türkmenistan’da yasama erki, 1992 Anayasasına göre iki organ tarafından yerine getirilmekteydi. Bunlardan ilki ve en yüksek yasama gücüne sahip olan Halk Maslahatı’dır (Halk Konseyidir). Diğer organ ise Meclistir. Halk Konseyinin üyeleri; CumhurbaĢkanı, Meclisin milletvekilleri, ilçe ve ilçe statüsü bulunan Ģehirlerde halk tarafından seçilen halk vekilleri, Yüksek Mahkeme BaĢkanı, Cumhuriyet BaĢsavcısı, Bakanlar Kurulu üyeleri, il ve AĢkabat Ģehrinin valileri, il ve ilçe merkezi olan Ģehirlerin valileri, il ve ilçelerin idari merkezi olan Ģehirlerin ve aynı Ģekilde kasabaların arçınları (belediye baĢkanları), parti baĢkanları, Gençler Birliğinin BaĢkanı, sendika baĢkanları, “GalkınıĢ” genel halk hareketine üye olan kadınlar birliklerinin BaĢkanları, ülkedeki sivil toplum kuruluĢlarının baĢkanları, Türkmenistan ihtiyarlarının temsilcileri olmak üzere 2507 üyeden oluĢmakta ve
senede en az bir kere olmak üzere CumhurbaĢkanı, Halk Konseyi BaĢkanı veya Halk Konseyi üye tamsayısının üçte birinin toplantıya çağırmasıyla toplanırdı.129
Halk Konseyinin baĢlıca yetkileri; Anayasayı kabul etmek ve değiĢtirmek, genel referandum yapmak, seçimlere nezaret etmek ve nezaretini organize etmek, ülkenin ekonomik, siyasi geliĢimi için izlenecek baĢlıca politikalar hakkında teklifler hazırlamak, devletin sınırlarını ve yönetim sınırlarını değiĢtirmek, devletlerarası birlikler ve diğer birliklere iliĢkin antlaĢmaları onaylamak, feshetmek ve Anayasada ve kanunlarda verilen diğer yetkileri kullanmaktan 130
ve Türkmenistan CumhurbaĢkanı’nın seçimlerini, Meclis milletvekillerini, halk vekilleri ve belediye meclisi üyelerinin seçimlerinin yapılması konusunda karar almaktan, Türkmenistan’ın mülki idare bölümlerini değiĢtirmekten ibaretti.131
Dolayısıyla Halk Maslahatı ülkenin en yüksek yasama organıydı.
Türkmenistan’ın yeni 2008 Anayasasıyla birlikte Türkmenistan'ın Halk Maslahatı yasama organı olarak varlığına son verilmiĢ ve yetkileri ve görevleri Türkmenistan CumhurbaĢkanı, Meclisi, Bakanlar Kurulu ve Yüksek Mahkeme arasında paylaĢtırılmıĢtır.132
Yeni Anayasa kabul edilmeden önce de varlığını sürdüren, fakat yasama organı olarak Halk Maslahatından sonra gelen Türkmenistan Meclisi, yeni anayasanın kabul edilmesiyle en yüksek yasama ve temsil organı olma sıfatını kazanmıĢtır. Halk Maslahatının yukarıda sayılan baĢlıca görevleri ve yetkileri Meclisin yetki ve görevlerine dâhil edilmiĢtir.
Türkmenistan Meclisi veya diğer adıyla Türkmenistan Parlamentosu, ülkenin en yüksek temsil organıdır, yasama erkini yerine getirir. Genel, eĢit, doğrudan seçimlerle halk tarafından beĢ yıllığına seçilen 125 milletvekilinden oluĢur. Tek kamaralıdır. Meclis kendi bünyesinde komiteler ve komisyonlar oluĢturabilir. Üye
129 Türkmenistan: Altın Asır Elektronik Gazetesi, “Halk Maslahatı (Halk Konseyi) hakkında Kanun”, m.2.
http://www.turkmenistan.gov.tm/_ru/laws/?laws=01aq, [05.05.2009]. 130 Türkmenistan’ın Anayasası, Türkmenistan Yayınevi, AĢkabat, 2000, s.20. 131 Halk Maslahatı (Halk Konseyi) hakkında Kanun, m.16.
132Türkmenistan.ru Elektronik Gazetesi, “Halk Maslahatının Yetkileri Türkmenistan CumhurbaĢkanı ve Meclisi arasında paylaĢtırıldı.”,
http://www.turkmenistan.ru/?page_id=3&lang_id=ru&elem_id=13674&type=event&highlight_wo rds=%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D1%86&so rt=date_desc [06.03.2009].
tamsayısının salt çoğunluğuyla Meclis BaĢkanını seçer. Meclisin çalıĢması, Meclis iç tüzüğüne göre yürütülür.
Meclis yasama faaliyetlerinde bulunmakla birlikte aynı zamanda yasal düzenlemelerin (kanunlar ve CumhurbaĢkanının kanun hükmünde kararnameleri) ve devlet organlarının ikincil normatif düzenlemelerinin (tüzükler, yönetmelikler) Anayasaya uygunluğunu denetleme görevi de bulunmaktadır. Meclis bu görevini, CumhurbaĢkanı, milletvekilleri, Bakanlar Kurulu ve Yüksek Mahkemenin teklifi üzerine yerine getirir. Bakanlıklar ve devlet daireleri, merkezi yönetimin taĢra teĢkilatı organları, mahalli idare organları, mülkiyet Ģeklinden bağımsız olarak iĢletmeler, kuruluĢlar ve kurumlar, vatandaĢlar herhangi bir düzenlemenin Anayasaya uygunluğunun denetlenmesi konusunda teklif vermeye yetkili kuruluĢlar ve kiĢilere baĢvurarak Anayasaya uygunluk denetimini talep edebilirler. Meclis, ilgili düzenlemeyi sadece Ģekil ve içerik bakımından incelemeyip aynı zamanda devlet organlarının yetki alanı bakımından da Anayasaya uygunluğunu inceler.133
Meclise ikincil normatif düzenlemelerin anayasaya uygunluk denetim görevi, Türkmenistan’ın yeni 2008 Anayasasıyla verilmiĢtir. 134
Bu Ģekilde idari uyuĢmazlıkları da çözme yetkisi bulunmaktadır. Daha önce Anayasaya uygunluk denetimi, üyelerini Meclisin hukuk ve politika konusunda uzman kiĢilerden seçtiği ve bağımsız bir komite olan Anayasa Komitesi yerine getirmekteydi. Bu komite, 25 Mayıs 1990 tarih ve No.214-XII sayılı Türkmenistan’da Anayasal Uygunluk Denetimi hakkındaki Kanunla kurulmuĢtu. Daha sonra bu kanunun yürürlüğüne 21 Mayıs 2007 tarih ve No.119-III sayılı kanunla son verilmiĢtir.
Meclisin kanunların uygulanmasını kontrol etme yetkisi bulunmaktadır.135 Meclis, devlet sınırlarının değiĢtirilmesi ve Türkmenistan'ın mülki bölünmesine iliĢkin meseleleri çözer.
133 Türkmenistan: Altın Asır Elektronik Gazetesi, “Türkmenistan Meclisi hakkında Kanun”, maddeler 49, 50, 51, http://www.turkmenistan.gov.tm/_ru/laws/?laws=99zb [08.03.2009].
134 Türkmenistan.ru, Elektronik Gazetesi, “Türkmenistan Millet Meclisinin milletvekili sayısı artırılacak”,
http://www.turkmenistan.ru/?page_id=3&lang_id=ru&elem_id=12841&type=event&sort=date_des c [08.03.2009].
Türkmenistan'ın mülki bölümlerindeki (il, ilçe, ilçe statülü Ģehirler) temsil organları (illerde, ilçelerde ve ilçe statülü Ģehirlerdeki yerel halk konseyleri) ve belediye meclislerinin faaliyetlerinin örgütsel ve metodik denetimini yapar.
Meclis, Türkmenistan CumhurbaĢkanına belirli konularda kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi verebilir, fakat CumhurbaĢkanının kanun hükümlü kararları daha sonra Meclis tarafından onaylanmaya tabidir.
Meclis, Türkmenistan’ın CumhurbaĢkanının teklifi üzerine Yüksek Mahkeme BaĢkanı, Cumhuriyet BaĢsavcısı, ĠçiĢleri Bakanı ve Adalet Bakanının göreve atanması ve azlini karara bağlar.
Meclis, ilgili yılın bütçesini kabul eder. Uluslararası antlaĢmaları onaylar veya reddeder.
Meclis, ancak altı ay içerisinde Meclis baĢkanı ve divanını seçemezse CumhurbaĢkanı tarafından feshedilebilir.136
Yerel halk konseyleri veya Türkmence ismiyle yerel halk maslahatları, 1992 Anayasasına göre en yüksek yasama organı Türkmenistan Halk Konseyinin illerdeki, il statüsü olan Ģehirdeki, ilçelerdeki ve ilçe statüsü bulunan Ģehirlerdeki birimleri olan yerel temsil organlarıdır. Türkmenistan'ın mevzuatında yerel temsil organları olarak geçer.
Türkmenistan’ın Halk Maslahatının (Halk Konseyinin) varlığına yeni Anayasayla son verilmiĢ, fakat ilçelerdeki, ilçe statüsü bulunan Ģehirlerdeki, illerdeki yerel halk konseylerinin varlığına son verilmemesi ve faaliyetlerine devam etmesi kararlaĢtırılmıĢtır. Yerel halk konseylerinin kararları getirilen yeni düzenlemelerle tavsiye niteliğindedir, buna karĢılık belediye meclislerinin kararlarının kendi sınırları içerisinde uygulanması ise zorunludur.137
Ġllerin ve il statüsü olan Ģehrin yerel halk konseyleri, Türkmenistan Halk Konseyi baĢkanının talimatıyla ya da Yerel Halk Konseyinin baĢkanı tarafından yılda en az iki kez olmak üzere toplantıya çağrılır. Yeni düzenlemeler yapılmadan önce illerde Yerel Konseyi BaĢkanı, il valisiydi. Türkmenistan’da tek il statüsü bulunan Ģehir olan AĢkabat’ta ise AĢkabat Ģehrinin valisi Yerel Halk Konseyine baĢkanlık
136
Türkmenistan Meclisi Hakkında Kanun, m.16, m.2.
137 Türkmenistan: Altın Asır Elektronik Gazetesi, “Türkmenistan'ın Valiler Hakkındaki Kanununda Bazı DeğiĢikliklerin Yapılmasına Dair Kanun”, III. Bölüm, m.4,
ederdi. Valiler, hem Yerel Halk Konseyinin baĢkanı hem de vali sıfatıyla sırasıyla Türkmenistan Halk Konseyinin BaĢkanına ve Türkmenistan CumhurbaĢkanı'na hiyerarĢik olarak tabi idiler.
Ġller ve Ġl Statüsü Olan ġehirdeki Yerel Halk Konseyi Kanunuyla getirilen yeniliklerden biri de valilerin Yerel Halk Konseyinin üyeleri arasından üye tam sayısının salt çoğunluğuyla seçilmesidir. Ġl Hak Konseyinin üye sayısının üçte birinin teklifiyle valinin görevden alınmasına iliĢkin konu Konseyde görüĢülür ve karar üye tamsayısının salt çoğunluğuyla alınır. 138
Bu husus, Türkmenistan'ın Ġl Halk Konseyleri Hakkındaki Kanununun 10. maddesinde düzenlenmiĢtir ve bu onuncu madde, daha sonra Türkmenistan'ın Valiler Hakkındaki Kanununda Bazı DeğiĢikliklerin Yapılmasına Dair Kanunla değiĢiklik yapılmıĢ ve valilerin CumhurbaĢkanı’nın teklifiyle Ġlk Halk Konseyi tarafından salt çoğunlukla seçilmesi ve sonrasında ise CumhurbaĢkanı tarafından onaylanmasına karar verilmiĢtir. Valiler Hakkındaki Kanunda değiĢiklik yapılmasına dair söz konusu Kanunda il valilerinin ve tek il statüsü bulunan Ģehir olarak AĢkabat Ģehri valisinin görevden alınmasına iliĢkin Türkmenistan CumhurbaĢkanı'nın teklifi, Ġl Halk Konseyinde görüĢülür ve salt çoğunlukla karara bağlanır.
Bu değiĢiklik kanunuyla 10. madde değiĢtirilmiĢ ve valilerin Ġlk Halk Konseyinin baĢkanı olduğuna dair hüküm kaldırılmıĢ ve Ġlk Halk Konseyi baĢkanının Konsey üyeleri arasından salt çoğunlukla seçilmesi hükme bağlanmıĢtır. Ġlk Halk Konseyi baĢkanı, Türkmenistan Halk Konseyi BaĢkanına hiyerarĢik olarak tabidir.
Ġl Halk Konseyi hakkındaki Kanunun 6. maddesi de değiĢtirilmiĢ ve Ġl Halk Konseyinin ilçe, Ģehir halk konseylerinin faaliyetlerini denetlemesi ve belediye meclisine ise sadece faaliyetlerinde yardımcı olması hükme bağlanmıĢtır. Bu Ģekilde belediye meclislerinin Ġl Halk Konseyiyle iliĢkisi düzenlenmiĢtir.
Aynı değiĢiklik Kanunuyla vali, eğer görevlerini gereken Ģekilde yerine getirmezlerse yerel halk konseyleri tarafından bir üst organa görevden alınmasına iliĢkin teklif götürülebilir. Bu konuda ilgili Halk Konseyi üçte iki çoğunlukla karar alır.
138 Türkmenistan’ın Ġl Halk Maslahatı Hakkında Kanunu (Neytralnıy Türkmenistan Gazetesi 10.10. 2005/283-284 (24443-24444), m.10.
Ġller ve il statüsü bulunan Ģehrin Yerel Halk Konseyinin baĢlıca görevleri ve yetkileri Ģöyledir:
- Türkmenistan’ın kanunları, Halk Konseyinin kararları, Halk Konseyi baĢkanı ve Türkmenistan CumhurbaĢkanı’nın kararlarının yerine getirilmesini temin etmek,
- Türkmenistan’ın Halk Konseyi, Türkmenistan CumhurbaĢkanı’nca onaylanan ekonomik, sosyal ve kültürel geliĢme programlarının yerine getirilmesini sağlamak,
- Ġlk düzenlemede Ġl Halk Konseyine yerel bütçeyi onaylama ve bütçenin uygulanmasını kontrol etme, bütçenin uygulanma raporunu onaylama yetkisi verilmiĢ, daha sonra yerel bütçenin görüĢülmesi ve yerine getirilmesine yardımcı olmak, bütçenin yerine getirilmesine iliĢkin raporları dinlemek olarak değiĢtirilmiĢtir.139
- Devlet ve çalıĢma disiplininin, devlet ve kamu düzeninin, vatandaĢların hak ve hürriyetlerinin korunmasının gözetilmesine, il ve il statüsü bulunan Ģehir sınırları dahilinde nüfusun sosyal durumunun iyileĢtirilmesine, halkın istekleri, düĢünceleri ve taleplerinin öğrenilmesi ve tahlil edilmesine iliĢkin çalıĢmalar yapmak ve daha sonra elde edilen sonuçları Türkmenistan’ın Halk Konseyine sunmak,
- Ġlde ve il statüsü bulunan Ģehirdeki ilçe, Ģehir halk konseylerinin, belediye meclislerinin faaliyetlerini kontrol etme görevi verilen il halk konseylerinin bu görevinin140
belediye meclislerinin faaliyetlerini kontrol etme kısmı daha sonra Türkmenistan'ın Valiler Hakkındaki Kanununda Bazı DeğiĢikliklerin Yapılmasına Dair Kanununun III. Bölümü, 5. maddesiyle belediye meclislerinin faaliyetlerine yardımcı olmak olarak değiĢtirilmiĢtir.
Aynı kanunun I. Bölümü, 3. maddesiyle il ve il statüsü bulunan Ģehrin Yerel Halk Konseyinin üye sayısı baĢta 80 kiĢiyken daha sonraki düzenlemeyle 40’a düĢürülmüĢtür. Yerel Halk Konseyinin üyeleri il ve il statüsü olan Ģehirdeki yaklaĢık aynı sayıda seçmenlerden oluĢan 40 seçim bölgesindeki seçmenler tarafından dört yıl için seçilir.
Ġl Halk Konseyinin baĢkanı; Ġl Halk Konseyinin baĢıdır ve oturumlarına baĢkanlık eder, konseyin kararlarını ve tutanakları imzalar, konsey kararlarının
139 Türkmenistan'ın Valiler Hakkındaki Kanununda Bazı DeğiĢikliklerin Yapılmasına Dair Kanun, III. Bölüm, m.5.
uygulanmasının ve ilçe, Ģehir halk konseyleri, belediye meclisi faaliyetlerinin denetimini organize eder.
Ġlçe ve ilçe statüsündeki Ģehirlerin yerel halk konseyleri, il halk konseyleriyle aynı özellikte olan kuruluĢlardır, sadece mülki bölünme açısından ile göre daha alt mülki bölümler olan ilçe ve ilçe statüsü olan Ģehirlerde faaliyet gösterir. Türkmenistan Halk Konseyinin birimleridir. 4 yıl141
için seçmenler tarafından seçilen 20 üyeden oluĢur.142
Ġlçe halk konseyleri hiyerarĢik olarak Ġl Halk Konseyine tabidir. Kararları tavsiye niteliğindedir.
Ġlçe Halk Konseyi, Ġl Halk Konseyi gibi ilçe ve ilçe statüsü olan Ģehir valisini salt çoğunlukla seçer. Bu durumda vali adayı, CumhurbaĢkanı tarafından teklif edilir. Gerektiğinde il veya il statüsü bulunan Ģehrin valisi tarafından ilçe veya ilçe statüsü bulunan Ģehir valisinin görevden alınması konusunda ilçe veya ilçe statüsü bulunan Ģehir halk konseyine teklifte bulunur ve bu konuda ilçe veya ilçe statülü Ģehir halk konseyi salt çoğunlukla karar alır ve Türkmenistan CumhurbaĢkanı tarafından onaylanır.143
Ġlçe halk konseylerinin görevleri ve diğer konularda Ġlk Halk Konseyinde olduğu gibi, fakat ilçe veya ilçe statülü Ģehir dâhilindedir. Daha önce belediye meclislerinin faaliyetlerini kontrol etme görevi ve yetkisi bulunan ilçe veya ilçe statülü Ģehir halk konseylerinin bu yetkisi daha sonra sadece belediye meclislerinin faaliyetlerine yardımcı olmak Ģeklinde değiĢtirilmiĢtir.
Sonuç olarak Türkmenistan'da baĢta Türkmenistan Halk Konseyi - ki reformlarla varlığına son verilmiĢ ve görevleri Meclis baĢta olmak üzere diğer devlet organları arasında paylaĢtırılmıĢtır - ve yerel birimleri olan il (il statülü Ģehir) ve ilçe (ilçe statülü Ģehir) yerel halk konseyleri bulunmaktadır. Yerel halk konseylerinin baĢkanları, konseyin üye tam sayısının salt çoğunluğuyla seçilir. Yerel halk konseyleri ve de baĢkanları, hiyerarĢik olarak Türkmenistan Halk Konseyi ve
141 25 Ekim 2005 tarih ve № ХМ-89 sayılı Türkmenistan’ın Ġlçe ve ġehir Halk Konseyleri Üyelerinin Seçimi Hakkında Kanunu, m.1. (Türkmenistan Meclisi Gazetesi, 2007/ No.1, m.27).
142 Türkmenistan'ın Valiler Hakkındaki Kanununda Bazı DeğiĢikliklerin Yapılmasına Dair Kanun, V. Bölüm, m.2.
143 Türkmenistan'ın Valiler Hakkındaki Kanununda Bazı DeğiĢikliklerin Yapılmasına Dair Kanun, V. Bölüm, m.2.
BaĢkanına tabidirler. Ġl (veya il statülü Ģehir) Halk Konseyi baĢkanının görevden alınması, Türkmenistan Halk Konseyi BaĢkanı veya Ġl (veya il statülü Ģehir) Halk Konseyi üye tamsayısının en az üçte biri tarafından Ġl (veya il statülü Ģehir) Halk Konseyine teklif edilebilir ve konsey bu konuda salt çoğunlukla karar alır. Ġlçe (veya ilçe statülü Ģehir) Halk Konseyi baĢkanı ise Ġl (veya il statüsü olan Ģehir) Halk Konseyi baĢkanının veya Ġlçe (ilçe statülü Ģehir) Halk Konseyi üye tamsayısının üçe birinin teklifiyle salt çoğunlukla görevden alınabilir.
Ġl, il statülü Ģehir, ilçe, ilçe statülü Ģehir valileri CumhurbaĢkanının teklifiyle ilgili mülki yönetim bölümünün Yerel Halk Konseyi tarafından salt çoğunlukla seçilirler ve CumhurbaĢkanı tarafından onaylanır.
Ġl ve il statülü Ģehir valisi CumhurbaĢkanının teklifiyle ilgili mülki yönetim bölümünün Yerel Halk Konseyi tarafından salt çoğunlukla görevden alınabilir ve karar CumhurbaĢkanı tarafından onaylanır.
Ġlçe ve ilçe statülü Ģehir valisi ise ilçe veya ilçe statülü Ģehrin bağlı olduğu il veya il statülü Ģehir valisinin teklifiyle ilgili mülki yönetim bölümünün Yerel Halk Konseyi tarafından salt çoğunlukla karar alınarak görevden alınabilir ve karar CumhurbaĢkanı tarafından onaylanır.
Yerel halk konseylerinin baĢlıca görevleri yukarıda sayılmakla birlikte belediye meclislerinin faaliyetlerini denetleme görevine son verilmiĢtir. Belediye meclisi faaliyetlerine ancak yardımcı olabilir. Bütçe konusunda baĢta bütçeyi onaylama görevi verilmiĢse de daha sonra bütçeyi onaylama görevi alınmıĢ ve sadece bu konuda danıĢma görevi verilmiĢtir. Dolayısıyla yerel halk konseyleri, eskiden Türkmenistan Halk Konseyinin ve yeni düzenlemelerle Ģimdiyse Türkmenistan Meclisinin yerel danıĢma organları niteliğindedir.