Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasasında yerel yönetimler; il özel idareleri, belediyeler ve köyler olarak düzenlenmiĢtir. Ayrıca T.C. 1982 Anayasasının getirdiği çerçevede 18.01.1984 tarih ve 2972 sayılı Kanunla BüyükĢehir Belediyeleri kurulmuĢtur. Türkiye'deki uygulamada mahalli idare kuruluĢları olan il özel idareleri, belediyeler ve köyleri düzenleyen özel kanunlar kabul edilmiĢtir. Ġl özel idareleri, belediyeler, köy yönetimi, BüyükĢehir belediyeleri; tüzel kiĢiliği bulunan, karar organları seçimle iĢ baĢına gelen, kendi mal varlığına sahip, mahalli müĢterek
ihtiyaçları karĢılamak üzere yerinden yönetim ilkesine göre kurulan özerk kuruluĢlardır.
Türkmenistan’da yerel yönetimler hem 1992 hem de 2008 Anayasalarında ayrı bir bölümle düzenlenmiĢ olup belediyeler ve Türkmenistan’ın mevzuatında yöresel toplumsal yerel yönetim oluĢumları olarak adlandırılan kuruluĢlardan teĢkildir. Yöresel toplumsal yerel yönetim oluĢumları, mahalli idare olan belediyelere göre bir alt kademede olan ve vatandaĢların kendi yaĢadıkları yerde oluĢturdukları toplumsal oluĢumlardır. Yöresel toplumsal yerel yönetim oluĢumlarına mahalle, semt, sokak, site gibi yöredeki yaĢayan halkın oluĢturduğu meclisler ve bu meclislerin organları örnek verilebilir. Yöresel yerel yönetim oluĢumları kendi tüzüklerine göre yönetilirler. 194 Türkmenistan Anayasasında belirtilen baĢlıca mahalli idareler
belediyelerdir.
Türkmenistan’da baĢlıca yerel yönetim kuruluĢu olan belediyeler, bir ya da birkaç köyden oluĢan gengeĢlik (bucak), kasaba ve ilçedeki Ģehir olmak üzere üç farklı düzeyde kurulurlar. Bu düzeylerde kurulan tüm belediyeler tek bir belediye kanununa tabidir. Türkmenistan'da belediye kanunu çeĢitli yıllarda değiĢtirilerek kabul edilmiĢtir. Belediye Kanunu haricinde yine Belediye BaĢkanları Kanunu belediye baĢkanlarının görev ve yetkilerini düzenlemektedir.
Türkiye’de il düzeyinde mahalli idare kuruluĢu il özel idaresi iken Türkmenistan'da il düzeyinde yerinden yönetim ilkesine göre kurulmuĢ ayrı bir mahalli idare bulunmamaktadır. Bunun yerine genel yönetimin taĢra teĢkilatının mülki idare amirliği olan valilik, Türkiye'de il özel idaresinin üstlendiği görevleri yerine getirmektedir. Türkmenistan’da il statüsünde bir de Ģehir bulunur ve o da ülkenin baĢkenti AĢkabat'tır. AĢkabat Ģehrinin yönetimi de il statüsünden dolayı AĢkabat valisi tarafından gerçekleĢtirilir. AĢkabat’ın mahalli hizmetleri AĢkabat valiliği tarafından yerine getirilir. AĢkabat valiliği, yerinden yönetim ilkesine göre kurulmuĢ olmayıp yetki geniĢliği ilkesine göre kurulmuĢtur. Türkmenistan'da kural olarak ilin idari merkezi olan ve nüfusları otuz binin üzerindeki Ģehirlere ilçe statüsü verilir. Ġlin idari merkezi olmasa da nüfusu otuz binin üzerinde olan ve nüfusu otuz binin üzerinde olmasa da ayrıca sosyal, iktisadi ve kültürel önemi haiz diğer Ģehirlere
194 “Vsyo O Prave”, Bilgilendirme ve eğitim amaçlı hukuk portalı, “Yerel yönetim hukuku”,
de ilçe statüsü verilebilir. Ġlçe statüsü olan Ģehirlerde mahalli hizmetler Ģehir valilikleri tarafından yerine getirilir.
Türkiye’de il özel idaresinin karar organı olan il genel meclisinin bir mahalli idarenin karar organı olarak Türkmenistan’da emsali yoktur. Türkmenistan'da il genelinde üyeleri halk tarafından seçilen Yerel Halk Konseyleri bulunsa da Konseyler, yerinden yönetim ilkesine göre kurulan ve tüzel kiĢiliği haiz olan kuruluĢlar değillerdir. Yerel Halk Konseyleri, Türkmenistan Halk Konseyinin yerel organlarıdır ve hiyerarĢik olarak hem Yerel Halk Konseyleri hem de onların baĢkanları sırasıyla Türkmenistan Halk Konseyine ve Türkmenistan Halk Konseyi baĢkanına tabidirler. Ayrıca Yerel Halk Konseyleri sadece ilde kurulmayıp ilçe statüsü olan Ģehirler, ilçeler, il statüsü olan Ģehirde de kurulurlar. Türkmenistan’ın 2008 Anayasasıyla Türkmenistan Halk Konseyi ilga edilmiĢ ve yetkileri baĢta Türkmenistan Meclisi olmak üzere yasama, yürütme ve yargı arasında paylaĢtırılmıĢtır. Yerel Halk Konseyleri yine faaliyetlerine devam etmekte ve Türkmenistan Meclisine tabidirler. Türkmenistan Yerel Halk Konseylerinin baĢlıca kuruluĢ amaçları üçüncü bölümde verilmiĢtir.
Türkiye’de mahalli idare kuruluĢu olan belediyeler, Türkmenistan’da baĢlıca yerel yönetim kuruluĢlarıdırlar. Türkiye'de nüfusu beĢ binin üzerinde olan yerleĢim yerlerinde belediye kurulabilirken Türkmenistan’da belediyeler üç düzeyde kurulurlar. Bunlar; gengeĢlik, kasaba ve ilçedeki Ģehirdir. Önce de değinildiği gibi gengeĢlik bir veya birkaç köyden oluĢur. Türkmenistan’ın 14 Aralık 1992 tarih ve No.783-XP sayılı Türkmenistan’ın mülki yönetim bölünmesine iliĢkin meselelerin çözüm düzeni hakkındaki Kanununun 4. maddesine göre nüfusu 50 kiĢi ile 2000 bin kiĢi arasında olan yerleĢim yerlerine kural olarak köy denir. Bir veya birkaç köyün birleĢmesinden oluĢan gengeĢlikin nüfusu ise onu oluĢturan köylerin nüfuslarının toplamı olacağından dolayı nüfusu 2000 binin üzerine çıkabilmektedir. GengeĢliklerde belediyeler kurulur. GengeĢlik aynı zamanda mülki idare kademesidir. Bunun en büyük kanıtı, Türkmenistan Anayasasının mülki idare kademelerinin sayıldığı on altıncı maddesi ve Türkmenistan'da Belediye BaĢkanlarının ayrıca mülki idare amiri olarak görevlerinin bulunmasıdır. Türkiye’de köy yönetimlerinin baĢı olan muhtarların benzer Ģekilde genel yönetimin temsilcisi ve devletin memuru olarak görevleri bulunmaktadır. Bu açıdan gengeĢlikte kurulan mahalli idarenin baĢı
olan belediye baĢkanı ile Türkiye'de mahalli idare olan köy yönetiminin baĢı olarak muhtarın görevleri arasında genel yönetimin temsilcisi ve memuru olmak açısından benzerlik bulunur. Yalnız genel yönetimin temsilcisi olma sıfatı Türkmenistan’daki belediye baĢkanlarında hem gengeĢlik, hem kasaba hem de ilçedeki Ģehir düzeyinde bulunur.
Türkmenistan'da belediyelerin kurulduğu ikinci bir düzey ise kasabalardır. Türkmenistan’ın 14 Aralık 1992 tarih ve No.783-XP sayılı Türkmenistan’ın Mülki Yönetim Bölünmesine ĠliĢkin Meselelerin Çözüm Düzeni Hakkındaki Kanununun 4. maddesine göre nüfusu iki bin kiĢinin üzerinde olan yerlere kasaba denir. Kasabalar aynı zamanda bir mülki idare kademesidir ve mülki idare amiri de belediye baĢkanıdır.
Türkmenistan’da belediyelerin kurulduğu üçüncü düzey ise ilçedeki Ģehirlerdir. Türkmenistan’ın mevzuatında ve yönetim literatüründe geçen tanımlamalara göre Ģehirleri üç sınıfa ayırabiliriz. Bunlardan ilki AĢkabat Ģehridir. AĢkabat Ģehrine ülkenin baĢkenti olmasından dolayı özel bir konumu olduğundan il statüsü verilmiĢtir. Kendine bağlı ilçeleri bulunmaktadır. AĢkabat’a bağlı ilçelerde, ilçe statüsü olan Ģehirler hariç kasaba ve ilçedeki Ģehirlerde kurulan belediyeler faaliyet gösterir. AĢkabat Ģehrinin kendi mahalli hizmetlerini ise AĢkabat valiliği yerine getirir. Ġkinci ise nüfusu otuz binin üzerinde olan Ģehirlerdir ki bunlara ilçe statüsündeki Ģehirler denir. Ġlçe statüsündeki Ģehirlerde mahalli hizmetleri Ģehir valilikleri yerine getirir. Üçüncü ise ilçedeki Ģehirlerdir. “Ġlçedeki Ģehir” terimiyle “ilçe statüsü olan Ģehir” tanımları, bundan dolayı Türkmenistan’ın yönetim literatüründe farklı anlamları ifade eder. Ġlçedeki Ģehirlerde belediyeler kurulur ve bir yönetim kademesi olarak mülki idare amiri belediye baĢkanıdır. Bir de Ģehirlerle iliĢkili olarak “Ģehirdeki ilçe” terimi bulunur ki AĢkabat gibi ülkenin yaĢamında önemli bir yeri olan Ģehirlerin yönetimlerine bağlı ilçeleri ifade eder. Kural olarak ilçeler ilgili illere bağlıdırlar. ġehirdeki ilçeler ise bu kuralın bir istisnası olarak hiyerarĢik açıdan önce Ģehir yönetimine bağlıdır. AĢkabat'ın beĢ ilçesi bulunur. ġehre bağlı ilçeleri olan diğer Ģehir ise Türkmenabat Ģehridir ve iki ilçesi bulunur.195
Ġlçedeki Ģehirlerde belediyeler
195 Türkmenistan Devlet Ġstatistik Komitesi, “01.07.2008 Tarihi Ġtibariyle Bölgelere Göre Türkmenistan'ın Mülki Yönetim Bölünmesi”, http://www.stat.gov.tm/Geografia/admter_ru.htm
kurulur. Hangi düzeyde kurulurlarsa kurulsun tüm belediyeler tek bir belediye kanununa tabidirler. Bu belediye kanununda da bu düzeylere göre belediye yönetimlerinin bir ayrımına gidilmemiĢtir. Türkiye'deki belediyeler ile Türkmenistan'daki belediyeler aĢağıda daha detaylı olarak karĢılaĢtırılacaktır.
Türkmenistan nüfusunun Türkiye'nin nüfusuna göre hayli az olması ve aynı zamanda metropoliten alanların pek bulunmamasından dolayı Türkmenistan’ın mevzuatında BüyükĢehir belediyeleri ayrıca düzenlenmemiĢtir. Dünyada nüfus yoğunluğu bakımından belli metropoliten alanlardan biri olarak Ġstanbul’un bulunduğu Türkiye’de bile BüyükĢehir Belediyelerinin kurulması ancak 18.01.1984 tarih ve 2972 sayılı Mahalli Ġdareler ile Mahalle Muhtarlıkları ve Ġhtiyar Heyetleri Seçimi Hakkında Kanunla mümkün olmuĢtur. Türkiye’de BüyükĢehir belediyelerinin kurulması için baĢlıca kriterlerden biri de nüfus kriteridir ve BüyükĢehir belediyelerinin kurulması için gerekli nüfus sayısı son düzenlemelere göre 750.000 kiĢidir. Bu bağlamda Türkmenistan'da 800.000 nüfusu ile AĢkabat Ģehri Türkiye'deki BüyükĢehir belediyelerine benzerlik göstermektedir. Türkiye'den farklı olarak AĢkabat Ģehrinde AĢkabat Valiliği bulunur ve mahalli hizmetleri yerine getirir. Türkmenistan'ın diğer büyük Ģehirlerinde de mahalli hizmetleri valilikler yerine getirir. Bundan istisna, nüfusu 8 bin ile 30 bin arasında olan ilçedeki Ģehirlerdir.
Türkiye’de bir diğer mahalli idare olarak köy yönetimlerinin Türkmenistan’daki emsali bir veya birkaç köyün birleĢmesinden oluĢan gengeĢlik yönetimidir. GengeĢlikte belediye kurulduğu önceden belirtilmiĢti. Türkiye'de köy yönetimini düzenleyen ayrı bir köy kanunu bulunmasına rağmen Türkmenistan'da tüm belediyelerin tabi olduğu tek bir kanun bulunmaktadır ve bu kanun aynı zamanda gengeĢlikte kurulan belediyelere de uygulanır. Dolayısıyla köy yönetimini düzenleyen ayrıca bir köy kanunu yoktur.
Bu genel değerlendirme ıĢığında Türkmenistan’da mahalli idareler, Türkiye’de olduğu gibi il, belediye ve köy olmak üzere ve bir de ayrıca BüyükĢehir belediyeleri olarak düzenlenmemiĢ olup baĢlıca mahalli idare kuruluĢu belediyelerdir. Dolayısıyla Türkmenistan’ın mahalli idareleri ile Türkiye’deki mahalli idarelerin karĢılaĢtırması olarak her iki ülkedeki belediyeler, kuruluĢ, görevleri, organları, denetimleri ve diğer açılardan karĢılaĢtırılacaktır.
4.2. Türkmenistan’daki Belediyelerin Türkiye’deki Belediyelere Nispeten