4.4. ARAŞTIRMANIN BULGULARI
4.4.5. Araştırma Modelinin Yapılandırılması
4.4.5.2. Yapısal Modelin Oluşturulması ve Analizi
Yapısal eşitlik modelinin en önemli özelliği, sınanmaya çalışılan model ya da modellerin o model için toplanmış olan veriler için ne derecede uygun olduğuna ilişkin değerlendirme ölçütleri sunabilmesidir. Bu nedenle yapısal modelin oluşturulmasında içsel ve dışsal değişkenlerin seçimi kadar doğru bir şekilde kullanımı da önemlidir. Diğer bir deyişle YEM, gözlenen ve gizli değişkenler arasındaki nedensel ve karşılıklı ilişkilerin bir arada bulunduğu modellerin test edilmesi için doğru yapı oluşturulmasını gerektirmektedir.
Şekil 4.3. DZ, ÖS, ÇYK ve ĐAE Yapısal Modeli (M0)
Yapısal modelde değişkenler içsel ve dışsal olmak üzere iki gruba ayrılmakta ve modeldeki değişkenlerin içsel-dışsal ayırımı araştırmacının deneyim, bilgi ve kuramsal araştırmasından elde ettiği verilere göre belirlenmektedir. Yapısal model şeklinde de görüldüğü gibi duygusal zeka (DZ) dışsal değişken olarak yer almaktadır. Örgütsel sapma faktörü (ÖS), çalışma yaşamı kalitesi (ÇYK) ile işten ayrılma eğilimi (ĐAE) içsel değişkenleri oluşturmaktadır. Đçsel değişkenler, değerleri modelin eşanlı çözümü sonucu belirlenen değişkenlerdir. Buna karşı dışsal değişkenler ise, modele değerleri dışarıdan verilen değerlerin bulunmasında yararlanılan değişkenler olmaktadır.
DZ
ÇYK
OS
Modelde duygusal zeka ile içsel değişkenlerin ilişkileri ve değişkenler arasındaki aracı ilişkiler değerlendirilerek hipotez testleriyle ortaya konulacaktır. Araştırmanın modelinde üç adet regresyon eşitliği ölçülecektir. Bunlar;
1) Yordayan değişken ile yordanan değişken arasındaki ilişki,
2) Yordayan değişkenle aracılık etkisi olduğu değişken arasındaki ilişki, 3) Yordayan değişken ile yordanan ve aracı değişken arasındaki ilişkinin birlikte ölçülmesidir.
Bu kapsamda öncelikle dışsal değişken olarak DZ ile içsel değişkenlerin arasında anlamlı ilişki olup olmadığı incelenecektir. Modeller “M” harfine rakam eklenip kodlama yapılarak (örneğin 1. Model = M1 gibi) önce yapısal olarak oluşturulacak sonra LISREL 8.8 programı ile analiz edilecektir.
Şekil 4.4. DZ ile ÖS, ÇYK ve ĐAE Arasındaki Đlişki (M1)
+
-
-
M1 ile ölçülmesi tasarlanan hipotezler dışsal değişken ile içsel değişken arasındaki ilişkiler üzerine aşağıdaki gibi öngörülmüştür.
H1: DZ ile ÖS arasında negatif yönlü bir ilişki vardır.
H2: DZ ile ÇYK arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır.
H3: DZ ile ĐAE arasında negatif yönlü bir ilişki vardır.
DZ ile ÖS arasındaki ilişki üzerine yapılan çalışmalar önemli sonuçları ortaya koymaktadır. Duyguları algılama, anlama, kullanma ve yönetme yeteneği ve
ÇYK
DZ OS
yeterliliği bireylerin hem kişiliklerinin gelişmesinde hem de hareketlerinin kontrolünde önemli bir rol oynamaktadır. Diğer deyişle duyguların kontrol edilebilmesi kişisel sapma davranışlarının engellenmesine yapıcı bir görev üstlenmektedir. DZ ile ÖS arasında kurulan hipotezin değerlendirilmesinde LĐSREL programında elde edilen analiz kullanılacaktır. Diğer yandan bu hipotez, negatif yönlü olması beklenmektedir. Çünkü örgütsel düzeyde sapma davranışlarının temelinde aynı zamanda kişisel sapmalar da yer almaktadır. Diğer bir deyişle örgütsel sapma üyelerinin normal dışı davranışlarından da etkilenmektedir.
ÇYK’nin yükseltilmesi yönetsel kararlar ve iş tasarımı ile ilgili olduğu kadar işgörenlerin birbiriyle olan ilişkilerine de bağlıdır. Öyle ki, görev ve sorumlulukların yerine getirilmesi birlikte çalışmayı, aynı amacı taşımayı ve etkin bir iletişimi gerektirir. Bu da karşılıklı anlayış ve hoşgörü çerçevesinde kurulan insan ilişkilerinin güçlü ve seviyeli bir yapıda olmasına bağlıdır.
Đşten ayrılmalar, işgörenin işten çıkarılması şeklinde olabildiği gibi kendi isteğiyle de gerçekleşebilmektedir. Her ne şekilde olursa olsun işten ayrılmaların temelinde istek ve beklentilerle sunulan olanakların örtüşmemesi kadar işgörenin performansı, iş doyumu, kariyeri, iş ortamı gibi çok farklı etkenler görülebilmektedir. Bununla birlikte işten ayrılmaya neden olan etkenlerin içinde iletişim eksikliği ve kişisel farkındalığın yeterince algılanıp ifade edilememesi duygusal zeka yetenek ve yeterlilikleri ile ilgilidir. Diğer bir deyişle DZ yeteneklerinin gelişmemiş olması olumsuz olarak yansımaktadır.
Şekil 4.5’de yer alan M1 sonuçlarına göre X²=, 728.03 ve df 431 değerlerinin uygun ve kabul edilebilir olduğu X²/df oranın 2’nin altında olmasından anlaşılmaktadır. M1 analiz sonuçlarına göre DZ’nın içsel değişkenlerin hepsiyle anlamlı bir ilişkide ve onları yordadığı görülmektedir.
Tablo 4.12. M1 Đçin Uyum Ölçütleri
Uyum Ölçüsü Değerler Standart Değerler Uyum RMSEA 0.0217 ≤ 0.08 veya ≤ 0.10 Çok Đyi
NFI 0.96 ≥ 0.90 Kabul NNFI 0.95 ≥ 0.90 Kabul PNFI 0.91 ≥ 0.90 Kabul CFI 0.97 ≥ 0.90 Kabul IFI 0.97 ≥ 0.90 Kabul RFI 0.94 ≥ 0.90 Kabul GFI 0.93 ≥ 0.90 Kabul AGFI 0.94 ≥ 0.90 Kabul PGFI 0.97 ≥ 0.90 Kabul
Model AIC 858.03 < Bağımsız AIC; < Doymuş AIC
(4951.16) (992.00) Kabul
Model CAIC 2204.69 < Bağımsız CAIC; < Doymuş CAIC
(4968.49) (3637.31) Kabul
M1 uyum ölçütleri tablosunda yer alan ölçüm değerleri uygun ve kabul edilebilir sınırlar içinde olduğundan dışsal değişkenin içsel değişkenleri yordamasında ortaya çıkan ilişkinin anlamlı olduğu ilgili değişken yollarının (path) katsayısı değerleriyle de desteklenmektedir.
M1 yapısal eşitliğinin sağlandığı ayrıca tablo 4.13’de yer alan değerlerden de anlaşılmaktadır. Bu değerlerde her üç hipotez için t >2 ve standart hata < 0.01 olarak gerçekleşmiştir.
Tablo 4.13. M1 Yapısal Eşitlik Değerleri
Ölçü Ölçüm değerleri Standart değerler
H1 ÖS = - 0.60 * DZ = 0.64, R² = 0.66 R² > 0.50 Std. Hata (0.056) (0.093) Std. Hata < 0.01 t değeri -10.73 6.87 t > 2 H2 CYK = 0.87*DZ = 0.24, R² = 0.76 R² > 0.50 Std. Hata (0.036) (0.021) Std. Hata < 0.01 t değeri 24.00 11.46 t > 2 H3 IAE = - 0.58*DZ= 0.66, R² = 0.64 R² > 0.50 Std. Hata (0.056) (0.096) Std. Hata < 0.01 t değeri -10.48 6.86 t > 2
Bu kapsamda oluşturulan hipotezleri, M1 analiz sonuçlarına göre aşağıdaki gibi açıklamak mümkündür;
H1 : DZ ile ÖS arasında anlamlı ve negatif yönlü bir ilişki vardır (-0,60),
H2 : DZ ile ÇYK arasında anlamlı ve pozitif yönlü bir ilişki vardır (0,87),
H3 : DZ ile ĐAE arasında anlamlı ve negatif yönlü bir ilişki vardır (-0,58)
Bu sonuçlara göre H1 H2 ve H3 hipotezleri kabul edilir.
Dışsal değişkenin içsel değişkenlerle olan ilişkisinin anlamlı olması çalışmanın yapısal modelinin tam olarak uyum içinde olduğunu göstermez. Bu aşamadan sonra içsel değişkenlerin birbirleriyle olan ilişkilerinin de anlam düzeyleri ve yönlerinin analiz edilerek ortaya konulması gerekmektedir. Bu nedenle ÇYK-ÖS ve ĐAE-ÖS arasındaki ilişkinin analiz edilmesi için M2 oluşturulmuştur.
M2’de ÇYK’nın ÖS ile ilişkisi ölçülürken aynı zamanda ÖS’nın ĐAE ile ilişkisi de ölçülmektedir. Diğer yandan da DZ ile ÖS ilişkisinde ÇYK’nın; DZ ile ĐAE ile
ilişkisinde ÖS’nin aracılık rolünün olup olmadığı da ölçülmektedir. Bu kapsam da M2’de yer alan hipotezler;
H4: ÖS ile ÇYK arasında negatif yönlü bir ilişki vardır.
H5: DZ ile ÖS arasında, ÇYK’nın kısmi aracılık etkisi vardır.
H6: ÖS ile IAE arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır.
H7: DZ ile IAE arasında, ÖS’nın kısmi aracılık etkisi vardır.
Şekil 4.6. DZ ile ÖS ve ÇYK Arasındaki Đlişki (M2)
+
-
-
-
+
Çalışma yaşamında işgörenlerin davranışlarında görülen normal dışı durumlarda pek çok faktör rol oynamaktadır. Đşgörenlerin yoğun rekabet koşullarında, değişken ve belirsiz bir çalışma ortamında bulunmaları davranışlarının şekillenmesinde de etkili olabilmektedir. Kişinin, sapma davranışlarındaki etkenleri yalnızca iş ve işyeri çerçevesinde sınırlandırılması mümkün değildir. Çünkü bireyin fizyolojik ve psikolojik dengesini etkileyen her unsur sapma davranışında bir etken olarak görülebilir. Bu doğrultuda, bireyin iş ve sosyal çevresi birbirini etkileyerek baskı oluşumuna neden olmakta ve bu baskılar yukarıdaki etkenlerle birlikte genel çevre unsurlarından ve çalışma yaşamının kalitesinden kaynaklanmaktadır.
DZ
ÇYK
OS
Şekil 4.7. M2 LISREL Analiz Sonuçları
DZ üzerine yapılan araştırma ve incelemelerde de araştırmacıların dikkatlerinin DZ düzeyinin yükseltilmesi konusuna yoğunlaştığı gözlenmektedir. Bu açıdan bakıldığında, işgörenlerin DZ düzeyleri geliştirilerek, örgütsel sapma davranışları kontrol altına alınabilmektedir. Buradan elde edilecek sonuçla, çalışma yaşam kalitesinin yükseltilebileceği ve yine buna bağlı olarak örgüsel sapma
davranışlarının DZ ve ÇYK sayesinde azaltılabileceği ifade edilebilir. Çünkü DZ eğitim ile geliştirilebilir, örgütsel sapma davranışı kontrol edilerek azaltılabilir; bunlarında sonucunda ÇYK yükseltilebilir. Ayrıca çalışma yaşamı ile sosyal yaşamın dengesi de büyük önem taşımaktadır. Bu dengenin sağlanmasında DZ yeterlilikleri ve örgütsel sapma davranışlarının etkisi oldukça büyüktür.
Tablo 4.14’de yer alan değerler M2 için oluşturulan yapının uygun olduğunu göstermektedir. Ayrıca LISREL programında elde edilen yapısal eşitlik verileri de bu modelin uygunluğunu desteklemektedir. RMSEA değerleri 0.05’in altında gerçekleşerek oldukça iyi bir uyum göstermektedir.
Tablo 4.14. M2 Đçin Uyum Ölçütleri
Uyum Ölçüsü Değerler Standart Değerler Uyum RMSEA 0.0217 ≤ 0.08 veya ≤ 0.10 Çok Đyi
NFI 0.96 ≥ 0.90 Kabul NNFI 0.95 ≥ 0.90 Kabul PNFI 0.90 ≥ 0.90 Kabul CFI 0.97 ≥ 0.90 Kabul IFI 0.97 ≥ 0.90 Kabul RFI 0.94 ≥ 0.90 Kabul GFI 0.94 ≥ 0.90 Kabul AGFI 0.93 ≥ 0.90 Kabul PGFI 0.97 ≥ 0.90 Kabul
Model AIC 891.77 < Bağımsız AIC; < Doymuş AIC
(4951.16) (992.00) Kabul
Model CAIC 2254.43 < Bağımsız CAIC; < Doymuş CAIC
(4968.49) (3637.31) Kabul
Model AIC ve Model CAIC değerlerinin bağımsız ve doymuş AIC ve CAIC değerlerinden düşük çıkmış olması yapısal uyumluluk açısından kabul edilen bir başka ölçüttür. Yapısal eşitlik için bu değerlerde M2’yi desteklemektedir.
Şekil 4.7’de yer alan M2 sonuçlarına göre X²=, 755.77 ve df 428 değerlerinin uygun ve kabul edilebilir olduğu X²/df oranın 2’nin altında olmasından anlaşılmaktadır. M2 analiz sonuçlarına göre DZ’nın içsel değişkenlerin hepsiyle anlamlı bir ilişkide ve onları yordadığı görülmektedir.
Tablo 4.15. M2 Yapısal Eşitlik Değerleri
Ölçü Ölçüm değerleri Standart
değerler H5 CYK = 0.85*ÖS + 0.87*DZ, = 0.23 , R² = 0.77 R² > 0.50
Std. Hata (0.032) (0.042) (0.020) Std. Hata < 0.01 t değeri 20.26 21.03 11.19 t > 2
Bu kapsamda oluşturulan hipotezleri, M2 analiz sonuçlarına göre aşağıdaki gibi açıklamak mümkündür;
H4: ÖS ile ÇYK arasında negatif yönlü bir ilişki vardır (-0,36),
H5: DZ ile ÖS arasında, ÇYK’nın kısmi aracılık etkisi vardır(-0,59),
H6: ÖS ile IAE arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır (0,48),
H7: DZ ile IAE arasında, ÖS’nın kısmi aracılık etkisi vardır (-0,46).
Bu sonuçlara göre H4 H5 H6 ve H7, hipotezleri kabul edilir
ÇYK’nın ĐAE ile ilişkisinin ölçüldüğü M3’de aynı zamanda ĐAE’nin DZ ile ilişkisinde ÇYK’nın aracılık rolünün olup olmadığı da ölçülmektedir. Bu kapsam da M3’de yer alan hipotezler;
H8: ÇYK ile ĐAE arasında negatif yönlü bir ilişki vardır,
Şekil 4.8. DZ ile ÇYK ve ĐAE Arasındaki Đlişki (M3)
+
-
-
-
Đşyerinde çözülemeyen çatışmaların olumsuz sonuçları tüm örgütü etkileyebilmektedir. Sorun haline gelmiş çözülememiş çatışmaların sonuçları, yüksek maliyet, iletişim engeli, uzun süren alınganlıklar, takım çalışması ve işbirliğinden kaçınma, düşük verimlilik, stres, işe gelmeme ya da geç gelme, işten ayrılma ve müşteriye yansıyan olumsuz iş ilişkileri olarak görülmektedir. Bu nedenle DZ ile ÇYK arasında güçlü bir ilişkinin olması pek çok olumsuz etkenlerin ortadan kaldırılmasında önemli rol oynamaktadır.
Konaklama işletmelerinde duygusal zeka yetenekleri güçlü, nitelikli ve verimli insan kaynaklarına sahip olmanın önemli bir değer olduğu açıktır. Doğru zamanda, doğru işte, doğru kişiyi seçmek işletmelerin yüksek işgücü devri ve işe devamsızlık oranlarının da düşmesine yardımcı olabilmektedir. Buna bağlı olarak ÇYK’nın yükseltilmesi ĐAE‘nin de azalmasına yol açmaktadır.
DZ
ÇYK
OS
Tablo 4.16. M3 Đçin Uyum Ölçütleri
Uyum Ölçüsü Değerler Standart Değerler Uyum RMSEA 0.0217 ≤ 0.08 veya ≤ 0.10 Çok Đyi
NFI 0.96 ≥ 0.90 Kabul NNFI 0.95 ≥ 0.90 Kabul PNFI 0.90 ≥ 0.90 Kabul CFI 0.97 ≥ 0.90 Kabul IFI 0.97 ≥ 0.90 Kabul RFI 0.94 ≥ 0.90 Kabul GFI 0.94 ≥ 0.90 Kabul AGFI 0.93 ≥ 0.90 Kabul PGFI 0.97 ≥ 0.90 Kabul
Model AIC 891.77 < Bağımsız AIC; < Doymuş AIC
(4951.16) (992.00) Kabul
Model CAIC 2254.43 < Bağımsız CAIC; < Doymuş CAIC
(4968.49) (3637.31) Kabul
Şekil 4.9’da yer alan M3 sonuçlarına göre X²=, 755.77 ve df 428 değerlerinin uygun ve kabul edilebilir olduğu X²/df oranın 2’nin altında olmasında anlaşılmaktadır. M3 analiz sonuçlarına göre DZ’nın içsel değişkenlerin hepsiyle anlamlı bir ilişkide ve onları yordadığı görülmektedir.
M3 yapısal eşitliğinin sağlandığı tablo 4.16’da yer alan değerlerden de anlaşılmaktadır. Bu kapsamda oluşturulan hipotezleri, M3 analiz sonuçlarına göre aşağıdaki gibi açıklamak mümkündür;
H8: ÇYK ile ĐAE arasında negatif yönlü bir ilişki vardır (-0,39),
H9: DZ ile ĐAE arasında, ÖS’nin (-0,59) negatif, ÇYK’nın pozitif kısmi aracılık
ÇYK önleyici konumunda ya da eğilimin azalmasını sağlamaktadır. Bu sonuçlara göre H8 ve H9 hipotezleri kabul edilir.
Tablo 4.17. M3 Yapısal Eşitlik Değerleri
Ölçü Ölçüm değerleri Standart
değerler H9 IAE = 0.19*CYK + 0.48*ÖS - 0.46*DZ, = 0.51, R² =0.69 R² > 0.50
Std. Hata (0.084) (0.061) (0.096) (0.074) Std. Hata < 0.01 t değeri - 2.24 7.81 -4.82 6.92 t > 2