Dünyada ekonomik anlamda yağlı tohumlar denildiğinde akla gelen belli baĢlı ürünler; soya fasulyesi, kolza (kanola), pamuk, ayçiçeği, yerfıstığı, mısır, zeytin, susam, palmiye tohumu, aspir olarak sıralanabilir.
Tablo 9:Dünya yağlı tohumlu bitkilerin son 10 yıldaki ekiliĢ, üretim değerleri
Kaynak: Oil world Annual 2000-2013,www.bysd.org.tr,Trakyabirlik kaynaklarından derlenmiĢtir.
Dünya çapında üretilen yağlı tohumlar, ekim alanı ve üretim miktarları bazında incelendiğinde; en önemli yağlı tohumlu bitkiler olarak soya fasulyesi, pamuk çekirdeği, kolza/kanola ve ayçiçeği öne çıkmaktadır.
Yağ Bitkileri 2002- 2003 2003- 2004 2004- 2005 2005- 2006 2006- 2007 2007- 2008 2008- 2009 2009- 2010 2010- 2011 2011- 2012 Soya Ekilen alan 79.780 81.545 89.457 92.664 92.805 94.242 91.686 97.306 103.970 103.854 Üretim 196,94 185,63 216,62 222,34 237,52 220,26 211,40 259,56 264,94 239,10 Kolza/ kanola Ekilen alan 23.920 21.863 26.621 27.416 27.470 27.142 29.436 31.690 33.663 33.523 Üretim 33,37 39,2 46,3 49,43 47,79 48,8 58,48 61,52 61,06 60,62 Pamuk Ekilen alan 33.880 30.380 32.698 35.894 34.213 34.373 33.308 30.914 33.558 35.837 Üretim 33,66 36,14 45,22 42,95 45,95 45,32 41,34 39,14 43,55 47,12 Ayçiçeği Ekilen alan 18.370 19.941 22.855 21.271 22.982 24.133 23.389 24.575 23.923 25.836 Üretim 24,08 27,07 26,46 30,84 30,51 28,99 34,87 33,25 33,61 39,44 Yerfıstık Ekilen alan 22.720 21.949 23.311 23.302 23.260 22.219 22.876 22.675 25.386 23.733 Üretim 14,18 24,94 16,05 16,84 23,85 24,5 26,19 25,91 27,75 27,15 Palm- kernel Ekilen alan 7.000 8.041 8.855 9.450 10.104 10.747 11.520 12.263 13.578 14.224 Üretim 7,30 7,89 8,69 9,43 9,83 10,95 11,38 11,46 12,54 13,29 Susam Ekilen alan 7.490 7.093 7.452 7.621 7.743 7.652 7.652 7.595 7.923 7.817 Üretim 3,02 3,23 3,41 3,74 3,62 3,43 3,61 3,85 3,83 3,84 Diğer Üretim 8,26 8,25 8,61 9,39 8,86 8,25 8,70 9,38 8,18 9,42 Toplam Üretim 320,82 332,35 371,37 384,98 407,94 390,5 395,97 444,06 455,45 439,96
35
Soya fasulyesi gerek ekim yapılan alan geniĢliği gerekse yapılan üretim miktarı açısından dünyanın en önde gelen yağlı tohumudur. Bu özelliği ile tarımsal emtia olarak borsalara kote olmuĢ, ekonomik konjonktürlere bağlı olarak tarımsal emtia fiyatlarına yön veren, forward iĢlemlere konu olan bir yağlı tohum bitkisidir.
2003 yılından bu yana dünya genelinde 10 yıllık periyot değerlendirildiğinde, artan ekim alanları ile birlikte üretilen soya miktarlarında artıĢlar kaydedilmiĢ olup, 2010-2011 sezonu hem ekim alanı hem de üretim miktarı olarak rekorların yaĢandığı bir yıl olmuĢtur. Dünya genelinde soya üretiminin yapıldığı belli baĢlı ülkeler olarak ABD, Brezilya, Arjantin, Çin ön plana çıkmaktadır. 2010-2011 rekor üretim sezonunda dünya genelinde üretilen 264,94 milyon ton soyanın 90,61 milyon tonu ABD, 75,32 milyon tonu Brezilya, 49,20 milyon tonu Arjantin 15,09 milyon tonu ise Çin’de gerçekleĢtirilmiĢtir. Ayrıca Uruguay, Paraguay gibi Güney Amerika ülkelerinin üretim miktarlarında ciddi artıĢlar gözlemlenmiĢtir.
2002-2003 sezonundan 2011-2012 sezonuna gelene kadar geçen sürede, ekim alanlarında yaĢanan yaklaĢık yüzde 28 artıĢa paralel olarak soya üretiminde yüzde 20’lik bir artıĢ olduğu görülmektedir. Üretimin yoğunlaĢtığı ülkelerde ekilen alan miktarları hemen hemen aynı kalmakla birlikte, özellikle Güney Amerika ülkeleri ile Hindistan’da ekim yapılan arazilerde artıĢlar olduğu görülmektedir.
Soya bitkisinden sonra dünya genelinde en fazla üretilen yağlı tohum ise kolza/kanola tohumudur. 2002/2003 sezonundan bu yana ekilen arazi geniĢliğinde yaĢanan yaklaĢık yüzde 55 geniĢlemeye paralel olarak üretim miktarında yüzde 80 artıĢ yaĢanmıĢ ve 2009-2012 aralığında yıllık yaklaĢık 61,0 milyon ton seviyelerinde istikrarlı olarak üretilir hale gelmiĢtir.
Üretim miktarında 20,00 milyon ton ile Avrupa Birliği üyesi ülkelerin (ağırlıklı olarak Fransa ve Almanya) yanı sıra 14,00 milyon ton ile Kanada, 12,00 milyon ton ile Çin, 6,00/7,00 milyon ton ile Hindistan öne çıkan ülkelerdir. Diğer bir
36
önemli yağlı tohum olan pamuk (çiğit) çekirdeği üretiminde ise Çin, Hindistan, ABD ve Pakistan ilk dört sırayı almaktadır. Türkiye’nin dünya pamuk üretimi içerisindeki payı son yıllarda düĢmekle birlikte yüzde 2-3 arasında değiĢmektedir.
Dünya yağlık ayçiçeği tohumu üretiminde söz sahibi ülkeler olarak Ukrayna, Rusya ve AB üyesi ülkeler (Fransa, Macaristan, Romanya, Bulgaristan) yanı sıra Arjantin ön plana çıkmaktadır. Dünya genelinde 2002 den bu yana son 10 yıllık dönemde yağlık ayçiçeği tohumu ekim alanlarının yaklaĢık yüzde 40 büyüdüğü, üretim miktarının da rekor üretimin yaĢandığı 2011/2012 döneminde 2002 yılına göre yüzde 64 arttığı gözlenmektedir. Üretimin ekim alanlarına göre göreceli fazla artıĢın sebebi dekar baĢına verimliliklerde yaĢanan yükseliĢtir. Türkiye’nin yağlık ayçiçeği tohumu üretimi son yıllarda 1.000.000 ton sınırının üzerine çıkmasına rağmen toplam dünya yağlık ayçiçeği tohumu içerisindeki payı yüzde 2-3 seviyelerinde değiĢmektedir.
2002/2003 sezonundan 2012 yılına gelene kadar geçen dönemde dünya yağlı tohumlar toplam üretim miktarında 320.820.000 ton seviyelerinden 439.960.000 ton rakamlarına ulaĢılarak yaklaĢık yüzde 37 artıĢ yaĢandığı görülmektedir.
3.1. Dünyada Yağlık Ayçiçeği Tohumu
Ayçiçeği bitkisinin kökeni çeĢitli kaynaklara göre Peru olarak gösterilmesine rağmen, son dönemlerde yapılan araĢtırmalar bu bitkinin aslında Meksika’nın kuzeyinden ve kuzeybatı Amerika’dan gelmiĢ olabileceğini göstermektedir. Bitkinin Avrupa’ya geliĢinde değiĢik otoritelere göre Ġspanyol, Ġngiliz veya Fransızların önemli bir rol oynadıkları düĢünülmektedir.
Dünya genelinde yağlık ayçiçeği tohumu ekimi yapılan tarım arazilerinin geniĢliği 2002 den bu yana 10 yıllık periyot içerisinde yüzde 40’lık bir artıĢ göstermiĢ ve 2011-2012 sezonu hasat dönemi itibariyle yaklaĢık 25,836 milyon
37
hektara ulaĢmıĢtır. 2011-2012 hasat dönemi 39.440.000 tonluk üretim ile rekor üretimin gerçekleĢtiği bir dönem olarak kayıtlara geçmiĢtir. Değerlendirilen periyotta üretim miktarında yaĢanan yüzde 64’lük bir artıĢ her ne kadar yüksek bir oran gibi görünse de soya ve kanola tohumunda gerçekleĢen artıĢ oranlarına göre daha düĢüktür.
Yağlık ayçiçeği üretiminin dünya yağlı tohumlar toplam üetimi içerisindeki payı yaklaĢık yüzde 7-8 aralığında değiĢmekte olup, soya, kanola ve pamuğa göre ticari olarak daha az önem derecesine sahiptir. Ayçiçeği tohumu üretim açısından dünyada 4. sırada yer almasına rağmen içerdiği ortalama yüzde 40-45 yağ oranı ile bitkisel yağ üretimi açısından dünyada soya ve kolza (kanola) yağından sonra 3.sırada bulunmaktadır.
2011-2012 hasat döneminde rekor olarak kayıtlara geçen 39.440.000 tonluk üretim miktarında, özellikle Ukrayna ve Rusya da ki ekim alanlarının yaklaĢık yüzde 20-25 artması etkili olmuĢtur. Ayrıca dekar baĢına verimlerin Rusya da 100 kg den 132 kg.’ne Ukrayna da 160 kg. den 183 kg.’ne yükselmesinin de yaĢanan artıĢta etken olduğu görülmektedir.
Tablo 10: Son 10 yıl Dünya’da Ayçiçek ekim,üretim,verim durumu
Ayçiçek 02/03 03-04 04-05 05-06 06-07 07-08 08-09 09-10 10-11 11-12 Ekim alanı (1000 ha) 18.370 19.941 22.855 21.271 22.982 24.133 23.389 24.575 23.923 25.836 Üretim (1000ton) 24.08 27.07 26.46 30.84 30.51 28.89 34.87 33.25 33.61 39.44 Verim (kg/da) 118 120 118 124 132 125 124 135 140 153 Kaynak: (Oil world,www.bysd.org.tr,(10.02.2013).
38