Tarım sektörü Türkiye’de ekonomiye katkı noktasında halen önde gelen sektörlerdendir. Dünyanın hızla artan nüfusunun yakın gelecekte karĢılaĢılacağı en büyük sorunlardan birisi gıda sıkıntısı olacaktır. Bu nedenle gıda sektörünün hammadde kaynağı olan tarım sektörüne gereken önem verilmelidir.
Türkiye’de tarım sektörü yılların ihmal edilmiĢliği ile pek çok sorunla boğuĢmaktadır. Tarımda kendi kendine yeter ülke sıfatı çoktan kaybedilmiĢ, pek çok tarım ürününde net ithalatçı konumuna gelinmiĢtir. Ġthal edilen tarımsal ürünlerin baĢında ülke ihtiyacının ancak yarısı oranında üretilebilen yağlı tohumlar ve türevleri gelmektedir. Yapılan araĢtırmalar göstermiĢtir ki, hali hazırda mevcut tarım dinamikleri ve artan nüfusa bağlı olarak Türkiye’nin yağlı tohumlar ve bitkisel yağ açığı gün geçtikçe artacaktır.
Türkiye’nin dıĢ ticarette sürekli açık vererek yurt dıĢına döviz ödemek zorunda kaldığı değerlendirildiğinde, petrol gibi yurt içi arzı doğal sebeplerle kısıtlı ürünler ile ileri teknoloji ve sanayi ürün ithalatları ayrı düĢünüldüğünde, üretim potansiyeli mevcut olduğu halde üretilemeyen yağlı tohumlar ve türevlerine milyarlarca dolar döviz ödenmesi mevcut tarım politikalarında bir takım sıkıntılar olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır.
2012 yılı itibariyle yağlı tohum ve türevleri ithalatına ödenen rakam olan yaklaĢık 3,6 milyar dolar noktasından hareketle basit bir kıyas yapmak gerekirse, günümüzde yeni bir okul yaptırmanın maliyeti yaklaĢık 3-4 milyon dolar olduğu düĢünüldüğünde yağlı tohum ve türevleri için yurt dıĢına ödenen paranın vehameti daha kolay anlaĢılacaktır.
Son yıllarda mevcut yağlı tohum ve bitkisel yağ açığını kapatabilmek için yağlı tohumlu bitkilerin üretimini teĢvik adına oluĢturulan politikalar özellikle yağlık
120
ayçiçeği tohumu üretim rakamlarını bir miktar arttırsa da, gelinen nokta yağlı tohum ve bitkisel yağ açığını kapatabilmekten çok uzaktır. Üreticilerin arttırılan desteklemelere rağmen neden yağlı tohum üretimine yönlenmediği konusunu geçmiĢe dönük olarak irdelenmesi gereken bir olaydır.
Tarım sektöründe çalıĢan hane halklarının üretim tercihlerini belirlerken göz önünde bulundurduğu temel kriter üretimine karar verdiği ürünün yakın geçmiĢteki maliyet kazanç paritesidir. Özellikle sulu tarım arazi sahipleri, üretim tercihi olarak seçebileceği pek çok tarım ürününde, yağlı tohumlardan elde edeceğini umduğu kazancı çok üstünde kazançlar elde edebilmektedir. Dolayısıyla desteklemelerin, daha çok yağlı tohum üretimine müsait tarım arazilerinin mevcut olduğu bölgelere yöneltilerek daha yüksek oranlarda verilmesi faydalı olacaktır. Bu bağlamda 2011 yılı itibariyle hayata geçirilen “Havza Bazlı Destekleme modeli” tarımsal üretimi arttırabilmek adına isabetli alınmıĢ bir karardır. Anket çalıĢmasında üreticilerin prim ödeme sistemini en önemli destekleme politikası olarak görmeleri bu durumun en somut örneğidir.
Ürünlerin fiyatlarını rekabet ortamında bulduğu serbest piyasa koĢullarında üreticilerin fiyat beklentilerinin bire bir karĢılanması mümkün olmamakla birlikte, üretici açısından gelirin en önemli unsuru olarak ürün fiyatının beklentileri karĢılaması ve diğer ürünlerle paritesinin korunması üretim tercihleri açısından önem arz etmektedir. Ġncelediğimiz dönemde ki 10 yıllık süreçte yağlık ayçiçeği tohumu 2002/2003 dönemindeki desteklemeler harici fiyatı olan 0,46 TL/Kg dan 2011/2012 döneminde 1,185 TL/Kg ye gelerek yüzde 157 artıĢ göstermiĢtir. Yağlık ayçiçeği üreticilerinin diğer bir önemli gelir unsuru olan buğday fiyatları da aynı dönemde 0,211 TL/Kg dan 0,575 TL/Kg ya gelerek yüzde 172 artıĢ göstermiĢtir. Fiyatlardaki bu artıĢ oranları karĢısında, aynı dönemde gübre fiyatlarının çeĢidine göre yüzde 276-yüzde 352 arası, mazot fiyatlarında yüzde 252, tohumluk ayçiçeği fiyatlarının yüzde 232 arttığı düĢünüldüğünde üretici açısından bırakın gelir elde etmeyi yıldan yıla aynı hacimde tarımsal faaliyeti sürdürebilmek için ilave finansman ihtiyacı gerekliliği aĢikardır.
121
Girdi maliyetlerindeki artıĢa kıyasla fiyattan elde edilen gelirde yaĢanan kıyası görülebilmesi açısından son 10 yılda birim ürün fiyatı bazında alınabilecek gübre ve mazot miktarını değerlendirirsek;
2002 yılında desteklemeler dahil 1 kg. ayçiçeği ile ortalama gübre fiyatları üzerinden 3,51 kg. gübre alınabilirken, 2012 yılına gelindiğinde bu rakam 2,45 kg.sına kadar düĢmüĢtür. Bu durum gübre bazında ayçiçeği üreticisinin alım gücünün desteklemeler dahil edilse dahi yüzde 30 oranında azaldığına iĢaret etmektedir. Ayçiçeği üreticisinin münavebe ürünü olan buğdayda da aynı hesapla alım gücü kaybı yaklaĢık yüzde 29 oranındadır.
Mazotta da durum gübredekinden farklı değildir. 2002 yılında litre baĢına 1,1 TL olan mazot fiyatlarının 2012 yılına gelindiğinde 3,84 TL seviyesine ulaĢarak ortalama yüzde 250 oranında zamlandığı görülmektedir. 2002 yılında desteklemeler dahil 1 kg. ayçiçeği ile ortalama mazot fiyatları üzerinden 0,56 lt. mazot alınabilirken, 2012 yılına gelindiğinde bu rakam 0,41 lt.’ye kadar düĢmüĢtür. Bu durum mazot bazında ayçiçek üreticisinin alım gücünün yüzde 36,5 oranında azaldığına iĢaret etmektedir.
Ayçiçeği üreticileri üzerinde yapılan anket çalıĢması da göstermiĢtir ki üreticilerin son 10 yıllık süreçte maliyetinin en çok arttığını düĢündüğü girdilerlerden ikisi mazot ve gübredir.
Gelirde yaĢanan gerilemeye bağlı olarak gereken ek finansman ihtiyacı üretici birlikleri yanı sıra bankalar vasıtasıyla karĢılanmaktadır. 2003/2012 döneminde kullanılan tarımsal kredilerdeki artıĢın yüzde 609 olması durumun ciddiyetini ortaya koymaktadır. Anket çalıĢmasında yaklaĢık yüzde 60 oranında üreticinin 10 yıllık süreçte en çok artığını düĢündüğü girdi ihtiyacı da maalesef nakdi kredi ihtiyacıdır. Ayrıca kredi kullanılan kurumlar arasında yabancı sermayeli özel bankaların payının 10 yıllık süreçte 10 kat artması dikkat çekici diğer bir unsurdur.
122
Ġlgili bölümde bahsi geçen örnek olay benzeri olayların çoğalması yakın gelecekte kaçınılmaz gözükmektedir.
Yağlı tohumlarda devletin tahıllarda olduğu gibi TMO vasıtasıyla alım fiyatı belirleme gibi bir politikası olmadığından, yağlık ayçiçeği tohumu üreticileri yıldan yıla istikrarlı Ģekilde artan üretim maliyetleri ve rekabet koĢullarına terk edilmiĢ fiyat belirsizliği arasında üretim tercihlerini yapmak durumunda kalmaktadırlar.
Mevcut durumda yağlık ayçiçeği üreticilerinin fiyat ve gelir artıĢı konusunda tek güvencesi tarım satıĢ kooperatifleri birlikleridir. Ancak birliklerinde yapabilecekleri finansal güçleri ile sınırlıdır. Üreticiler açısından olumlu bir geliĢme olsa da özellikle hasat döneminde ayçiçeği tohumu fiyatlarında yaĢanan aĢırı artıĢ, hem birliklerin finansman ihtiyacını arttırmakta hem de hasat dönemi sonrasında ürün fiyatının satın aldıkları fiyatın altına inmesi durumunda zarar etmek durumuyla karĢı karĢıya bırakmaktadır. AraĢtırmalar kooperatif birliklerinin sektördeki paylarının yıldan yıla azaldığını göstermekte olup bu durum yağlık ayçiçeği üreticileri açısından çok olumsuz bir geliĢmedir.
Hali hazırda diğer yağlı tohum üreticileri, devlet desteklerinden ayçiçeği üreticilerinden daha fazla faydalanmaktadır. Örnek olarak üreticiler nezdinde en önemli devlet desteklemesi sayılan fark ödemelerinde 2002 yılında pamuğa verilen prim desteklemesi kilogram baĢına 8,5 krĢ iken 2012 yılına geldiğimizde yüzde 441 artıĢla kilogram baĢına 46 krĢ yükseltilmiĢtir. 2002 yılında aynı destekleme grubunda yağlık ayçiçeği tohumuna verilen prim desteklemesi kilogram baĢına 8,5 krĢ iken, 2012 yılına geldiğimizde artıĢ oranı yüzde 182’de kalarak kilogram baĢına 24 krĢ olmuĢtur. Ayçiçeği açısından aynı durum kanola ve aspir’e karĢı da geçerlidir. Bu durumun yakın vadede ayçiçeği ekim alanları ve üretim miktarlarında azalmayı beraberinde getirmesi doğal olacaktır. Üretilen tarım politikalarında hedef, yağlı tohumları birbirinden ayırarak bir ürünün üretim miktarını arttırırken, diğerini azaltmak değil, ülke genelinde tüm yağlı tohumların üretim miktarlarında artıĢ sağlamak olmalıdır.
123
Yurt içi üretimin arttırılarak mevcut yağlı tohum ve bitkisel yağ açığının kapatılabilmesi için gelirlerinin belirli bir seviyenin üzerine taĢınması gereken en geniĢ üretici grubunun, ürünü sahip olduğu stratejik önem ve yurt çapında üretim yapılabilen bölge geniĢliği sebebiyle yağlık ayçiçeği tohumu üreticileri olduğu unutulmamalıdır.
Bu bağlamda yağlık ayçiçeği tohumu sektörüne iliĢkin olarak oluĢturulacak politikalar günü kurtarma amaçlı popülist politikalar değil, mevcut sorunları çözmeye yönelik orta ve uzun vadeli stratejik eylem planları Ģeklinde oluĢturulmalıdır. Özellikle üretimde en büyük sorunu teĢkil eden ve gelirler üzerindeki negatif etkisi olan girdi fiyatlarındaki yukarı yönlü hareketlerin önüne geçilmeli, uluslararası piyasalardaki girdi artıĢlarının üreticiye en az oranda yansıması için gereken tedbirler alınmalıdır. Tarımsal amaçlı mazot kullanımı normal kullanımdan ayrıĢtırılmalı ve vergi muafiyeti uygulanmalıdır. Ticarette kıyasıya rekabetin sürdüğü ve tarım sektörünün de bu rekabete dâhil olduğu günümüzde, üreticilerin ürünlerini pazarlamaları konusunda gereken destek verilmeli, üretici kooperatif birliklerine ihtiyacı halinde gereken finansman desteği sağlanmalıdır. Üretici en azından maliyetinin altında ürün satmak zorunda bırakılmamalı, üretimlerini istedikleri dönemde satabilmeleri adına hayati öneme sahip ürün ihtisas borsaları ve buna bağlı olarak lisanslı depoculuk projelerine verilen destekler arttırılmalıdır. Dekar baĢına maliyet artıĢının temel sebebi arazi parçalanmalarının önüne geçilmeli arazi toplulaĢtırma çalıĢmaları hızlandırılarak hayata geçirilmelidir.
Verilecek devlet desteklemelerinin ürünün ekiminden önce açıklanarak üreticinin tahmini gelirini hesap edebilmesi konusunda ıĢık tutulmalıdır. Desteklemelerin üreticinin gelirini arttırması yanı sıra üreticiyi ülkenin üretim açığı olan ürünlerin üretimine yönlendirmesi Ģeklinde düzenlenmesi gereklidir. Desteklemelerde kullanılan tarımsal veri tabanı sürekli güncel tutulmalı ve desteklemenin gerçek anlamda üreticiye ulaĢması sağlanmalıdır.
124
Ayrıca özellikle Rusya, Ukrayna, Bulgaristan gibi yağlık ayçiçeği ve ham yağ üretiminde söz sahibi ülkeler karĢısında maliyet dezavantajı göz önünde bulundurularak bu ülkelerden yapılacak ithalatlarda dıĢ ticaret anlaĢmalarının el verdiği maksimum oranda koruyucu olunmalı, yeterli olmaması durumunda üretici birliklerine sağlanan finansal destekler artırılarak sürdürülmelidir.
Sonuç olarak Türkiye’de mevcut imkânlar ve potansiyel kullanılarak, özelde ayçiçeği tohumu baĢta olmak üzere, genelde yağlı tohumlar üretimini arttırmak mümkündür. Üretim ve verimlilikte yaĢanacak artıĢ ile birlikte yağlı tohum ve türevleri açığı azalacak, bu duruma paralel olarak ithalata ödenen döviz miktarı da azalarak, yağlı tohumlar ve türevleri ülke dıĢ ticaretinde yük olmaktan çıkacaktır. Bu sayede halihazırda ithalata ödenen finansman yurt içinde kalarak, tarım sektörüne yeni kaynaklar oluĢturulabilecektir. Bu kaynaklar tarım sektörüne ilave destekler olarak geri dönecek ve oluĢacak hane halkları gelir artıĢları ile üretim teĢvik edilerek, tarım sektörünün ülke ekonomisi içerisindeki payı ve ülke ekonomisine katkısı artarak sürecektir.
125
KAYNAKÇA
Kitaplar
Akder Halis, “Türkiye Tarım Politikası’nda Destekleme Reformu” Asomedya, Ankara Sanayi Odası, Aralık 2003
Erdal Gülistan, Erdal Hilmi, “Türkiye’de Tarımsal Desteklemeler Kapsamında Prim
Sistemi Uygulamalarının Etkileri”,GOÜ, Ziraat fakültesi dergisi,2008
Hatunoğlu E.Emrah, Eldeniz Feyza, “2000 Yılı Sonrası Türk Tarımı Sektöründe
Yapısal Dönüşüm Politikaları, SayıĢtay Dergisi, Temmuz-Eylül 2012.
Kaya Veysel, “Türkiye de Yağlı Tohumlar Üretimi”, YayınlanmamıĢ eser, Trakya Birlik, Edirne,2009.
Kıymaz Taylan, “Dünya tarım piyasalarında serbestleşmenin Türk tarımına fiyat ve
gelir yönünden yansıması”,Yayın no, DPT,2754, Ankara, 2008.
Kıymaz Taylan, Saçlı Yurdakul, “Tarım ve Gıda Ürünleri Fiyatlarında Yaşanan
Sorunlar ve Öneriler”, Devlet Planlama TeĢkilatı Yayınları, Yayın no: 2767,2008.
Koç A.Ali, “Yağlı Tohum Sektörünün (Tohum,Küspe ve yağ) durumu:Gümrük Tarife
Oranlarının Düşürülmesi ve Prim Desteklerinin Etkileri”,Antalya Mayıs 2005.
Oilworld annual, volume 1 up to 2012-2013,Ista Mielke Gmbh.
OnurlubaĢ H.Ebru, Kızılaslan Halil, “Türkiye’de Bitkisel Yağ Sanayindeki Gelişmeler
ve Geleceğe Yönelik Beklentiler”,Ankara Mayıs 2007. Makaleler
Ay Ahmet, Karaçor Zeynep, “2001 Sonrası Dönemde Türkiye Ekonomisinde Krizden
Büyümeye Geçiş Üzerine Bir Tartışma”,Konya 2006.
http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleleryüzde5C,sayfa74,(16.03.2010) Acar Mustafa, Bulut Erdem, “AB Ortak Tarım Politika, Reformları Işığında, Türkiye
de Tarımsal Destekleme Politikalarına Eleştirel bir Yaklaşım” Karatekin Üniversitesi
Sos.Bil.Enst.Dergisi,Çankırı,2010.
AkĢit Selahattin, “Arazi Toplulaştırması Üzerine Çiftçi Algısı : Yeşildere Örneği
126
Dellal Ġlkay ve ark., “Tarımda Mazot Kullanımı ve Mazot Destekleri”, Ankara, Eylül,2007,s:2,http://www.agri.ankara.edu.tr/economy/10022_1257327193.pdf
(16.03.2010).
Dernek Zeynep, “Cumhuriyetin KuruluĢundan günümüze Tarımsal GeliĢmeler”, S.Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi,2006.
http://www.cukurovataem.gov.tr/upload/2010/10tarimsalgelismeler.pdf,(18.06.2013)
Durgun Özlem, Tarımsal İstihdamda Çözülme Devam Ediyor mu?, Marmara Üniversitesi Ġ.Ġ.B.F dergisi,Ġstanbul, 2012.
Doğan Adem, “Ekonomik Kalkınma Sürecine Tarımın Katkısı: Türkiye
Örneği”,Selçuk Üniversitesi Ġ.Ġ.B.F dergisi,2009.
GümüĢ Erdal, “Arz Talep ve Hükümet Politikaları:Fiyat Kontrolü ve Piyasaya
Etkisi”,Osman Gazi Üniversitesi ĠĠBF Maliye Bölümü, EskiĢehir 2011.
http://iibf.ogu.edu.tr/erdal/Dosyalar/Dosyalaryüzde20Yeni/7.pdf, (11.04.2014) Koyuncu Murat, ġenses Fikret, “ Kısa Dönem Krizlerin Sosyoekonomik Etkileri:
Türkiye, Endonezya ve Arjantin Deneyimleri”, Ankara 2004.
http://www.erc.metu.edu.tr/menu/series04/0413.pdf, (12.10.2009).
Miran Bülent, “Tarımsal Yapı ve Üretim”
http://traglor.cu.edu.tr/objects/objectFile/turkiyede_tarim_2008_01_18.pdf,
(19.09.2010)
Sakarya ġakir ve ark.,“Yerel kalkınmada tarımsal finansman desteği olarak
Doğrudan gelir desteği üzerine bir alan araştırması (Sındırgı örneği)”,S.Ü.ĠĠBF
dergisi,Mayıs 2007.
Saraçoğlu Metin, Bulut Erol, “Tarımın Kalkınmadaki Rolü ve Türkiye’de ki Tarımsal
Teşvikler”,Gazi Üniversitesi Ġ.Ġ.B.F dergisi, Ankara,2004.
Sayın Cengiz, Tufan Ayhan, “Tarım Politikalarında reform arayışları ve olası
etkileri”,http://www1.akdeniz.edu.tr/ziraat/bolumler/ekonomi/CengizSAYIN,Ayhan
TUFAN/REFORMyüzde20yüzde20(ERZURUM).pdf, (21.02.2010)
ġengül Haydar ve ark. ,“Tarımsal Girdi Kullanımı ve Politikaları”, TMMOB Ziraat Mühendisleri odası Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, Ankara 2010. http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/7bdb0e100275600_ek.pdf, (04.02.2014)
Topuz Hüseyin, “Cumhuriyet Dönemi Ekonomisinde Tarımsal Yapının
İncelenmesi”, S.Demirel Üniversitesi Ġ.Ġ.B.F Dergisi,2007.
Uyanık Mesut, Kara ġ.Metin, “Tarımsal Üretim Planlamasında İhmal Edilen
Stratejik Bitkiler:Yağlı Tohumlar” EskiĢehir 2011.
127
Ünal Muhammed RaĢid, “Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Araştırma
Raporu”,FKA Sektörel AraĢtırma Serisi-3,Malatya,Temmuz 2011.
Yapar Sinem, “Türkiye’de Tarımsal Ekonomi Destekleme Politikasının Bir Aracı
Olarak Doğrudan Gelir Desteği Sistemi”KMÜ Dergisi,Aralık 2005.
http://dergi.kmu.edu.tr/userfiles/file/aralik2005/2.pdf, (23.04.2014)
YaĢar Baran, Erentürk Ömer, “Türkiye de Tarım sektöründe kullanılan petrodizelin
çevresel etkileri ve Biyodizel alternatifiyle karşılaştırılması”,UTES, Ġstanbul 2008.
Yoğunlu Abdulvahap, “Arazi Toplulaştırma Faaliyetleri TRB1 Bölgesi”,2013 http://www.fka.org.tr/ContentDownload/toplulayüzdeC5yüzde9FtyüzdeC4yüzdeB1r ma.pdf, (25.04.2014).
Tezler
Doğan Cemal, “Dünya Bankası Kredileriyle Destekli Tarım Projelerinin Türk
Tarımına Etkileri”, Yük. Lis. Tezi, Atılım Üni. Sos. Bil. Enst. ĠĢl. Ana Bilim Dalı,
Ankara 2013.
Yorgun Aydın, “Tarımda Doğrudan Ödemeler Yönündeki Politika Değişikliğinin
Çukurova Bölgesi Ürün Karlılıkları ve İşletme Giderleri Üzerine Etkisi”, Yüksek
Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Ana Bilim Dalı, Adana 2006.
Ġnternet Kaynakları http://www.albiyobir.org.tr/files/bdizel/yagli_tohum.pdf, (21.10.2009) http://www.bysd.org.tr/index.php?area=1&p=static&page=istatistikler,(21.01.2014) http://www.cukurovataem.gov.tr, (14.03.2014) http://www.dsi.gov.tr/docs/stratejik-plan/dsi-2012-faalıyet raporu.pdf?sfvrsn=2#page=77, (13.02.2014) http://www.emo.org.tr/ekler/a5558f4dc6ca08e_ek.pps, (21.01.2010) http://www.enerji.gov.tr/yayinlar_raporlar/Sektor_Raporu_TPAO.pdf, (22.04.2014) http://www.fka.org.tr/ContentDownload/TARIMyüzde20yüzdeC3yüzde9CRyüzdeC 3yüzde9CNLERyüzdeC4yüzdeB0yüzde20LyüzdeC4yüzdeB0SANSLIyüzde20DEP OCULUKyüzde20RAPORU.pdf, (14.02.2014) http://www.karadenizbirlik.com.tr/aycicekscroll.htm, (16.02.2010)
128 http://www.koop.gtb.gov.tr/data/533199e9487c8eb1e43d7284/2012yüzde20Yyüzde C4yüzdeB1lyüzdeC4yüzdeB1yüzde20AyyüzdeC3yüzdeA7iyüzdeC3yüzdeA7eyüzde C4yüzde9Fiyüzde20Raporu.pdf, (11.02.2014) http://www.nk.com/tr/ayçiçeği/ayçiçek-tarımı, (21.01.2010) http://rega.basbakanlik.gov.tr/Eskiler/2006/04/20060425-1.htm, (11.02.2010) http://www.sanayi.gov.tr http://www.sbedergi.ibu.edu.tr/Makaleler/1934563138_H.K.yüzdec3yüzde96zdinyüz dec3yüzdea7Gyüzdec3yüzdebcz10.pdf, ( 21.02.2014) http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler/Tarimsal_Veriler.pdf, (10.01.2014 http://www.tepge.gov.tr/Dosyalar/Yayinlar/1f8b2b5b28e44b0382c76fa3ffe414ae.pdf (21.03.2010) http://www.trakyabirlik.com.tr/TBirlik_Portal/DesktopDefault.aspx?tabid=420, (21.01.2010) http://www.ttae.gov.tr/makaleler/aycyalcinkaya.htm, (21.03.2010) http://www.tuik.gov.tr http://www.ziraatcilerdernegi.org.tr/index.php?option=com_content&task=view&id= 69&Itemid=2, (12.05.2010) http://www.zmo.org.tr, (04.02.2014)