Ayçiçeği Tohumu Piyasasında Üretici Birlikler

2834 sayılı yasa ile 1935 tarihinde tarım sektörü içerisinde yerini alan Tarım SatıĢ Kooperatifleri, 3186 sayılı yasa ile yeni düzenlemelere tabi tutulmuĢtur. Ayrıca, 01.06.2000 tarihinde kabul edilen “4572 sayılı Tarım SatıĢ Kooperatifleri ve Birlikleri Hakkında Kanun” ve oluĢturulan Yeniden Yapılandırma Kurulu, Tarım SatıĢ Kooperatif ve Birlikleri için yeni bir sürecin baĢlangıcı olmuĢtur.

Bu süreçte öncelikli olarak birliklere süreç konusunda gerekli bilgilendirmeler ve sürecin iĢleyiĢine yönelik teknik destekler sağlanmıĢtır. Her birlik kendi iĢ alanlarında alacağı tedbirler ve yapacağı uygulamalar hakkında bir yol haritası belirlemiĢ ve bu amaçlara ulaĢmak için gerekli iĢ planlarını hazırlayarak yeniden yapılandırma kuruluna sunmuĢtur.

Birliklere finansal özerkliklerini kazandırmak ve kendi kendilerine yeter hale gelebilmelerini sağlayabilmek adına bu döneme kadar hazineye olan borçları

27

faizleri ile birlikte silinmiĢ, geri ödenmemiĢ borcu olmamak kaydıyla Devlet Fiyat Ġstikrar Fonu (DFĠF) kaynaklarından düĢük faizle kredi kullanma imkânı tanınmıĢtır. Ayrıca aĢırı istihdam yükünü azaltılmasına katkıda bulunmak amacıyla yeniden yapılandırma sürecinde emekli edilen ya da emekliliğe teĢvik edilen personelin tazminatları Dünya Bankasınca karĢılanmıĢ ve bu sayede Birlikler üzerinde bulunan personel tazminatları yükü ciddi oranda azaltılmıĢ, personel sayısındaki azalıĢlar ile ücret ödemelerinde tasarruf sağlanmıĢtır.

Ancak bu yapılandırma sürecinin sonunda pek çok üretici birliği özerklik tanımının doğal sonucu olarak kendi ayakları üzerinde durma noktasında sıkıntı yaĢamıĢ, düĢmüĢ oldukları finansal dar boğaz neticesinde alımını yaptıkları ürün bedellerini ödeyebilmekte dahi sıkıntıya düĢmüĢ, öncelikli olarak sahip oldukları duran varlıkları (fabrika ve diğer gayrimenkulleri) satmak zorunda kalmıĢlardır.

Her ne ürün üzerine kurulmuĢ olurlarsa olsunlar Tarım SatıĢ Kooperatiflerinin asli görevi üretici ortaklarından aldıkları ürünleri piyasa koĢulları dâhilinde üretici lehine en ideal fiyatlardan değerlendirmektir. Bu asli görevini yerine getirebilmek adına birliklerin gerekli nakdi güce, teçhizat donanımına ve yeterli iĢgücüne sahip olması gerekmektedir.

Tarım satıĢ kooperatiflerinin üretici ortaklarından aldıkları ürünleri yine ürün bazında değerlendirerek komisyoncu mantığıyla katma değer yaratma çalıĢmalarının, özellikle hammadde bazında yukarı yönlü agresif fiyat hareketlerinin yaĢandığı yüksek enflasyonist dönemler haricinde baĢarı Ģansı bulunmamaktadır. Bu sebeple özellikle 80’li ve 90 yıllarda birliklerce iĢtigal konusu ürünleri nihai ürün olarak değerlendirebilmek ve daha çok katma değer elde edebilmek adına tesisleĢme yoluna gidilmiĢ ayrıca markalaĢma ve marka bilinirliği konusunda adımlar atılmıĢtır.

Türkiye’de yağlık ayçiçeği sektöründe gerek fiyat belirleyerek alım yapabilme yeterliliği açısından gerekse aldıkları ürünleri hem hammadde hem de

28

nihai ürün olarak pazarlayabilmek adına söz sahibi olan üretici birliklerinin baĢında Trakya Birlik ve Karadeniz Birlik gelmektedir.

2.1.4.1. Trakya Yağlı Tohumlar Tarım SatıĢ Kooperatifleri Birliği “Trakya birlik”

Trakya Yağlı Tohumlar Tarım SatıĢ Kooperatifleri Birliği bilinen adı ile “Trakya Birlik” Babaeski, Edirne ve Lüleburgaz Yağlı Tohumlar Tarım SatıĢ Kooperatiflerinin bir araya gelmesiyle 1966 yılında kurulmuĢtur.

KuruluĢ yıllarından sonra istikrarlı ve hızlı bir geliĢme süreci yaĢayan Trakya Birlik’in bünyesinde yer alan kooperatiflerin sayısı günümüzde 48 olup, bu kooperatifler, Marmara, Ege ve Ġç Anadolu Bölgelerinde faaliyetlerini sürdürmektedir. KuruluĢ yıllarında, 2.103 olan ortak sayısı zamanla yüz binleri geçse de son yıllarda faal ortak sayısı 40.000-45.000 seviyelerine gerilemiĢtir. Trakya Birlik bünyesindeki üreticiler, yıllar itibariyle değiĢmekle birlikte Türkiye’deki toplam yıllık ayçiçeği üretiminin ortalama yüzde 30-50’sini gerçekleĢtirmektedirler.10

Trakya Birlik kuruluĢ yıllarında ortaklarından aldığı ürünleri depolayıp, uygun fiyat bulduğunda satmak suretiyle değerlendirmenin yanı sıra ortaklarının tohum, gübre, zirai araç-gereç, gibi ihtiyaçlarını karĢılamayı görev edinmiĢtir. Birlik Karacabey Yağ Fabrikasının 1976 yılında özel sektörden satın alınması, 1982 yılından itibaren de Tekirdağ ilinde mevcut Entegre Tesislerinin kademeli olarak üretime geçmesi ile birlikte, rafine yağ, margarin ve fenni yem üretimine baĢlamıĢtır. Trakya Birlik tesisleĢmenin getirdiği yeni vizyon ile misyonunu;

“Üretici ve tüketici aleyhine fiyat dalgalanmalarının önlenmesi, ürünleri mamul haline getirerek aracıları azaltmak suretiyle üreticinin kazancını arttırılması ve tüketiciye ekonomik hizmet verilmesi, piyasaya kaliteli ürün sunulması, iĢtiraki

10

29

olan tohum Ģirketi vasıtası ile verimi yüksek tohum temin edip yağ oranındaki artıĢın sağlanması, ücretsiz hizmet veren toprak tahlil laboratuarları yardımı ile gübre kullanılmasında denge ve tasarrufun sağlanması” olarak belirlemiĢtir.11

Trakya Birlik sahip olduğu iĢletmeler ve bu iĢletmelerde iĢlediği ürünleri gerek rafine yağ gerekse margarin sektöründe sahip olduğu pazar payı sayesinde, üreticilerin sadece üreterek değil ürettiğini iĢleyip satarak oluĢacak ilave katma değerden payını almasını sağlayarak yeni nesil üretici birliği ve kooperatifçilik yolunda emin adımlarla ilerlemektedir.12

2.1.4.2. Karadeniz Yağlı Tohumlar Tarım SatıĢ Kooperatifleri Birliği “Karadeniz birlik”

Karadeniz Bölgesi, Ġç Anadolu Bölgesi ile doğu Anadolu ve Çukurova Bölgelerinde yağlı tohum üretimini yaygınlaĢtırmak ve elde edilen ürünleri en uygun Ģekilde değerlendirmek üzere kurulan Karadeniz Yağlı Tohumlar Tarım SatıĢ Kooperatifleri Birliği kısa adıyla Karadeniz Birlik, hâlihazırda mevcut 18 kooperatifi ile bu misyonunu yerine getirerek yaklaĢık 35.000 üretici ortağına tarımsal destekler sağlayan bir üretici birliğidir. Birliğin Genel Müdürlüğü Samsun ilindedir.

Birliğin ana iĢtigal konularına Ayçiçeği, Soya ve Kanola gibi yağlı tohumlar girmektedir. Birlik hali hazırda mevcut olan yaklaĢık 35.000 ortağının ürünlerini en verimli Ģekilde değerlendirmenin yanı sıra, ortaklarının üretim maliyetlerini minimum seviyelerde tutmak adına üretimin her aĢamasında her nevi tarımsal girdiyi (Tohum, gübre, zirai ilaç ve ekipman) uygun fiyatlarla temin etmektedir.

Üreticileri maddi olarak desteklemenin yanı sıra kooperatifçilik ilkeleri paralelinde üretim konusunda bilinçlendirmek adına çeĢitli eğitim programları

11 _{www.trakyabirlik.com.tr,(11.02.2011)}

12 _{Müge K. Davran, “Yeni nesil Kooperatifler”, Çiftçi BroĢürü, Ç.Ü. Tarımsal Yayım, HaberleĢme,}

AraĢtırma ve Uygulama Merkezi, Sayı.37.

30

düzenlenmekte ve bu sayede elde edilen ürün kalite olarak belirli bir standardın üzerinde tutulmaya çalıĢılmaktadır. Bu Ģekilde belirlenmiĢ standartlarda üreticilerde alınan ürünler iĢlenerek depolanmakta ve kaliteden ödün verilmeden nihai tüketiciye ulaĢtırılmaktadır.

Karadeniz Birlik kooperatifleri aracılığıyla faaliyette bulunduğu bölgelerde üretimi yapılan ayçiçeğinin yaklaĢık yüzde 40’nı mubayaa etmektedir. Yüzde 86 hissesi Birliğe ait olan Amasya ili Merzifon ilçesinde kurulu Meray Yağ Sanayi ve Ticaret A.ġ bünyesinde bulunan 76.500 ton kapasiteli tesislerinde iĢlenen ayçiçeklerinden elde edilen sıvı yağ gıda sektöründe, yüksek protein değerine sahip ayçiçeği küspesi de yem sektöründe değerlendirilmektedir. Ayçiçeği iĢleme tesisinin hammadde ihtiyaçlarının sorunsuz Ģekilde karĢılanabilmesi için faaliyet alanındaki bölgelerde yağlı tohum üretimini teĢvik adına her türlü çalıĢma kooperatifleri aracılığıyla Birlik tarafından sürdürülmektedir. Birliğin Limagrain Tohum A.ġ, Pancar Motor A.ġ, Bafay A.ġ gibi Ģirketlerde ortaklıkları bulunmaktadır.13

Tablo 6:Trakya birlik ve Karadeniz birlik son 10 yıl ayçiçeği alıĢ faaliyetleri

YILLAR

TRAKYABĠRLĠK KARADENĠZBĠRLĠK Ülke MĠKTAR DEĞER MĠKTAR DEĞER Toplam Üretimi

(Ton) (Bin TL) Pay (yüzde)

(Ton) (Bin TL) Pay (yüzde) Ton 2002/2003 342.313 157.464 40 69.330 31.893 8 850.000 2003/2004 385.465 186.951 48 41.691 20.221 5 800.000 2004/2005 426.397 219.595 53 41.656 21.453 5 800.000 2005/2006 476.947 240.858 55 46.842 23.656 5 865.000 2006/2007 441.088 231.571 44 46.997 24.673 5 1.010.000 2007/2008 150.163 123.885 20 21.686 17.349 3 770.000 2008/2009 312.435 259.322 35 50.394 40.551 6 900.000 2009/2010 340.484 255.829 35 36.154 25.308 4 960.300 2010/2011 321.893 310.730 28 28.054 25.529 2 1.170.000 2011/2012 232.342 286.686 20 37.222 43.177 3 1.200.000 Kaynak: Trakyabirlik, karadenizbirlik,Bysd,2013

13

31

Son 10 yılda her iki birliğin ayçiçeği tohumu piyasasındaki faaliyetleri değerlendirildiğinde, 2011 ve 2012 yıllarında ülke genelinde artan üretim miktarı ile birliklerin toplam üretim içerisindeki satın aldıkları pay düĢmüĢtür. Bu düĢüĢte ayçiçeği tohumu sektöründe bulunan kırıcı firma sayısının artmasına bağlı olarak ayçiçeği tohumuna yönelik özel sektör talebinin artması ile ortak üreticiler tarafından yukarı yönlü fiyat hareketlerinde özel sektöre mal satılmak suretiyle birliklere teslim edilen ürün miktarının azalması önemli rol oynamaktadır. Büyük kuraklığın yaĢandığı ve ülke geneli üretim miktarının 1.000.000 tonlardan 770.000 tonlara gerilediği 2007/2008 sezonundaki mubayaa miktarı hariç tutulursa 2002 yılı itibariyle yüzde 40-50 aralığında değiĢen Trakyabirlik’in toplam üretim içerisindeki mubayaa payı 2012 yılı itibariyle yüzde 20 seviyelerine kadar gerilemiĢtir. Karadeniz Birlik’ in toplam üretim miktarı içerisindeki mubayaa payı’da 2002-2007 yılları arasında yüzde 5 seviyelerindeyken son yıllarda yüzde 3 seviyelerine gerilemiĢtir.