Bu çalışma, alan araştırmasına dayalı oluşturulmuş bir halkbilimi araştırmasıdır. Derleme, halkbilgisi yaratmalarının belli bir zamanda belli bir yerde, belli araç (kayıt cihazı, kamera) ve yöntemleri kullanan uzman halk bilimci veya amatör olarak halkbilimine ilgi duyan kişi veya kişilerce, halkbilgisi ürünlerini yaratan, yeniden yaratan, taşıyan, nakleden, aktaran ve icra eden kişilerden sözlü, yazılı ve görsel olarak kaydedilmesi ve maddi ürünlerin toplanması işidir (Ekici, 2007, 25). Saha çalışmalarına çıkmadan önce yapılması gereken hazırlıklardan birisi bibliyografyalarının hazırlanmasıdır. Bu bağlamda kütüphane ve arşivlerde yer alan çalışmalar gözden geçirilmiştir. Genelden özele bir çizgi çizilerek öncelikle Halk inanışları, adak yerleri, türbe ve yatırlar üzerine yazılan kitap, makale, tez, bildiri ve arşiv çalışmalarına ulaşılmıştır. Çalışmamızın başında da belirtildiği üzere tezimiz alan derlemesi merkezinde oluşturulduğu için yazılı kaynaklar sınırlı olarak kullanılmıştır.
13
Derleme çalışmasına başlamadan önce yapılması gereken en önemli mesele, plânlama meselesidir. Çalışmamızda bu soruların cevabını aradık: Neden, nasıl, ne zaman, neler yapılıyor, kim yapıyor?
Halk bilgisi ürünlerinin belli bir zamanda derlenmesi gibi bir zorunluluk söz konusu değilse de, her halk bilgisi ürünün derleneceği daha uygun zaman dilimi mevcuttur (Goldstein, 1983, 18). Her hafta sonu, daha önceden irtibata geçilen yerleşim yerlerinde derlemelerimizi başlattık. Ara tatillerde ve yaz tatillerinde ise merkezden uzak (Hisarcık, Gediz, Emet, Şaphane, Domaniç, Simav) yerleşim yerlerinde alan araştırmalarımızı gerçekleştirdik. Özellikle yaz aylarında toplu olarak düzenlenen etkinliklerde (şenliklerde) de derlemelerimizi yaptık. Ziyaretler en çok cuma günü, cuma ezanı ile namaz vakti arasında gerçekleştirildiği için bu zamanlarda derlemelere ağırlık verilmiştir.
Alan araştırmalarımızda, kamera, ses kayıt cihazı, fotoğraf makinesi ve gerekli araç gereçleri kullandık. Elde edilen kayıt ve fotoğrafları günlük olarak deşifresini gerçekleştirdik ve içeriklerine göre tasnifledik. Başarılı bir çalışmada yapılması gereken ilk aşamanın bölgenin ileri gelenleriyle temas olduğu gerçeğinden hareketle öncelikle belediye başkanları, müdürler ve köy muhtarlarıyla iletişime geçtik. Ziyaret geleneğinin canlı olduğu Alevî-Bektaşî yerleşim yerlerine öncelik verdik. Bu şuurla Alevi dedeleri ve dernekleriyle iletişime geçerek yılın belirli zamanlarda düzenlenen yatır ve türbe temelli kutlama törenlerinde bizzat yer aldık.
Yerel tarih araştırmacıları ve amatör derlemecilerle de ön görüşmeler yapılarak elde edilen derlemeleri, kaynakçada göstererek çalışmada kullandık.
Halkbilgisi ürünlerini derlemeye çıkmadan önce gerekli izinler alındıktan sonra diğer yapılması gereken, halkbilgisi ürünlerini yaratan, icra eden ve gerektiğinde kaydedilmesine izin verecek kaynak kişilerin belirlenmesidir. Türbe ve yatırların her türlü hizmetini gören yörelere göre farklı adlarla anılan rafık, bakıcı, türbedar ile görüşmeler yapılmıştır.
Alan araştırmalarında, “Karşılıklı görüşme yöntemi” ve “gözlem yöntemi” ile kaynak şahıslardan malzeme elde edilmiştir. Görüşme yapılırken kaynak şahıslara yerleşim yerine göre farklı sorular sorulmuştur. Kaynak kişilere yardımcı olmak için örnekler verilmiş, kaynak kişiler zaman zaman yönlendirilmiştir. Kaynak kişilerin
14
verdikleri cevaplar ses kayıt cihazına kaydedilmiş, kaynak kişilerin biyografileri (adı soyadı, yaşı, mesleği, memleketi, vb.) çalışmanın sonunda, kaynak kişiler listesinde verilmiştir.
Hem doğal ortamda hem de yapay ortamda, pasif ve aktif gözlem teknikleri kullanılmıştır. Toplu ziyaretlerde, türbelere ve yatırlara yapılan ziyaretlerin gerçekleştirme usulleri, katılımcı gözlem ile derlenmiştir. Türbe ve yatırlar bugün insanların dertlerini, sıkıntılarını, sevinçlerini paylaştıkları sosyal bir müessese hüviyetindedir. Derlemelerimizde türbe ve yatırları ziyaret eden, dileklerde bulunan, şifa arayan kişiler doğal ortamda gözlemlenmiş, fotoğraf ve kamera çekimleri yapılmıştır.
Derlemede kullandığımız diğer bir metot da anket metodudur. Bununla, halk bilgisi ürünlerinin yoğun olarak icra edildiği mekânları ve uygulamaların kimler tarafından ne zaman icra edildiğini belirlemeyi amaç edindik. Anket çalışmasını, Türk Dili ve Edebiyatı bölümü öğrencilerine uygulattık. Anket çalışmaları ağırlıklı olarak Kütahya ve merkeze yakın yerleşim yerlerinde uygulanmıştır. Anket soruları, 25 sorudan oluşmuştur (Yörenizde kutsal kabul ettiğiniz yatır-türbe var mı? Yörenizde bulunan bu kişiler için daha çok hangi adları kullanırsınız? Örneğin; Ata, Baba… Burada yatanlar kişiler hakkında neler biliyorsunuz?, Bu mekânları neden ziyaret ediyorsunuz?, Bu kutsal mekânları ziyaret esnasında neler yapılır?...) Elde edilen sonuçlar diğer iki metoda göre yüzeysel kalsa da çalışmanın ilgili bölümlerinde verilerden faydalanılmıştır.
Kayıt cihazıyla elde edilen verilerin yazıya aktarımında kaynak kişilerin ağzından çıktığı şekliyle aktarılmamış (atasözü, deyim, dua ve mahalli kavramlar hariç) elde edilen derlemeler, türbe ve yatırların değerlendirilmesinde kullanılmıştır. Kaynak Şahıslardan elde edilen bu bilgilerin hangi kaynak şahıstan elde edildiği, metin içerisinde (KK) harfi ve kaynak şahısın “Kaynak Şahıslar Listesi”ndeki sırasına göre numara verilerek (örneğin KK1) gösterilmiştir. Kaynak Şahıslar Listesi beşinci bölümde yer alan Kütahya türbe ve yatırlara alfabetik sırayla verildiği için kaynak kişilerde ilçelere göre sıralanmıştır. Tespitler sonucunda ziyaret yerleri etrafında elde edilen veriler, türbe, yatırın kimliği, tarihi ve menkıbevi şahsiyetleri, yeri ve konumu, mimari yapısı, unvanları, cinsiyetleri, bireysel/ toplumsal ziyaret zamanları, ziyaret sebepleri, inanış ve uygulamalar dikkate alınarak tasnif edilmiştir.
15
Bu çalışmada, Kütahya merkez (50) merkeze bağlı köyler (55), Tavşanlı (81), Şaphane (10), Simav (39), Pazarlar (6), Hisarcık (21), Gediz (45), Emet (29) Dumlupınar (10), Domaniç (31), Çavdarhisar (22), Aslanapa (17), Altıntaş (33) ve 35 Belediye ile toplam 484 yerleşim yerindeki türbe ve yatırlar görüşme ve mülakât metotlarıyla incelenmiştir.