3.4. Araştırma Verilerinin Analiz ve Bulguları
3.4.2. Veri Toplama Aracının Güvenilirliği ve Geçerliliği
3.4.2.2. Veri Toplama Aracının İçerik ve Yapısal Geçerliliği
Veri toplama aracının geçerliliği araştırma amaçları doğrultusunda kullanılan ölçeğin, ölçüp ölçmediğini ve genellenebilirliğini göstermektedir. Ölçülmesi istenilen bilginin doğru olarak ölçüldüğünü belirtmektedir. Ölçümün geçerli olması, ölçme aracının istenilen özellikleri gerçekten ölçüyor olması anlamına gelmektedir. Geçerlilik için bir testin, deneyin veya ölçeğin yinelenen ölçümlerde de aynı sonucu vermesi gerekmektedir. Bir ölçümün geçerli olabilmesi için ölçülmek istenilen özelliklerin başka bir özellikle karıştırılmadan ölçülmüş olması gerekmektedir. Ölçeğin geçerli olabilmesinin ilk koşulu güvenilir olmasıdır. Geçerliliği test edilmiş bir ölçek aynı zamanda güvenilirdir fakat güvenilirliği yüksek bir test her durumda geçerli olmamaktadır (Çakmur, 2012: 342). Bu bağlamda araştırmada kullanılan veri toplama aracının içerik ve yapısal geçerlilikleri değerlendirilmiştir.
3.4.2.2.1. Veri Toplama Aracının İçerik Geçerliliği
İçerik geçerliliğin içerik yönünü tanımlamaktadır. Ölçüm aracının içeriği ölçülmek istenen yapı ile bağlantılı olmalı ve o yapıyı temsil etmelidir (Şencan, 2005: 726). İçerik geçerliliği ölçülmek istenilen kavramsal yapının temel boyutları ve
ölçüm alanının kapsanması yönünden önemlidir. Ancak kavramsal alanın sınırlarını net ve kesin bir şekilde belirlemez (Çakmur, 2012: 342).
Bu araştırmada kullanılan veri toplama aracının içerik geçerliliğinin sağlanmasında öncelikle araştırmanın amaçları doğrultusunda geniş kapsamlı bir literatür incelemesi yapılmıştır. Literatür incelemesi ile ölçekte kullanılacak sorular ve içerik maddeleri oluşturulmuştur. Veri toplama aracının oluşturulmasından sonra konunun uzmanları ile anket formu incelenmiş ve gelen öneriler doğrultusunda ölçekte düzenlemeler yapılmıştır. Bir sonraki aşamada lisansüstü düzeyde eğitim alan öğrencilere anket uygulanarak anketin anlaşılır olup olmadığı ve doldurulması için gerekli süre belirlenmiştir. Son olarak ankete ilişkin bir pilot çalışma yürütülmüştür. Pilot çalışmada 30 işletme ile görüşülmüş ve anket formunda yer alan soruların anlaşılır ve yeterli olma düzeyleri hakkında bilgi vermeleri istenmiştir. Yöneticilerin anket formu ile ilgili herhangi bir karışıklık olmadığını belirtmiştir. Bu aşamaya kadar yapılan değerlendirmeler sonucunda araştırmada anket formunun yeterli bilgiyi içerdiği ve anlaşılır olduğu görülmüştür. Sonuç olarak yapılan literatür incelemesi, ön test ve pilot çalışma ile veri toplama aracının içerik geçerliliği sağlanmıştır.
3.4.2.2.2. Veri Toplama Aracının Yapısal Geçerliliği
Yapısal geçerlilik kavramsal yapının ortaya çıkarılmasıdır. Yapısal geçerlilik yapı ile göstergeler arasındaki ilişkilerin niteliğini belirler ve bu doğrultuda değerlendirme yapılmaktadır. Yapısal geçerlilikte geliştirilen ölçek ile birlikte kurulan hipotezlere dayalı ilişkiler de test edilmektedir (Şencan, 2005: 773).
Yapısal geçerlilik somut bir ölçüm yerine, belirli bir davranış alanına ve kavramsal yapıya ilişkin inceleme yapıldığında uygulanmaktadır. Değişkenlerin bir faktör üzerindeki faktör ağırlıkları yüksek ise bu değişkenlerin yapısal geçerliliğe sahip oldukları söylenir. Bununla birlikte faktör sayısının ve faktörler arasındaki ilişkilerinde kuramla uyumlu olması gerekmektedir (Çakmur, 2012: 342).
Faktör analizi, büyük veri gruplarını küçük bileşenler haline getirebilen bir veri özetleme ve yapısal geçerlilik geliştirme yöntemidir. Başka bir ifade ile faktör analizi, birçok maddeden oluşan bir ölçme aracının alt başlıklara bölünmesi, maddelerin gösterdikleri benzer özellikler doğrultusunda gruplandırıldığı bir analiz
tekniğidir (Akbulut, 2010: 84). Faktör analizinde ilk aşama değişkenler arasındaki korelasyon katsayılarının hesaplanarak orijinal değişkenlerin bir korelasyon matrisi haline getirilmesidir. İkinci aşama olarak korelasyon matrisinden faktörlerin türetilerek döndürülmemiş faktör matrisinin elde edilmesi hedeflenmektedir. Üçüncü aşamada ise, döndürme yöntemlerinden biri kullanılarak döndürülmüş faktör matrisi elde edilmektedir. Döndürülmüş faktör matrisinin yorumlanması analizin son aşamasıdır. Faktör analizinde belirlenen değişkenlerin bağımlı ve bağımsız değişken şeklinde tanımlanamaması her bir değişkenin normal bölünmeye sahip olduğu, gözlemlerin birbirinden bağımsız olduğu ve değişkenler arasındaki ilişkinin doğrusal olduğu varsayılır (Bayram, 2012: 200).
KMO, faktör analizinde örneklemin uygulanabilirliğini ölçmek amacıyla kullanılmaktadır. KMO değeri, 0 ila 1 arasında oluşmaktadır. 0,5 değerinin altında kalan değerler kabul edilemez olarak değerlendirilmektedir (Field, 2009: 647).
Tablo 3.5. KMO Değerleri Ve Yorumlanması
KMO Değeri Yorum
0.90 Çok İyi
0.80 İyi
0.70 Orta
0.60 Zayıf
0.50 Çok Zayıf
0.50 altı Kabul Edilemez
Faktör analizi yapılmadan önce değişkenler arasındaki karşılıklı korelasyon düzeyi ve faktör analizine uygunluğu test etmek amacıyla Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) testi yapılmıştır. Sonuçlar Tablo 3.6’da görülmektedir.
Tablo 3.6. Ölçeklerin Kaiser Meyer Olkin (KMO) Değerleri
Ölçekler KMO Barlett p
Yeşil Tedarik Zinciri Uygulamaları 0,883 406 <0,001
Tedarik Zinciri Performansı 0,856 78 <0,001
İşletme Performansı 0,875 210 <0,001
KMO ölçümünde değer 1’e ne kadar yakın ise verilere faktör analizi yapılmasının uygunluğunu belirtmektedir. KMO değeri 0,50’den küçükse ilgili veri grubuna faktör analizi yapılamaz (Bayram, 2012: 206). Tablo 3.6’da görüldüğü gibi araştırmada yer alan temel ölçeklerin KMO değerlerinin tamamı 0,50’den büyüktür. Bu değerlerin yüksek düzeyde çıkması değişkenlerin faktör analizine tâbi tutulabileceğini ortaya koymaktadır. Bartlett küresellik testi de değişkenler arasındaki ilişkinin, analiz için elverişlilik derecesini ve sonuçların istatistiksel anlamlılık taşıdığına işaret etmektedir. Bu noktada KMO ve Barlett testi sonuçları araştırmada kullanılan ölçeklerin faktör analizi için uygun olduğunu ve bunun sonucunda anlamlı gruplar oluşabileceğini göstermektedir.
Araştırmada kullanılan veri toplama aracının yapısal geçerliklerini belirlemek için kullanılan ölçeklerde, bağımsız olarak asal bileşen faktör analizinden yararlanılmıştır. Ölçek döndürme yöntemi olarak dik döndürme tekniğini kullanan varimax döndürme yöntemi tercih edilmiştir. Faktör analizinde döndürme sonucunda, her bir değişkene ait elde edilen yüksek faktör yüklerinin tek bir faktörde toplanması ve diğer faktörlerde düşük faktör yüklerinin yer alması ile basit yapıya ulaşılmaktadır (Bayram, 2012: 2005).
Aşağıda araştırmada kullanılan ölçeklerin faktör analizi sonuçları açıklanmıştır. Faktör analizi sonucunda yeşil tedarik zinciri uygulamaları ölçeğine ilişkin maddeler altı faktöre, tedarik zinciri performansı ölçeğine ilişkin maddeler üç faktöre ve işletme performansı ölçeğine ilişkin maddeler dört faktöre yüklenmiştir. Bu noktada yeşil tedarik zinciri uygulamaları, tedarik zinciri performansı ve işletme performansı ölçekleri varimaks rotasyonlu asal bileşen faktör analizine tabi tutulmuştur. Varimax döndürme yöntemi kullanılarak elde edilen faktör değerleri
incelendiğinde faktör yüklerinin 0,50’den yüksek olduğu açıklanan varyansın 0,50’den fazla olduğu görülmüştür. Aşağıda yer alan Tablo 3.7’de yeşil tedarik zinciri uygulamalarına ilişkin faktör analizi sonuçları yer almaktadır.
Tablo 3.7. Yeşil Tedarik Zinciri Uygulamaları Faktör Analizi Tablosu
F
ak
tör Maddeler Faktör Yükleri Açıklanan Toplam
Varyans (%) 1 2 3 4 5 6 İç Çe vr e Yönet im
i Toplam kalite çevre yönetimi benimsenmektedir. 0.840
71.591 Çevresel uyum ve denetim programları etkin bir şekilde
uygulanmaktadır. 0.872
İşletmede çevresel yönetim sistemleri mevcuttur. 0.581
Özdeğer 4.276
Açıklanan Varyans (%) 17.817
Cronbach alpha değeri 0.792
Ye şil B ilgi S is te m ler i
Nakliye masraflarının azaltılmasında bilgi sistemleri etkin bir şekilde kullanılmaktadır.
0,662 Hava yolculuğunu sınırlamak amacıyla küresel ölçekte
çalışanların ekip çalışmaları ve toplantıları desteklenmektedir.
0,741
Çevresel bilgi (toksisite, tesiste kullanılan enerji ve su miktarları, hava kirliliği bilgisinin izlenmesi v.b.) takip edilir.
0,763
Bilgi sistemleri ile emisyon ve atık üretimi izlenmektedir.
0,804 Tüketicilerin ürün alımlarında yeşil ürün seçimlerinin
teşvik edilmesine yönelik bilgilendirme yapılmaktadır. 0,582 Yöneticiler, karar verme sürecinde sürdürülebilirlik
konularını (çevresel, ekonomik ve operasyonel) göz önünde bulundurarak hareket etmektedir.
0,587
Özdeğer 3.682
Açıklanan Varyans (%) 15.341
Cronbach alpha değeri 0.864
Ye şil S at ın alm a
Ürünlerin ekolojik etiketlenmesine özen gösterilir. 0,798 Çevresel konularda tedarikçilerimizle iş birliği
yapılmasına özen gösterilir.
0,754 Tedarikçilerimizin iç yönetimi çevresel konularda
desteklenmektedir.
0,724 Çevre Yönetim Sertifikasına (ISO 14000-14001**)
sahip tedarikçilerle çalışılmaya özen gösterilir.
0,734 Tedarikçilerimizin çevre dostu uygulamalara sahip
olmasına özen gösterilir.
0,760 Satın alınan ürün ve malzemelerin taşıması gereken
çevresel gereklilikleri içeren tasarım özellikleri konusunda tedarikçilerimiz bilgilendirilir.
0,623
Özdeğer 2.373
Açıklanan Varyans (%) 9.888
Cronbach alpha değeri 0.902
M üş te ril er le İş birliği
İşletmemizde temiz üretim stratejisi müşterilerimizin çevreci talepleri doğrultusunda oluşturulmaktadır.
0,709 Ürünlerimizin ambalajları, müşterilerimizin çevreci
talepleri doğrultusunda oluşturulmaktadır.
0,748 Ürünlerin taşınması (kara, hava, deniz ve demiryolu),
daha az enerji kullanmak için müşterilerimizin çevreci talepleri doğrultusunda oluşturulmaktadır.
0,731
Özdeğer 2.365
Açıklanan Varyans (%) 9.855
Cronbach alpha değeri 0.886
E k o -t as ar ım
Ürünler daha az malzeme/enerji tüketimi için tasarlanmaktadır
0,857 Ürünler, malzeme ve/veya bileşenlerinin tekrar
kullanılabilir, geri dönüşümü sağlanabilir ve geri kazandırabilir olacak şekilde tasarlanmaktadır.
0,797
Ürünler, tehlikeli malzeme kullanımı önlenerek veya azaltılarak tasarlanmakta ve/veya üretilmektedir.
0,659
Özdeğer 2.298
Açıklanan Varyans (%) 9.576
Cronbach alpha değeri 0.838
Yat ırı m k u rt ar m a
Fazla stokların/malzemelerin satışı yapılmaktadır. 0,784 Hurda ve kullanılan ürünlerin satışı yapılmaktadır. 0,868 Fazla sermaye ekipmanlarının satışı yapılmaktadır. 0,794
Özdeğer 2.187
Açıklanan Varyans (%) 9.114
Faktör analizi sonucunda yeşil tedarik zinciri uygulamaları ölçeği Faktör 1 (yeşil satınalma maddeleri), Faktör 2 (yeşil bilgi sistemleri maddeleri), Faktör 3 (eko-tasarım maddeleri), Faktör 4 (müşterilerle işbirliği maddeleri), Faktör 5 (iç çevre yönetimi maddeleri) ve Faktör 6 (yatırım kurtarma maddeleri) şeklinde faktörlere ayrılmıştır. Yeşil tedarik zinciri uygulamalarına ilişkin ölçeğe yapılan faktör analizi sonucunda elde edilen sonuçlar literatüre uygun bir yapı oluşturmuştur. Green vd. (2012) ve Öçlü (2015) tarafından yapılan çalışmalarda ölçekte yer alan faktörler iç çevre yönetimi, yeşil bilgi sistemleri, yeşil satınalma, müşterilerle işbirliği, eko-tasarım ve yatırım kurtarma olarak isimlendirilmiştir.
Aşağıda yer alan Tablo 3.8’de tedarik zinciri performansına ilişkin faktör analizi sonuçları bulunmaktadır.
Tablo 3.8. Tedarik Zinciri Performansı Faktör Analizi Tablosu
Faktör Maddeler
Faktör Yükleri Açıklanan Toplam Varyans (%) 1 2 3 M ali ye t P er for m an sı
Ürünlerin birim üretim maliyeti azalmıştır. 0,890
70.874 Teminat ve geri dönüş maliyetleri azalmıştır. 0,850
Operasyonel riskler için yönetimsel masraflar azalmıştır. 0,830 Yetersiz stok (stok bulundurmama) maliyetleri azalmıştır. 0,697 Siparişler ve hammaddelerin birim satınalma maliyetleri azalmıştır. 0,846 Envanter maliyetleri azalmıştır. 0,868
Özdeğer 5.294
Açıklanan Varyans (%) 40.723
Cronbach alpha değeri 0.924
Var lık lar dan Yar ar lan m a P er for m an
sı Varlıkların ciroya (yıllık gelir) oranı artmıştır. 0.706 Tahsilat süresi (nakitten-nakde döngü) kısalmıştır. 0.500
Stok devir hızı artmıştır. 0.838
Özdeğer 2.526
Açıklanan Varyans (%) 19.433
Cronbach alpha değeri 0.704
T ed ar ik Z in ciri G üve ni lir li k P er for m an sı
Tedarikçilerle, formal iletişim kanallarının tesis edilmesi, karşılıklı güven için ilişkilerin geliştirilmesi ve aradaki anlaşmazlıkların azaltılması için problemler birlikte çözülmektedir.
0,785
Ürünlerin zamanında ve doğru bir şekilde teslimi teşvik edilmektedir. 0,697 Maliyetlerin düşürülmesinin ve operasyonel etkinliğin artırılmasının faydaları
müşterilerle paylaşılmaktadır.
0,836
Maliyetlerin düşürülmesinin ve operasyonel etkinliğin artırılmasının faydaları tedarikçilerle paylaşılmaktadır.
0,877
Özdeğer 1.393
Açıklanan Varyans (%) 10.718
Cronbach alpha değeri 0.821
Faktör analizi sonucunda tedarik zinciri performansı ölçeği Faktör 1 (maliyet performansı maddeleri), Faktör 2 (varlıklardan yararlanma performansı maddeleri),
ayrılmıştır. Tedarik zinciri performansına ilişkin ölçeğe yapılan faktör analizi sonucunda elde edilen sonuçlar literatüre uygun bir yapı oluşturmuştur. Liu (2009), Li (2011) ve Cengiz ve Aksoy (2017) tarafından yapılan çalışmalarda ölçekte yer alan faktörler maliyet performansı, varlıklardan yararlanma performansı ve tedarik zinciri güvenilirlik performansı olarak isimlendirilmiştir.
Aşağıda yer alan Tablo 3.9’da işletme performansına ilişkin faktör analizi sonuçları yer almaktadır.
Tablo 3.9. İşletme Performansı Faktör Analizi Tablosu
Maddeler Faktör Yükleri Açıklanan
Toplam Varyans (%) 1 2 3 4 Ç ev re se l P er fo rm a n s
Havaya salınan zararlı gaz emisyonunda azalma meydana gelmiştir.
0,891
77.294
Atık su miktarında azalma meydana gelmiştir. 0,912 Katı atık miktarında azalma meydana gelmiştir. 0,850 Tehlikeli/zararlı/toksik malzemelerin kullanımında
azalma meydana gelmiştir.
0,874 Gerçekleşen çevresel kaza sayısında azalma meydana
gelmiştir.
0,824 İşletmenin çevresel durumunda iyileşme meydana
gelmiştir.
0,905
Özdeğer 5.354
Açıklanan Varyans (%) 25.493
Cronbach alpha değeri 0.953
E k o n o m ik P er fo rm a n s
Satın alınan hammadde maliyetlerinde azalma meydana gelmiştir.
0,851 Enerji tüketim maliyetlerinde azalma meydana
gelmiştir.
0,870 Atık arıtma maliyetlerinde azalma meydana
gelmiştir.
0,836 Atıkların boşaltılması için katlanılan maliyetlerde
azalma meydana gelmiştir.
0,830
Özdeğer 5.185
Açıklanan Varyans (%) 24.690
Cronbach alpha değeri 0.927
Op er a sy o n el P er fo rm a n
s Zamanında teslim edilen ürünlerin miktarında artış
meydana gelmiştir.
0,639 Ürün kalitesinde artış meydana gelmiştir. 0,749 Ürün çeşitliliğinde artış meydana gelmiştir. 0,783 Kapasite kullanımında artış meydana gelmiştir. 0,724
Özdeğer 3.234
Açıklanan Varyans (%) 15.399
Cronbach alpha değeri 0,875
Og a n iz a sy o n el Pe rf o rm a n s
Son üç yılda ortalama yatırım getirisi artmıştır. 0,821 Son üç yılda ortalama kâr artmıştır. 0,873 Son üç yılda kâr büyümesi gerçekleşmiştir. 0,888 Son üç yılda satışların ortalama getirisi artmıştır. 0,895 Son üç yılda ortalama pazar payı büyümüştür. 0,795 Son üç yılda ortalama satış hacmi büyümüştür. 0,828 Son üç yılda ortalama satışlar parasal olarak
büyümüştür.
0,781
Özdeğer 2.459
Açıklanan Varyans (%) 11.712
Cronbach alpha değeri 0,945
Faktör analizi sonucunda tedarik zinciri performansı ölçeği Faktör 1 (organizasyonel performans maddeleri), Faktör 2 (çevresel performans maddeleri),
Faktör 3 (ekonomik performans maddeleri) ve Faktör 4 (operasyonel performans
maddeleri) şeklinde faktörlere ayrılmıştır. İşletme performansına ilişkin ölçeğe yapılan faktör analizi sonucunda elde edilen sonuçlar literatüre uygun bir yapı
oluşturmuştur. Green vd. (2012) tarafından yapılan çalışmada ölçekte yer alan faktörler çevresel performans, ekonomik performans, operasyonel performans ve organizasyonel performans olarak isimlendirilmiştir.
Yapılan geçerlik ve güvenirlik analizlerinden sonra veri toplama araçlarının araştırmada istenen özellikleri ölçmeye uygun olduğu, örneklem büyüklüğünün yeterli derecede olduğu ve evreni temsil yeteneğine sahip olduğu saptanmıştır. Araştırmanın ilerleyen bölümlerinde örneklemden toplanan verilerin analizleri değerlendirilecek ve bulgular tartışılacaktır.