Veri Toplama Araçları

Araştırmada, dindarlıkla ilgili verilerin toplanmasında Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi öğretim üyeleri tarafından geliştirilen “Dini Hayat Ölçeği” (DHÖ) ve psikolojik sağlık ile ilgili verilerin toplanmasında ise çeşitli psikolojik belirtileri taramak için kişinin kendi beyanına dayalı 53 maddelik likert tipi bir ölçek olan Kısa Semptom Ölçeği kullanılmıştır.

1.2.1. Dini Hayat Ölçeği ( DHÖ)

Verilerin toplanmasında Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Psikolojisi A.B.D. öğrenim elemanları tarafından geliştirilmiş olan “Dini Hayat

Ölçeğinden” faydalanılacaktır.

DHÖ, bireylerin dini hayat konusundaki durumlarını belirlemeyi hedefleyen likert tipi bir ölçektir. Likert tipi ölçeklerde k sayıda sorunun her biri için farklı sayıda seçenekler belirlenir. Seçenekler sıralı biçimde ardışık olarak dizilirler. Seçenekler -2, -1, 0, +1, +2 gibi ya da 0, 1, 2, 3, 4, 5 gibi sıralı sayısal değerlerle puanlandırılır ve uygulama sonunda tüm sorulara verilen cevaplar toplanır. Toplam

17 _{Bkz. SENCER, Muzaffer; Toplumbilimlerde yöntem, Beta Bas. Yay., İstanbul 1989, 610 (akt.} Bahadır, 1999: XI).

puan bireyin konu hakkındaki davranış, bilgi ve tutum puanıdır. Her birey puanına göre toplam ölçek skalası üzerinde bir noktada yer alır. Böylece bireyin konu ile ilgili davranış pozisyonu belirlenmiş olur.

DHÖ, dini hayatın Glock tarafından öne sürülen dört boyutunu ölçmek için geliştirilen bir ölçek olup, 31’i asıl, 66’sı dolgu olmak üzere 97 maddeden oluşmaktadır. Ölçeğin inanç boyutu 4, duygu boyutu 7, davranış boyutu 10 ve bilgi boyutu 10 asıl maddeden oluşmaktadır. Ölçekten alınacak en düşük puan 0, en yüksek puan 69 olup, araştırmada toplam dindarlık puanı veya dindarlık puanı olarak değerlendirilecektir.

Ölçeğin inanç boyutu, katılıyorum (2), kararsızım (1), katılmıyorum (0) seçeneklerini içermekte olup, alınabilen en yüksek puan 8, en düşük puan 0’dır. Duygu boyutu, hiç (0), biraz (1) çok (2), pek çok (3) seçenekleri üzerinde işaretlenebilmekte olup, itemlerde ifade edilen duygu veya tecrübelerin şiddet ve derecesini ölçmektedir. Bu boyuttan en az 0, en çok 21 puan alınabilmektedir. Davranış boyutunda ise maddeler, ölçülmek istenen dini davranışın sıklık derecesine göre, hiç (0), bazen (1), çoğu zaman (2), her zaman (3) şeklinde işaretlenebilmekte olup, en az puan 0, en yüksek puan ise 10’dur. DHÖ’de ölçülen son boyut, bilgi boyutudur. Bilgi boyutunda seçenekler doğru ve yanlış şeklinde oluşturulmuş ve her doğru cevap için 1 puan takdir edilmiştir. Bu boyuttan alınabilen en az puan 0, en yüksek puan ise 10’ dur.

Dindarlık düzeylerinin hesaplanmasına gelince, denekler dindarlık ölçeğinden aldıkları puanlara göre üç farklı dindarlık düzeyine ayrılmıştır. Buna göre; dindarlık ölçeğinden 0-25 puan alanlar, ‘düşük’ dindarlık düzeyi, 30-50 arası puan alanlar, ‘orta’ ve 55-69 arası puan alanlar, ‘yüksek’ dindarlık düzeyi olarak belirlenmiştir. Gruplar arası farklılığın net olarak belirlenmesi için 26-29 ve 51-54 arası puan alanlar araştırmada değerlendirme dışında tutulmuşlardır.

Ölçeğin Güvenirliği: Ölçeğin güvenirliği ile ilgili olarak daha önce Yıldız

(1998) ve Şahin (1999) tarafından yarıya bölme (spilt-half) tekniği uygulanmış ve sonuçta korelasyon katsayısının (Pearson – moment – çarpım, r=86 ), P<.01 güvenirlik düzeyine ulaştığı tespit edilmiştir (akt. Şahin, 2007: 102). DHÖ’nün

ergenler için güvenirlik çalışmasında iç tutarlılık esas alınmış ve Cronbach alfa katsayıları belirlenmiştir. Saptanan iç tutarlılık katsayısı tüm ölçek için .71, inanç boyutu alt testi için .72, duygu boyutu alt testi için .58, davranış boyutu alt testi için .74, bilgi boyutu alt testi için, .57 olarak bulunmuştur. Ölçeğin bir başka iç tutarlılık sınaması madde-toplam puan korelasyonu tekniği ile yapılmıştır. İnanç boyutu alt testinde madde toplam korelasyonları .29 ile .72 arasında, duygu boyutu alt testinde .23 ile .35 arasında, davranış boyutu alt testinde .17 ile .49 arasında ve bilgi boyutunda .15 ile 38 arasında değişmiştir. Ölçekte alt sınır olarak kabul edilen .15‘ten düşük korelasyon tespit edilmemiştir. Bu nedenle ölçekten madde çıkarılmamıştır (Şahin, 2005).

Ölçeğin Geçerliliği: “Ölçeğin geçerliliğini tespit için “bilinen gruplar tekniği”

uygulanmıştır. Ölçekten en yüksek puanı alan İlahiyat Fakültesi grubu ile dindarlık puanı en düşük seviyede çıkan Fen Edebiyat Fakültesi Sosyoloji bölümü grubu arasındaki farkın anlamlılığı “t testi” ile test edilmiştir. Yapılan uygulama sonucunda iki öğrenim grubu arasındaki farkın P<.000 düzeyinde anlamlı olduğu ortaya çıkmıştır. Daha önce Yıldız (1998) tarafından gerçekleştirilen araştırmada da benzer sonuçlara ulaşılmıştır” (akt. Şahin, 2001: 70).

1.2.2. Kısa Semptom Ölçeği (KSÖ)

Öğrencilerin hostilite, somatizasyon, depresyon, anksiyete ve olumsuz benlik belirtilerini belirlemek için kişinin kendi beyanına dayalı 53 maddelik likert tipi bir ölçektir. Kısa Semptom Ölçeği orijinal formu Derogatis tarafından geliştirilmiştir. Ülkemizde Şahin ve Durak tarafından Türkçeye uyarlanmıştır (Uyarlanma için Bkz. Şahin & Durak, 1994: 44-56). Ergenler için kullanımının geçerlik, güvenirlik ve faktör yapısı çalışmaları da Şahin, Durak ve Uğurtaş (2002) tarafından yapılmıştır.

İç tutarlılık güvenirlik katsayısı hesaplamalarında dokuz alt ölçek için elde edilen Cronbach Alfa iç tutarlık katsayıları 0.71 ile 0.85 arasında değiştiği bulunmuştur. Test-tekrar test güvenirliği ise alt ölçekler için 0.68 ile 0.91 arasında değişmektedir. Ölçüt bağıntılı geçerlilikte ise SCL-90 ve MMPI klinik ölçekleriyle uyumluluk sağlanmıştır.

Türkçe uyarlamada ise Cronbach Alfa iç tutarlılık katsayıları 0.95 ile 0.96 arasında, test-tekrar test güvenirliği ise alt ölçekler için 0.55 ile 0.86 arasında bulunmuştur (Ölçeğin ayrıntılı tanımı için Bkz. Savaşır & Şahin, 1997:115-122).

Kısa Semptom Envanteri (KSE) öğrencilerin psikolojik belirtilerini geçerli ve güvenilir bir şekilde ölçebilen Symptom Check List_90 (SCL-90)’den kısaltılarak türetilmiş ve SCL-90’dan daha kısa olan bir ölçme aracıdır. Kendini değerlendirme türü ölçeklerin çeşitli özelliklerini üzerinde toplamaktadır.

KSE, bireylerin kendilerinin tanımladığı, çeşitli psikolojik belirtileri tanıyıp ölçmeye yönelik 53 sorudan oluşan bir ölçektir. Ölçeği yanıtlayan birey her soru için (0) “Hiç” ; (1) “Biraz”; (2) “Orta derecede”; (3) “Epey”; (4) “Çok fazla” şeklindeki şıklardan birini işaretlemektedir. Öğrencilere, psikolojik belirtilerin kendilerinde olup olmadığı, varsa ne derecede bulunduğunu işaretlemelerine göre her maddeye 0-4 arasında bir puan verilmektedir.

Kısa Semptom Envanterinin, Depresyon, Anksiyete Olumsuz Benlik Somatizasyon ve Hostilite alt ölçeklerine ilişkin madde numaraları esas alınarak her bir alt ölçek için bir puanlama anahtarı yapılmıştır. Puanlama anahtarı ile öğrencinin her bir soruyu işaretlemesine göre 0-4 arasında puan verilerek bu alt ölçeğe ait puanları bulunmuştur. KSE’nin Depresyon, Anksiyete Olumsuz Benlik Somatizasyon ve Hostilite olmak üzere 5 alt ölçeği bulunmaktadır.

Depresyon keder, karamsarlık, kötümserlik, mutsuzluk, yalnızlık, benliğe ilişkin olumsuz duygular, intihar eğilimi, ilgi kaybı ve kararsızlık gibi semptom ve davranışları içerir. Depresyon alt ölçeği 12 maddeden (17, 14, 20, 16, 19, 39, 25, 37, 35, 18, 27, 9 maddeleri) oluşur.

Anksiyete korku, endişe, gerginlik, sinirlilik, titreme, paniğe kapılma, bulantı, diyare, idrar sıklığı, nefes alamama hissi, terleme, sık sık nefes alma gibi semptom ve davranışları içerir. Anksiyete alt ölçeği 13 (45, 46, 43, 47, 38, 31, 28, 42, 32, 13, 36, 49, 12 maddeleri) maddeden oluşur.

Olumsuz Benlik, bireyin kendini başkalarıyla karşılaştırdığında kişisel yetersizlik ve küçüklük duygularına kapılarak kendini küçük, başarısız, değersiz görme ve suçluluk duyguları gibi semptomları içerir. Olumsuz Benlik alt ölçeği 12 maddeden (50, 22, 51, 52, 53, 44, 21, 24, 48, 15, 34, 26 maddeleri) oluşur.

Somatizasyon, her hangi bir fizik bozukluk nedeniyle olmadığı anlaşılan, yıllarca devam eden, tekrarlayıcı bir çok somatik şikayetleri içerir. Somatizasyon, bayılma, göğüs ağrıları, karın ağrısı, bulantı, nefes darlığı, bedende uyuşmalar gibi belirtileri kapsar. Somatizasyon alt ölçeği 9 maddeden (8, 2, 7, 33, 29, 30, 5, 11, 23 maddeleri) oluşur.

Hostilite sinirlilik ve titreme hali, öfkelenme, kızma, güvensizlik, birini dövme, yaralama ve zarar verme isteği, bir şeyleri kırma dökme isteği gibi semptomları içerir. Hostilite alt ölçeği 7 maddeden (40, 4, 41, 3, 6, 1, 10 maddeleri) oluşur. gibi semptom ve davranışları içerir.