VALETTA MEKANİZMASI

Valetta Raporu, 1991 Valetta Uzmanlar Toplantısı’nda kabul edilmiştir. Bu rapor ile kurulan bu mekanizmada AGİK devletleri arasındaki çıkan uyuşmazlıklar zorunlu olarak, üçüncü bir devletin önüne götürülmesi öngörülmüştür. Buna göre uyuşmazlığa taraf olanlardan birinin başvurusu ile kurulmasında ve çalışmaya başlayacak olan AGİK Barışçı Çözüm Organı ile üçüncü tarafın zorunlu müdahalesi gündeme gelecektir.

Valetta Raporu’nun VI. ve VII. Bölümünde yukarıda belirtilen organın taraflara gözlemlerini ve buna dayanan görüşlerini bildireceği, IX. Bölümde tarafların bunları iyi niyet ve işbirliği anlayışı içinde inceleyeceği ve XI. Bölümde de anılan organın bildireceği görüş ve gözlemlerin taraflara uyuşmazlıklarını çözmek için yardımcı olmak amacıyla verilmiş olacağı belirtilmiştir.³¹⁰ Mekanizma bu özelliği ile diplomatik ya da siyasal yöntem olarak değerlendirilen ve kararları bağlayıcı olmayan bir organın uyuşmazlıkların barışçı çözümüne müdahale için yetkilendirilmesi söz konusu olmuştur.

Valetta Mekanizması, oluşturulan bir organın tarafların aralarındaki uyuşmazlığın özüne girmeyecek şekilde yalnızca tarafların yöntem belirlemesine ilişkin bir barışçı çözüm yolunu bulmalarına yardımcı olmak bakımından geleneksel yöntemlerden olan dostça girişime benzemektedir. Ancak, bu mekanizmada dostça girişimden farklı olarak yalnızca taraftar yakınlaştırılmamakta, ayrıca onlara görüş ve gözlemleri aracılığıyla yöntem önerilerinde de bulunulmaktadır. Mekanizma çerçevesinde tarafların yakınlaştırılmaları ve çözüm yollarını bulmada görüş bildirme aşamasında bir çözüme gidilemediği takdirde, kurulan organın uyuşmazlığın özüne ilişkin olarak tarafların bir çözüm bulmasına yardımcı olması ve bu amaçla görüş ve

310 ODMAN, s. 62.

gözlemler bildirmesi söz konusu olmaktadır. Bu hali ile de geleneksel barışçı çözüm yollarından arabuluculuk ile uzlaştırma yöntemleri ile aynı işlevi gördüğü söylenebilmektedir. Ancak, Valetta mekanizması çerçevesinde kurulan organın uyuşmazlığa çözüm bulmakta taraflar arasında görüşmeleri sağlamaktan çok tarafları dinleyip sahip olduğu yetkilerle uyuşmazlığı değerlendirmeye yönelik bir girişimi oluşturması nedeniyle arabuluculuktan ayrılmaktadır. Uzlaştırma yönteminde ise, uyuşmazlık taraflarının sorunları bir organa sunularak uyuşmazlığı değerlendirmesi ve kabul edebilecekleri çözümler önermesi beklenirken, Valetta mekanizmasında, kurulan organın görevi tarafların kabul edebileceği çözümleri içeren öneriler sunması değil, genel ya da özel gözlemlerde bulunulması söz konusudur.³¹¹

Valetta mekanizmasında, uyuşmazlıkların öteki barışçı çözüm yolları çerçevesinde ele alındığında Valetta mekanizması çerçevesinde ele alınamayacağını öngörmektedir. Mekanizmaya getirilen ikinci sınırlama ise birtakım konuların Valetta mekanizması dışında bırakılması yoluyla oluşturulan sınırlamadır. Kuramsal olarak bir uyuşmazlığın ele alınması bunun bir çözüme bağlanmış olmasını belirtebileceği gibi, çeşitli nedenlerle, bir çözüme varılamamış olmasını da içermektedir. Bu hüküm ile belli bir uyuşmazlıkla ilgili olarak herhangi bir barışçı çözüm yolu işlerken taraflardan birinin Valetta mekanizmasını işletme yoluna gitmesi engellenmek istenmektedir.

Raporun II. Bölümü uyarınca, AGİT devletleri arasında barış, güvenlik ve istikrar bakımından önemli etkileri olacak uyuşmazlıkları, bu uyuşmazlıkların tarafları dâhil bütün AGİT devletleri AGİT Yüksek Memurlar Komitesi'ne götürme hakkına sahiptir. Bir uyuşmazlığın anılan Komite'ye götürülmesi uyuşmazlığa taraf devletlerin Valetta mekanizmasını işletme haklarını ortadan kaldırmamaktadır. Yüksek Memurlar Komitesi'nin görevi ve kararları siyasal nitelikli olup, kararlarının hukuksal bağlayıcılığı bulunmamaktadır.³¹²

Valetta Mekanizmasında konu ile ilgili sınırlamalar ise Raporun XII.

Bölümünde belirtilmektedir. Buna göre bir uyuşmazlığın "ülkesel bütünlük, ulusal savunma, ulusal ülke üzerinde egemenlik hakkı ya da öteki alanlar üzerinde yetkiye ilişkin karşıt iddiaları ilgilendiren sorunlarla" ilgili olması durumunda uyuşmazlık taraflarından birisinin bunu ileri sürmesi ile ilgili uyuşmazlığa Valetta Mekanizması

311 PAZARCI, “AGİK Çerçevesinde Uyuşmazlıkların Barışçı Çözüm Yolları”, s. 271.

312 MENGİLER, s. 81; DECAUX, s. 96.

uygulanmamaktadır.³¹³ İddianın ortaya çıkması anına göre, ya Organ kurulamamakta ya da, eğer kurulmuş bulunuyorsa, varlığı sona ermektedir.³¹⁴ Ancak yukarıda belirtilen konuları ilgilendirdiği gerekçesiyle bir uyuşmazlığın bu Mekanizma’nın uygulama alanı dışında bırakılması durumunda, uyuşmazlığın tarafları bu konuyu Yüksek Memurlar Komitesi'nin dikkatine sunmak hakları bulunmaktadır.

Valetta Mekanizması, danışma ve görüşmelerin makul sürede sonuç vermemesi üzerine zorunlu bir yöntem olarak uyuşmazlık taraflarından birinin tek taraflı olarak AGİT Organının kurulmasını talep etmesi ile devreye girmektedir.³¹⁵ Bu tek taraflı istek karşı taraf ya da taraflara resmen bildirilmelidir. Bu çağrı üzerine tarafların ilke olarak, önceden hazırlanmış bir liste üzerinden bir ya da daha fazla üyeyi seçerek Organı oluşturma yoluna gitmeleri gereklidir. Valetta Raporu’nda gerek Organı oluşturacak nitelikteki üyelerin listesini tutma gerekse tarafların anlaşmaması durumunda Organın hangi üyelerden oluşacağını son halde karara bağlama yetkisiyle donatılmış olan kurum belirtilmemiştir. AGİT Bakanlar Konseyi 1991 Haziran ayında yaptığı toplantısında bu kurumun Viyana'da kurulmuş bulunan Çatışmaları Önleme Merkezi olmasını karara bağlamıştır. Dolayısıyla, Raporun V. Bölümü uyarınca, her bir AGİT devletinden en çok dört kişinin adının bulunacağı üyeler listesini tutma görevi bugün AGİT Çatışmaları Önleme Merkezi'nce yürütülmektedir.³¹⁶

Uyuşmazlığın tarafları devletler organı oluştururken kendi uyruklarından ya da ülkelerinde sürekli ikametgâhı bulunan kişiler arasından üye seçme hakkına sahip değildir. Yani belirli bir uyuşmazlığa bakacak Organın üyelerinin üçüncü devlet uyruğunda bulunmaları ve taraf devletlerde sürekli ikametgâha sahip olmamaları gerekmektedir. Ancak, bu koşula bağlı kalmak kaydıyla, bir uyuşmazlığa taraf devletler organın üyelerini anlaşarak anılan üyeler listesi dışından seçme hakkına da sahiptir.

313 PAZARCI, Uluslararası Hukuk Dersleri IV. Kitap, s. 81.

314 “Valetta toplantısı sırasında en büyük tartışmaların yapıldığı bu hükümle ilgili olarak Türk Heyeti, üzerinde yetkiye ilişkin karşıt iddialar bulunan “öteki alanlar” deyimi yerine, açıkça “deniz alanları ve hava sahası” deyiminin kullanılması üzerinde ısrar etmiş, ancak Yunanistan ve Güney Kıbrıs Rum Yönetiminin aksi yöndeki ısrarı üzerine “öteki alanlar” deyimini Toplantı Başkanının bu deyimin olağan olarak bitişik bölge, kıta sahanlığı, münhasır ekonomik bölge ve hava sahasını kapsadığı yolunda bir açıklaması ile ve bu yönde yazılı bir çekince koyarak kabul etmiştir. Anılan hüküm aracılığıyla Türkiye ile Yunanistan arasındaki Ege sorunlarının Valetta Mekanizmasının a alanı dışında bırakılması böylece sağlanmış olmaktadır.” PAZARCI, “AGİK Çerçevesinde Uyuşmazlıkların Barışçı Çözüm Yolları”, s.

274.

315 DECAUX, s. 96.

316 ODMAN, s. 61.

Organ, ya taraflarca ya da Çatışmaları Önleme Merkezi yüksek görevlisince oluşturulduktan sonra, VI. Bölüm uyarınca, taraflarla temasa geçecek ve uygun gördüğü ve en esnek biçimde saptadığı çalışma yöntemine göre çalışmalarına başlayacaktır.

Organın çalışmalarında gizlilik ilke olup, gerekli gördüğünde belirteceği görüş ve gözlemleri de, taraflar aksini kararlaştırmadıkları takdirde, gizli nitelikli olacaktır.

Organın görevi ilk aşamada, VII. Bölümde belirtildiği gibi, tarafların uyuşmazlıklarını çözecekleri barışçı çözüm yolunu bulmalarına yardımcı olmaktır. Bu amaçla Organ taraflara gerek uygun olacağını düşündüğü barışçı çözüm yöntemleri gerekse bu yöntemlerin çeşitli yanları üzerine görüş ve gözlemlerini bildirebilecektir.³¹⁷

Taraflar Organ’ın görüş ve gözlemlerini iyi niyetle ve işbirliği anlayışı içinde inceleyip makul bir sürede uyuşmazlıklarını özde çözme ya da bir barışçı çözüm yöntemi seçimi üzerinde anlaşamadıkları takdirde, taraflardan her biri bu durumu Organ’a ve karşı tarafa ve gerekli görürse Yüksek Memurlar Komitesi'ne de bildirebilecektir. Bir tarafın öteki tarafa ya da Organ’a ilk aşamada anlaşamadıklarını resmen bildirdiği andan itibaren üç ay geçtikten sonra, her bir taraf Organ’dan öze ilişkin olarak görüşlerini, genel ya da özel gözlemlerini bildirmesini isteme hakkına sahiptir. Bu görüş ve gözlemler, taraflar arasındaki uyuşmazlıkların uluslararası hukuk ve AGİT üstlenimlerine uygun bir biçimde çözümlenmesi amacı ile bildirilmektedir. Bu görüş ve gözlemler, tarafları bağlamamaktadır ancak taraflar bunları iyi niyetle ve işbirliği anlayışı içinde incelemekle yükümlüdür.

2. UZLAŞTIRMA VE HAKEMLİK SÖZLEŞMESİ